تحولات ژئوپلیتیکی اخیر در جهان حاکی از تضعیف موقعیت اروپا، قدرت‌گیری کشورهای شرقی و کاهش اعتماد به ایالات متحده به‌عنوان یک شریک مطمئن است. دیدار اخیر هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه با سرگئی لاوروف، همتای روس خود در آنکارا نشانه‌ای از تغییر موازنه قدرت در سطح بین‌المللی است.
تضعیف اروپا و بن‌بست در مذاکرات عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا
ترکیه که از سال ۱۹۹۹ نامزد عضویت در اتحادیه اروپا است، با گذشت بیش از دو دهه هنوز موفق به پیوستن به این بلوک نشده است. هاکان فیدان در نشست خبری مشترک با لاوروف اظهارکرد که روند مذاکرات به دلیل سیاست‌های هویتی و «اسلام‌هراسی» اروپا متوقف شده است. این مسأله نشان می‌دهد که اتحادیه اروپا به‌رغم ساختار نهادینه خود، در پذیرش تنوع فرهنگی و مذهبی دچار ضعف است و در برابر تغییرات ژئوپلیتیکی انعطاف‌پذیری لازم را ندارد. تداوم این وضعیت می‌تواند به تضعیف بیشتر موقعیت اتحادیه اروپا در عرصه بین‌المللی منجر شود.
قدرت‌گیری شرق با ابتکار عمل بریکس و تغییر موازنه جهانی
درحالی‌که اتحادیه اروپا در پذیرش اعضای جدید تردید دارد، بریکس با ترکیب متنوعی از کشورهای در حال توسعه و اقتصادهای نوظهور نظیر چین، روسیه، هند و ایران، در تلاش برای ایجاد یک نظم اقتصادی جهانی جدید است. فیدان تأکید کرد که ترکیه به‌رغم عدم دریافت دعوت‌نامه رسمی برای عضویت، تحولات بریکس را از نزدیک دنبال می‌کند. این رویکرد، نشان‌دهنده گرایش ترکیه به سمت شرق و تلاش برای حضور در مجامع بین‌المللی غیرغربی است.
سیاست‌های دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده به‌ویژه خروج آمریکا از توافق‌های چندجانبه و اعمال تعرفه‌های تجاری بر اتحادیه اروپا و چین، موجب تقویت همکاری‌های شرقی شد. در نتیجه کشورهایی مانند ترکیه که پیش‌تر به غرب گرایش داشتند، اکنون به دنبال تنوع‌بخشی به روابط خود هستند. اتحادهای نوظهور در شرق از جمله بریکس، به رقیبی جدی برای ساختارهای اقتصادی غرب تبدیل شده‌اند.
کاهش اعتماد به ایالات متحده به‌عنوان شریک مطمئن
تحولات سال‌های اخیر از جمله رفتارهای یک‌جانبه آمریکا در دوران ترامپ و پس از آن، حاکی از کاهش اعتماد کشورها به واشنگتن است. خروج آمریکا از پیمان‌های بین‌المللی، عدم پایبندی به تعهدات فرامرزی و مداخله در امور داخلی کشورها باعث شده تا بسیاری از کشورها به‌ویژه در منطقه اوراسیا و خاورمیانه به دنبال جایگزین‌هایی برای روابط سنتی خود با ایالات متحده باشند.
ترکیه به‌عنوان یکی از اعضای ناتو، همواره روابط نزدیکی با آمریکا داشته است. بااین‌حال، افزایش تنش‌ها بین آنکارا و واشنگتن به‌ویژه در مورد مسائل دفاعی و منطقه‌ای، باعث شد ترکیه به سمت روسیه و شرق متمایل شود. فیدان در این راستا تأکید کرد که پیوستن به بریکس تأثیری بر تعهدات ترکیه در ناتو نخواهد داشت؛ اما این اقدام حاکی از تردید آنکارا در تکیه صرف به غرب است.
تحلیل تحولات اخیر نشان می‌دهد که اروپا با چالش‌های داخلی و خارجی متعددی مواجه است که قدرت مانور آن را در صحنه بین‌المللی کاهش داده است. در مقابل، کشورهای شرقی با استفاده از فرصت‌های موجود، اتحادهای جدیدی تشکیل داده‌اند که بریکس یکی از مهم‌ترین آن‌هاست. اقدامات ترامپ و تداوم برخی سیاست‌های یک‌جانبه آمریکا باعث شده است که بسیاری از کشورها از جمله ترکیه، به دنبال شرکای جدیدی در شرق باشند. این تغییر موازنه قدرت، نشان‌دهنده شکاف عمیق در ساختارهای سنتی نظم جهانی است که در سال‌های آتی می‌تواند معادلات ژئوپلیتیکی را به‌طور اساسی تغییر دهد.
