پاپ فرانسیس، این روحانی فروتن آرژانتینی که در سال ۲۰۱۳ به عنوان نخستین پاپ از قاره آمریکا و نخستین عضو فرقه یسوعیان به رهبری کلیسای کاتولیک رسید، با انتخاب نام «فرانسیس» به افتخار قدیس فقرا، مسیری انقلابی را در واتیکان آغاز کرد. او که در تمام دوران رهبری خود در اقامتگاه ساده‌ای به نام دوموس سانکتا مارتا زندگی می‌کرد، به نماد مبارزه با فقر، بی‌عدالتی و تبعیض تبدیل شد.
اما آنچه نام پاپ فرانسیس را در دل مسلمانان جهان جاودانه کرد، مواضع شجاعانه او در دفاع از مظلومان جهان اسلام به ویژه مردم فلسطین بود. او با جسارتی بی‌سابقه در تاریخ واتیکان، بمباران کودکان غزه را «ظلم محض» خواند و به صراحت از جامعه جهانی خواست این جنایت‌ها را به عنوان «نسل‌کشی» مورد بررسی قرار دهد.
دیدار تاریخی او با برخی از علمای جهان اسلام مانند دیدار با آیت‌الله العظمی سیستانی گواهی روشن بر تعهد عمیق او به گفت‌وگوی اصیل بین ادیان بود.
به مناسبت درگذشت این رهبر بزرگ جهانی با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید ابوالحسن نواب، رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب که در سال ۱۴۰۱ به همراه هیئتی در واتیکان با پاپ فرانسیس دیدار و گفت‌وگو کرده بود، به بررسی ابعاد مختلف شخصیت و اقدام‌های این رهبر مسیحی پرداختیم. دکتر نواب در این گفت‌وگو به تشریح خاطرات دیدار خود با پاپ فرانسیس و تحلیل تأثیرات عمیق رویکردهای او بر تقریب ادیان می‌پردازد.
انقلابی در سنت‌های هزار ساله واتیکان
دکتر نواب در ابتدا و در پاسخ به این پرسش که پاپ فرانسیس چه نقشی در تحول رویکرد کلیسای کاتولیک به گفت‌وگوی بین‌ادیانی داشته است؟ می‌گوید: پاپ فرانسیس پدیده‌ای نوین در تاریخ کلیسای کاتولیک به ویژه در دوران معاصر است. او در زندگی شخصی و رویکرد خود، تشریفات سنتی واتیکان را کنار گذاشت و با نگاهی عطوفت‌آمیز و پدرانه به همه مردم اعم از مسیحیان، مسلمانان و پیروان دیگر ادیان رفتار کرد. این نگاه او در میان رهبران دینی جهان کم‌نظیر یا حتی بی‌نظیر است. پاپ فرانسیس همواره بر محبت، دوستی، مهربانی و همکاری با پیروان تمام ادیان تأکید داشت. نمونه‌های متعددی از این رفتار انسان‌محورانه او وجود دارد که به طور خلاصه به یکی از آن‌ها اشاره می‌کنم. پاپ فرانسیس، رهبر مسیحیان کاتولیک در جریان سفر خود به فیلیپین، وقتی قصد سخنرانی در دانشگاه مانیل را داشت در برابر پرسش یک دختربچه قرار گرفت که از پاپ پرسید: «چرا خداوند اجازه می‌دهد دختران کوچک به فحشا کشیده شوند؟ بچه‌های زیادی به مواد مخدر و فحشا مبتلا می‌شوند. چرا خداوند اجازه می‌دهد این اتفاقات برای ما بیفتد؟ بچه‌ها که گناهی ندارند». پاپ که در میان کاتولیک‌ها به پاپ فقرا مشهور بود، دختربچه را در آغوش گرفت و نتوانست به سخنرانی از قبل آماده شده خود به زبان انگلیسی بپردازد و در عوض به زبان اسپانیولی به پاسخ دادن به آن کودک پرداخت و گفت: «دختر عزیز، تو مقصر نیستی. این جنایتی است که من به عنوان پاپ و ما به‌عنوان کلیسا و جامعه روحانیت در حق تو انجام داده‌ایم. ما با کم‌کاری و بی‌توجهی به رنج‌های مردم و مشکلات دنیا، موجب چنین فجایعی شده‌ایم. من از تو عذرخواهی می‌کنم و خود را در برابر تو گناهکار می‌دانم. این تو نیستی که گناه می‌کنی، این من هستم که با کوتاهی خود، این جنایت را مرتکب شده‌ام». این مواجهه عمیقاً انسانی و فروتنانه، نمونه‌ای از روحیه تحول‌آفرین پاپ فرانسیس در تعامل با تمام انسان‌ها، فارغ از دین و ملیتشان است.
