گامی لازم و نه کافی
بالاخره پس از گمانه‌زنی‌های مختلف درباره خروجی جلسه شورای عالی فضای مجازی برای تعیین تکلیف فیلترینگ، مشخص شد که اعضای این شورا به رفع فیلتر پلتفرم‌های واتس‌اپ و گوگل‌پلی رای مثبت دادند و سرنوشت سایر پلتفرم‌های فیلترشده از جمله شبکه‌های اجتماعی محبوبی همچون اینستاگرام و تلگرام هنوز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. همین موضوع موجب شد تا تقابلی بین موافقان و منتقدان عملکرد دولت در تحقق وعده رفع فیلترینگ شکل بگیرد. دسته اول معتقدند که رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی از این جهت که برای نخستین بار اقدامی در جهت رفع فیلتر انجام شده است، مثبت اما کافی نیست. نیما قاضی، رئیس انجمن تجارت الکترونیک تهران، درباره رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی گفته است که رفع فیلتر این دو پلتفرم را می‌توان یک گام در مسیر موفقیت دانست؛ چرا که یک گام جهت رفع فیلتر بعد از مدت‌ها که مدام به سمت فیلترینگ می‌رفتیم، اتفاق بزرگی در کشور است و نشانه تغییر نگاه است. محمد‌جواد آذری‌جهرمی، وزیر پیشین ارتباطات نیز رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی را اقدامی مثبت و ضروری توصیف کرد و به اعتقاد او انتظارات مردم در این باره فراتر است و رفع فیلتر سایر پلتفرم‌ها نیز خواسته بحق آنهاست.
با این حال، به اعتقاد منتقدان دولت نیز تا زمانی که فیلترشکن‌ها فعالند، در عمل گام موثری برای رفع محدودیت‌ها برداشته نشده است. از سوی دیگر، نباید فراموش کرد که مطالبه مردم، فعالان و کسب‌وکارها رفع یکباره و کامل فیلترینگ گسترده بود، حالا این خواسته محقق نشده و موجب انتقاد و اعتراض آنها شده است. دلیل این موضوع به عدم محبوبیت و کارآیی واتس‌اپ و تحریم کاربران ایرانی برای دسترسی به تمام برنامه‌های ارائه شده روی گوگل‌پلی برمی‌گردد. در واقع با وجود رفع فیلتر گوگل‌پلی، کاربران ایرانی همچنان با محدودیت‌های اعمال‌شده روی این پلتفرم از سوی گوگل مواجه خواهند بود؛ زیرا برای دسترسی به برخی اپلیکیشن‌ها کاربران لازم است تا به استفاده از روش‌هایی مانند تغییر آدرس IP از طریق VPN یا تغییر تنظیمات DNS متوسل شوند. علاوه بر این، آمارهای متعدد و مختلف داخلی و خارجی نشان می‌دهد که اینستاگرام و بعد تلگرام در بین پلتفرم‌های فیلترشده برای ایرانی‌ها محبوبیت بیشتری دارند. آخرین گزارش ایسپا، بیانگر این است که با وجود اینکه فیلترینگ میزان استفاده از اینستاگرام را کاهش داد، اما همچنان میزان استفاده از آن در مقایسه با سایر پلتفرم‌ها قابل توجه و ۴۶.۵ درصد است. نتایج دیگر این نظرسنجی نیز استقبال ایرانی‌ها از سایر شبکه‌های اجتماعی فیلترشده از جمله تلگرام و واتس‌اپ را تایید میکند. بر این اساس، پیام‌رسان تلگرام با ۳۹.۳ درصد بیشترین میزان استفاده و واتس‌اپ نیز با ۳۳.۳ درصد استفاده در رتبه سوم فهرست شبکه‌های اجتماعی محبوب ایرانی‌ها قرار دارد. با این اوصاف، این موارد موجب شده است تا گام اول دولت در تحقق وعده رفع فیلترینگ از نظر برخی از کاربران و کارشناسان دستاورد چندان مهمی محسوب نشود.
برنامه دوباره اینترنت طبقاتی
با این همه، آنچه کنشگران و کارشناسان اینترنت را نگران کرده، انتشار طرحی منسوب به رفع گام به گام فیلترینگ در برخی رسانه‌ها و عدم تکذیب آن از سوی دولت و شورای عالی فضای مجازی است. به اعتقاد آنها تبعات اجرای این طرح بیشتر از تداوم فیلترینگ کامل، شبکه ملی اطلاعات و طرح صیانت است. دلیل این انتقادات به جزئیات طرح مذکور برمی‌گردد که در آن نه تنها اشاره‌ای به رفع فیلتر اینستاگرام نشده؛ بلکه رفع محدودیت‌های دسترسی به تلگرام و یوتیوب نیز مشروط به پذیرفتن شروط کشور یا ارائه این دو پلتفرم از طریق سکوهای داخلی در صورت عدم توافق است. حتی ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر پیشین شورای عالی فضای مجازی نیز در اظهارات اخیر خود رفع فیلترینگ مشروط سایر پلتفرم‌ها را تایید کرده و گفته است که در مصوبه شورای عالی فضای مجازی آمده که به صورت پلکانی سکوهای دیگر در صورت تمکین از قوانین ما رفع فیلتر شوند.