تعمیق روابط ترکیه با شرق در سایه تحولات جهانی
دیدار هاکان فیدان و سرگئی لاوروف، علاوه بر بررسی مسائل منطقه‌ای، نشانه‌ای از تقویت روابط میان ترکیه و کشورهای شرقی است. ترکیه با درک تغییر موازنه قدرت در جهان و ظهور بلوک‌های اقتصادی و سیاسی جدید، تلاش دارد جایگاه خود را در معادلات جهانی بازتعریف کند. عضویت در بریکس، گرچه هنوز محقق نشده؛ اما در دستور کار دیپلماسی آنکارا قرار دارد و این کشور به دنبال ایفای نقشی فعال‌تر در مجامع بین‌المللی خارج از محور غرب است.
فیدان با اشاره به ساختار متنوع بریکس و حضور کشورهایی با فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون در آن، تأکید کرد که این گروه بستری برای همکاری‌های جهانی است که می‌تواند جایگزینی مناسب برای ساختارهای محدودکننده غربی باشد. این تنوع و همکاری در چارچوب بریکس، در مقابل انسداد و سیاست‌های هویتی اروپا قرار می‌گیرد که مانع از پیشرفت مذاکرات عضویت ترکیه شده است.
افول اعتماد به غرب و انتخاب مسیرهای جایگزین
یکی از عوامل مهم در تغییر جهت‌گیری‌های دیپلماتیک ترکیه، تجربه‌های گذشته این کشور در تعامل با غرب و ایالات متحده است. خروج آمریکا از توافقات بین‌المللی در سال‌های اخیر از جمله توافق هسته‌ای با ایران و پیمان آب‌وهوایی پاریس در دوره ترامپ، باعث شد بسیاری از کشورها نسبت به پایداری تعهدات واشنگتن تردید کنند. ترکیه نیز از این قاعده مستثنا نبوده و در مواجهه با برخی سیاست‌های تحمیلی غرب، به دنبال تقویت روابط با شرق برآمده است.
سیاست‌های مستقل ترکیه در زمینه دفاعی و اقتصادی، نمونه‌ای از کاهش وابستگی به غرب و افزایش تعامل با شرکای شرقی است. خرید سامانه‌های دفاعی از کشورهای غیرغربی و تلاش برای گسترش تجارت با اعضای بریکس، مؤید این تغییر رویکرد است. درحالی‌که ایالات متحده و اتحادیه اروپا در برخی مواقع تلاش کرده‌اند ترکیه را تحت فشار قرار دهند، این کشور مسیر تنوع‌بخشی به روابط بین‌المللی خود را با جدیت دنبال کرده است.
اهمیت حضور در مجامع شرقی برای ترکیه
فیدان با اشاره به اهمیت حضور در بریکس و سایر مجامع بین‌المللی، تأکید کرد که ترکیه به دنبال تقویت جایگاه خود در اقتصاد جهانی است. بریکس به‌عنوان مجموعه‌ای از اقتصادهای بزرگ و در حال رشد، فرصت‌هایی برای گسترش همکاری‌های تجاری، سرمایه‌گذاری و فناوری فراهم می‌کند. برای کشوری مانند ترکیه که در تقاطع شرق و غرب قرار دارد، عضویت در چنین گروه‌هایی می‌تواند دسترسی به بازارهای جدید و کاهش وابستگی به اقتصادهای سنتی غربی را به همراه داشته باشد.
این تحولات در چارچوب تغییرات ژئوپلیتیکی جهانی معنا پیدا می‌کند. جهان در حال حرکت به سوی نظم چندقطبی است و کشورهایی مانند ترکیه با درک این روند، سعی دارند از فرصت‌های پیش‌رو بهره‌برداری کنند. بریکس با شعار فراگیری و تنوع، زمینه‌ای برای مشارکت فعال کشورهایی است که خواهان رهایی از ساختارهای انحصاری غربی هستند.
تغییر موازنه قدرت به نفع شرق
رویدادهای اخیر نشان می‌دهد که اروپا با چالش‌های درونی و ناتوانی در سازگاری با تحولات جهانی، در حال از دست دادن موقعیت خود است. در مقابل، شرق با تقویت اتحادهای خود و ایجاد ساختارهای جدید مانند بریکس، جایگاه خود را در معادلات جهانی ارتقا داده است. اقدامات گذشته ایالات متحده به‌ویژه در دوران ترامپ، با خروج از توافق‌های چندجانبه، سبب شده است بسیاری از کشورها از جمله ترکیه به این نتیجه برسند که آمریکا شریک قابل اعتمادی نیست.
در چنین شرایطی، گرایش ترکیه به سمت شرق و تلاش برای عضویت در بریکس نه‌تنها نشانه‌ای از تضعیف نفوذ اروپا و آمریکا، بلکه نمادی از قدرت‌گیری کشورهای شرقی در نظم جدید جهانی است. این روند، در سال‌های آینده می‌تواند به تقویت بیشتر اقتصادهای نوظهور، کاهش سلطه ساختارهای سنتی غربی و ایجاد موازنه‌ای عادلانه‌تر در روابط بین‌المللی منجر شود.
صبح نو