به گزارش خبرنگار حوزه، در پهنه‌ی گسترده‌ی ایران، از کوهستان‌های سر به فلک کشیده تا روستاهای دورافتاده، زیارتگاه‌ها و بقاع متبرکه، همچون نگین‌هایی درخشان، می‌درخشند، اما تعدد این اماکن متبرکه، همواره این پرسش را برمی‌انگیزد که آیا همه‌ی این مکان‌ها از اصالت و مستندات تاریخی برخوردارند؟ در این گفت‌وگو، حجت‌الاسلام رضا پوراسماعیل، کارشناس دینی، با نگاهی موشکافانه به این موضوع پرداخته و به این سوال پاسخ روشنگرانه ارائه می‌دهد.
* ضمن تشکر از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید، چرا تعداد زیارتگاه‌ها اینقدر زیاد است و حتی در مناطق خاص و روستاهای مختلف و مکان های صعب العبور هم این زیارتگاه ها دیده میشود؟ آیا این امکان وجود دارد که زیاد بودن نشانه‌ای از جعلی بودن برخی از آنها است؟
در طول تاریخ اسلام، به ویژه در دوره‌های مختلف که دولت‌های مختلفی بر سرزمین‌های اسلامی حکومت می‌کردند، خانواده‌های سادات (نسب‌دارانی که به پیامبر اسلام نسبت دارند) به دلایل مختلف به مناطق مختلف هجرت کرده‌اند. این مهاجرت‌ها عمدتاً از دو دلیل اصلی ناشی میشود:
مهاجرت، ترس از حکومت‌ها
در بسیاری از مواقع، سادات به دلیل فشارهایی که از سوی حکومت‌های مختلف تجربه می‌کردند، مجبور به ترک مناطق خود و مهاجرت به مناطق دیگر می‌شدند؛ این مهاجرت‌ها باعث شد تا تعداد زیادی از سادات در مناطق مختلف اسلامی سکونت گزینند.
مهاجرت، تبلیغ و ترویج دین
بخش دیگری از مهاجرت‌های سادات به منظور تبلیغ و گسترش دین اسلام صورت می‌گرفت، این افراد به مناطقی مانند ایران، پاکستان، افغانستان، آذربایجان و دیگر مناطق اسلامی که در زمان خلفا به تدریج فتح می‌شدند، سفر کرده و در آنجا به تعلیم و ترویج آموزه‌های دینی پرداختند.
در این میان، به دلیل اهمیت و جایگاه ویژه‌ای که سادات به خاطر انتساب خود به پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت (ع) داشتند، در هر منطقه‌ای که مستقر می‌شدند، مورد تکریم و احترام قرار می‌گرفتند و این تکریم به تدریج موجب دفن آنها در مکان‌هایی خاص و ساخت مقبره‌ها و زیارتگاه‌هایی برای آنها شد.
* آیا این امکان وجود دارد که زیاد بودن و تعدد زیارتگاه نشان‌دهنده جعلی بودن برخی از آن هاست؟
در پاسخ باید گفت که: افزایش تعداد زیارتگاه‌ها در نتیجه تکریم و احترام مردم به اهل بیت و سادات است که این موضوع به معنای جعلی بودن نیست، بلکه نشان‌دهنده محبتی است که مسلمانان نسبت به پیامبر اسلام و اهل بیت داشته‌اند.
مستند بودن زیارتگاه‌ها
برای بررسی اصالت و مستند بودن یک زیارتگاه، باید به تاریخچه دقیق آن و منابع مختلفی که در این زمینه وجود دارد، توجه کرد. در بسیاری از موارد، افراد مختلف در طول تاریخ به نقل‌قول‌هایی درباره این مقابر پرداخته‌اند که این اطلاعات می‌تواند به ما کمک کند تا به درستی تشخیص دهیم کدام مکان‌ها معتبر هستند.
در نتیجه، این زیاد بودن زیارتگاه‌ها نمی‌تواند به‌طور قطع نشان‌دهنده جعلی بودن آنها باشد اما لازم است که در هر مورد، تحقیق و بررسی‌های دقیق‌تری صورت گیرد تا به صحت و مستند بودن هر مکان پی برد.
شناخت انتساب هر امامزاده یا بارگاه به یک شخصیت مشخص و از نسل کدام امام بودن، امری بی‌اهمیت نیست، با این حال، نمی‌توان گفت اگر در این زمینه به قطعیت نرسیدیم یا مستندات قطعی برای ما حاصل نشد، آن مکان به‌طور کلی بی‌اعتبار بوده و باید تعطیل شود.
اگرچه بسیاری از زیارتگاه‌ها در تاریخ اسلام دارای اهمیت ویژه‌ای هستند، اما در برخی موارد، باید با دقت بیشتری به تاریخچه آنها توجه کرد تا از هرگونه تحریف و جعلی بودن جلوگیری شود.