پاپ فرانسیس و فصل نوین روابط با جهان اسلام
اما پاپ فرانسیس در مقایسه با پیشینیان خود، موضع متفاوتی در قبال اسلام و مسلمانان اتخاذ کرد و مهم‌ترین اقدام‌های او در این زمینه چه بود و چرا برخی این رویکرد را انقلابی می‌دانند، دکتر نواب در این باره پاسخ می‌دهد: اصولاً ما مسلمانان معمولاً تفاوت‌های برجسته میان شاخه‌های مختلف مسیحیت را نادیده می‌گیریم. به طور نمونه تاریخ مسیحیت کاتولیک با بقیه دوران متفاوت بود. مسیحیان کاتولیک بر خلاف دوران قرون وسطا و جنگ‌های صلیبی مسلمان‌آزار نبودند اما در قرون متأخر کلیسای کاتولیک رویکردی متفاوت نسبت به اسلام و مسلمانان داشته است. برخلاف گذشته، در این دوره شاهد هتاکی نسبت به پیامبر عظیم‌الشأن اسلام(ص) یا قرآن نبوده‌ایم. پاپ فرانسیس روابط بسیار خوبی با کشورهای اسلامی برقرار کرد و رویکردی ممتاز در گفت‌وگوی بین‌ادیانی داشت. دیدار او با آیت‌الله العظمی سیستانی نقطه عطفی در تاریخ حیات پاپ محسوب می‌شود. همچنین جمهوری اسلامی ایران در ۴۰ سال گذشته ارتباطات نسبتاً خوب و مستمری با واتیکان داشته است. پاپ فرانسیس درصدد سفر به ایران نیز بود که این امر اهمیت ویژه او به تعامل با جهان اسلام را نشان می‌دهد. این تغییر رویکرد به ویژه در مقایسه با گذشته، از سوی برخی به‌عنوان یک تحول انقلابی در روابط واتیکان با مسلمانان تلقی می‌شود.
میراث ماندگار پاپ
این استاد حوزه و دانشگاه در خصوص اینکه آیا این تعاملات توانسته به کاهش تنش‌های دینی در جهان کمک کند، تصریح می‌کند: این طور نیست که تصور کنیم پاپ فرانسیس مبسوط الید بود و توانست به تنهایی و با وجود قدرت‌های بزرگ جهانی و با بدعهدی‌ها و نگاه‌های غیرصحیح و قدرت‌های بزرگ و سیاست‌های نادرست آنان، تحول عظیمی ایجاد کند. او در این مسیر با محدودیت‌های بسیاری روبه‌رو بود اما در حد توان و مقدورات خود تلاش‌های بسیار ارزشمندی انجام داد. به طور مثال در جلسات بین‌ادیانی که حضور داشتم، پاپ فرانسیس همواره با احترام و تواضع با رهبران مسلمان برخورد می‌کرد. او دست شخصیت‌های اسلامی را می‌بوسید و با نگاهی سرشار از احترام و عزت با آنان رفتار می‌کرد. این رفتارهای نمادین او هر چند کوچک، تأثیرات مثبتی در تقویت گفت‌وگوی ادیان داشت.
آیا میراث گفت‌وگوی ادیان تداوم می‌یابد؟
دکتر نواب در پایان و در پاسخ به این پرسش که با درگذشت پاپ فرانسیس آیا جانشین او می‌تواند مسیر گفت‌وگوی بین‌ادیانی را ادامه دهد، می‌گوید: در این سال‌ها اطلاعی ندارم که پاپ فرانسیس تا چه حد توانست دیدگاه‌های خود را به طور کامل در میان کاردینال‌ها و رهبران کلیسا نهادینه کند. تعداد زیادی در زمان ایشان کاردینال شدند که حتماً به تفکر ایشان رأی می‌دهند. انتخاب جانشین او به ترکیب کاردینال‌های حاضر در کنکلاو و گرایش‌های فکری آنان بستگی دارد و نگاه ما به اجلاس انتخاب رهبران واتیکان است. نشانه‌های قابل توجهی از تفکر مستقل پاپ فرانسیس به چشم می‌خورد از جمله وصیت او برای دفن در محلی خارج از آرامگاه سنتی پاپ‌ها در زیر کلیسای سنت پیتر. این تصمیم، تمایل او به گسست از تشریفات سنتی و نمایش قدرت کلیسا را نشان می‌دهد. از نظر جغرافیایی نیز، پس از پاپ‌های اروپایی و پاپ فرانسیس از آمریکای جنوبی، ممکن است نوبت به انتخاب پاپی از آسیا یا آفریقا برسد که می‌تواند تحولات جدیدی ایجاد کند.
خبرنگار: مریم احمدی شیروان