همچنین به اعتقاد او کشور با ایجاد شبکه ملی اطلاعات تا حدی به خودکفایی رسیده تا در مواقع بحرانی از سکوهای داخلی استفاده شود، حال برای قدرت نرم و رونق اقتصادی مردم باید رفع فیلترینگ صورت می‌گرفت. علاوه بر این، روایت عزت‌الله ضرغامی، عضو شورای عالی فضای مجازی از جلسه اخیر این شورا و تصمیم رفع فیلترینگ واتس‌اپ و گوگل‌پلی نیز به نوعی این موضوع را تایید میکند که اعضای این شورا از طریق حکمرانی فضای مجازی ظاهرا به دنبال اجرای شکل جدیدی از محدودسازی هستند. او مطرح کرده است که یکی از نکاتی که اعضای شورای عالی فضای بر آن تاکید داشتند، این بود که حکمرانی در فضای مجازی، صرفا از طریق فیلترینگ نیست.
با این حال و در شرایطی که تاکنون دولت و شورای عالی فضای مجازی طرح منسوب به رفع گام به گام فیلترینگ را تایید یا تکذیب نکرده‌اند، اما نگرانی‌های گسترده از بندهای آن از جمله اعطای بسته‌های حمایتی برای پیام‌رسان‌های داخلی و سامان‌دهی اینترنت اقشار همچنان پابرجاست؛ تا جایی که دوباره احتمالات اجرای اینترنت طبقاتی قوت گرفته. حامد بیدی، فعال اینترنت و مدیر پلتفرم کارزار در این باره نوشته است: «رفع فیلترینگ واتس‌اپ و گوگل‌پلی دو گام رو به جلو و احتمالا صد گام به عقب است. اگر طرح منتشر شده در رسانه‌ها درباره برنامه دولت برای رفع فیلترینگ درست باشد، متاسفانه(در خوش‌بینانه‌ترین حالت) تیم وزارت ارتباطات پشت درهای بسته مرکز ملی فضای مجازی بازی خورده است.» مرضیه ادهم، کنشگر اینترنت هم در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» تایید میکند که بر اساس شنیده‌ها و پیگیری از برخی مسوولان طرحی که در شورای فضای مجازی تصویب شده است، شباهت زیادی به طرح منتشر شده در گزارش روز سه‌شنبه خبرگزاری مهر دارد. او با بیان این مطلب توضیح می‌دهد: «اگر طرح منتشر شده همان مصوبه شورای فضای مجازی برای رفع فیلترینگ باشد، نه تنها حرکت رو به جلویی نیست، بلکه حرکتی رو به عقب است؛ زیرا این طرح به نوعی مسدودسازی، فیلترینگ و اینترنت طبقاتی را به رسمیت شناخته و در صورتی که تلگرام و یوتیوب شروط ایران را نپذیرند، دسترسی به یوتیوب و تلگرام از طریق پوسته‌ها محقق خواهد شد.»
این نخستین بار نیست که دسترسی به تلگرام و اینستاگرام از طریق پوسته‌های داخلی مطرح می‌شود؛ دبیر شورای عالی و رئیس مرکز ملی فضای مجازی در اواخر سال گذشته مصوبات جلسه این شورا را در خصوص امکان دسترسی به سکوهای خارجی با سازوکار‌های حکمرانی‌پذیر، سامان‌دهی پیام‌رسان‌های اجتماعی و ایجاد سامانه ملی و جامع داده، ابلاغ کرده بود. محمدامین آقامیری در آن زمان توضیح داد: «شورای عالی فضای مجازی تنظیم‌گران بخشی را موظف کرد تا برای ایجاد تنوع در سبد مصرف کاربران با سازوکار‌های حکمرانی‌پذیر و با هدف رفع نیاز مردم، سکو‌ها و خدمات پرکاربرد خارجی را که امکان ارائه خدمات در قالب پوسته برای آنها وجود دارد، شناسایی و شرایط فعالیتشان را در کشور فراهم کنند.»
این در حالی است که کارشناسان از تبعات منفی امنیتی این اقدام صحبت کردند و حالا این نگرانی تا زمانی که طرح دوباره این موضوع از سوی دولت تکذیب نشود، همچنان پابرجاست. با این وجود، کارشناسان از عدم شفافیت و ضعف اطلاع‌رسانی در مراحل آتی رفع فیلترینگ انتقاد می‌کنند و به اعتقاد آنها در زمان تدوین طرح صیانت حداقل جزئیات آن منتشر شد و از آنها آگاه بودیم، اما در حال حاضر حتی نمی‌دانیم که چه چیزی در انتظار اینترنت ایران خواهد بود. مرضیه ادهم، کنشگر اینترنت، با اشاره به این موضوع می‌گوید: «اینکه در کشور برای نخستین بار دو پلتفرم رفع فیلتر شده‌اند، اقدام مثبتی است. اگر دولت بتواند در ادامه سایر پلتفرم‌ها را هم بدون شرط و شروط محدودکننده رفع فیلتر کند، گام بزرگی برداشته است.»
او در ادامه از تصمیم‌گیری پشت درهای بسته درباره دسترسی میلیون‌ها کاربر ایرانی به اینترنت انتقاد میکند و امیدوار است که طرح منتشر شده در رسانه‌ها برای رفع فیلترینگ و حکمرانی فضای مجازی تکذیب شود. در این شرایط به نظر می‌رسد که تا زمانی که مسوولان جزئیات طرح و برنامه گام به گام رفع فیلترینگ سایر پلتفرم‌ها را منتشر نکنند، نگرانی کاربران، فعالان و کارشناسان از سرنوشت دسترسی آزاد به شبکه جهانی اینترنت پابرجا خواهد بود. این در حالی است که پیگیری‌های خبرنگار «دنیای اقتصاد» از شورای فضای مجازی و وزارت ارتباطات برای اطلاع از جزئیات برنامه دولت برای گام‌های بعدی رفع فیلترینگ بی‌پاسخ مانده است.