نکته قابل توجه این است که به مرور زمان، سادات در مناطق مختلف ساکن شده، تشکیل خانواده داده و صاحب فرزند شدند. این فرزندان یا در همان منطقه ماندند یا به مناطق دیگری مهاجرت کردند. نسل سادات امروزی، حاصل این پراکندگی و استقرار در طول تاریخ است. به همین دلیل است که امروزه شاهد حضور سادات در مناطق مختلف هستیم.
وقتی از «امامزاده» صحبت می‌کنیم، منظور این نیست که تمام این زیارتگاه‌ها متعلق به فرزندان بلاواسطه ائمه هستند. بلکه گاهی تا هفت، هشت، یا حتی چهارده، پانزده نسل بعد از ائمه، این افراد از نوادگان آنها بوده‌اند؛ اما به دلیل اینکه این افراد غالباً انسان‌های عالم و وارسته‌ای بودند و همچنین به واسطه انتساب به اهل بیت(ع)، در زمان حیات و پس از آن مورد توجه و احترام مردم قرار می‌گرفتند. این توجه و تکریم، منجر به شکل‌گیری زیارتگاه‌ها برای این بزرگان شده است.
* آیا تمام این زیارتگاه‌ها دارای سند و مدرک معتبر هستند؟
پاسخ این است که وضعیت آنها متفاوت است. علمی به نام «نسب‌شناسی» وجود دارد که به بررسی و اثبات نسب افراد می‌پردازد، در این علم، مشخص میشود که آیا یک فرد به کدام امام منتسب است و چه ارتباطی با اهل بیت دارد.
بسیاری از امامزاده‌ها دارای شجره‌نامه‌ای هستند که در محل زیارتگاه نصب شده است و بزرگانی مانند مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی به علم نسب‌شناسی تسلط داشتند.
امروزه، "سازمان اوقاف" نیز وظیفه تحقیق و بررسی انتساب امامزاده‌ها را بر عهده دارد که این سازمان با استفاده از منابع خاص، به بررسی شجره‌نامه و تاریخچه امامزاده‌ها می‌پردازد و مشخص می‌کند که این بزرگوار با چند واسطه به کدام امام منتسب است و در چه دوره‌ای می‌زیسته است.
این تحقیقات و پژوهش‌ها نشان می‌دهند که وضعیت زیارتگاه‌ها متفاوت است.
برخی از امامزاده‌ها و بارگاه‌ها دارای اسناد و شواهد مشخص و معتبری هستند که انتساب آنها را تأیید می‌کند.
اما در مورد برخی دیگر، این اسناد و شواهد به طور کامل وجود ندارد. ممکن است یک قبر یا زیارتگاهی وجود داشته باشد که در طول زمان مورد احترام مردم بوده و توجه ویژه‌ای به آن شده است که این مکان‌ها ممکن است متعلق به شخصیتی باشند که حتی نام و نشان کاملی از او در دست نباشد یا ممکن است نام آن شخصیت مشخص باشد، اما شجره‌نامه و نسب او به طور دقیق و مستند وجود نداشته باشد.
موضوع اهمیت زیارتگاه‌ها
اما این که چقدر این موضوع اهمیت دارد؟ وقتی مکانی مشهور میشود و مردم به صورت تجربی با آن ارتباط برقرار می‌کنند، ارزش معنوی آن برای مردم بسیار بالاست و از آن حاجت می‌گیرند یا به آن توجه می‌کنند.
درست است که بی‌اهمیت نیست بدانیم این امامزاده یا بارگاه متعلق به چه کسی است و از نسل کدام امام است، اما نمی‌شود بگوییم اگر به نتیجه نرسیدیم یا به صورت قطعی برای ما ثابت نشد که این امامزاده متعلق به کدام امام بزرگوار است، کلاً بی‌اعتبار شده و آن حرم را تعطیل کنیم.
اینگونه سخن گفتن درست نیست. بالاخره این مکان، پایگاهی برای ترویج دین است و مردم به آن باور دارند و نسل‌ها از آن بهره برده‌اند. به عنوان زیارتگاه، یک انسانِ مقربِ الهی، مردم در آنجا حضور پیدا می‌کنند و به فردی که دفن شده توجه می‌کنند البته ممکن است ثابت شود که آن فرد اصلاً انسان درستی نبوده است.
اما اگر شخص، مشهور به یک سید یا امامزاده باشد و نامی از نسل اهل بیت داشته باشد، اما مستند تاریخی برای اثبات آن نداشته باشیم، ولی به عنوان یک امامزاده بین مردم شهرت داشته و مردم هم در آنجا رفت و آمد می‌کنند و بهره می‌گیرند، مراسم برگزار میشود، ترویج دین میشود، سخنرانی میشود، قرآن خوانده میشود؛ خب، آن مکان مثل یک مسجد یک پایگاه است، از این جهت اهمیت دارد؛ یعنی این که ما به صرف این که به نتیجه قطعی دست نیافتیم، آن را رد کنیم، درست نیست.
گفت و گو: سمیرا گلکار