مینا کمیلی
ایدز (سندروم نقص ایمنی اکتسابی)، یکی از بحرانی‌ترین مسائل بهداشتی و اجتماعی جهان است که اثرات عمیق و چندجانبه‌ای بر زندگی فردی و اجتماعی مبتلایان و جامعه دارد. این بیماری، علاوه بر تخریب تدریجی سیستم ایمنی بدن، با مجموعه‌ای از آسیب‌های اجتماعی، اقتصادی و روانی همراه است. بر‌اساس گزارش‌های سازمان ملل متحد، تا پایان سال 2023 حدود 38 میلیون نفر در جهان با ویروس HIV زندگی می‌کردند. هر سال، حدود 1.5 میلیون نفر به این آمار افزوده می‌شود و نزدیک به 650 هزار نفر نیز به دلیل بیماری‌های مرتبط با ایدز جان خود را از دست می‌دهند. بیشترین شیوع این بیماری در کشورهای آفریقای جنوب صحرا مشاهده می‌شود، اما این مسئله در بسیاری از کشورهای در‌حال‌توسعه، ازجمله ایران، نیز به یکی از بحران‌های اجتماعی تبدیل شده است. در ایران، بر‌اساس آمار وزارت بهداشت، حدود 60 هزار نفر با ویروس HIV زندگی می‌کنند. با‌این‌حال، تعداد واقعی مبتلایان احتمالا بیشتر است؛ زیرا بسیاری از افراد به دلیل ترس از انگ اجتماعی و طرد‌شدن از جامعه، هرگز برای تشخیص یا درمان مراجعه نمی‌کنند. انگ و تبعیض گسترده علیه این بیماری در ایران، به‌ویژه در میان زنان، یکی از موانع اصلی شناسایی و درمان مبتلایان به شمار می‌رود.
نحوه انتقال و شیوع بیماری در زنان: زنان یکی از آسیب‌پذیرترین گروه‌ها در برابر ایدز هستند و دلایل متعددی وجود دارد که آنها را در معرض خطر بیشتری قرار می‌دهد. بر‌اساس گزارش‌های جهانی، بیش از نیمی از مبتلایان به HIV را زنان تشکیل می‌دهند و در بسیاری از کشورها، نرخ ابتلای زنان در حال افزایش است. در ایران نیز این روند مشاهده می‌شود. در گذشته، شیوع HIV در ایران بیشتر از طریق مصرف مواد مخدر تزریقی و استفاده از سرنگ مشترک بود، اما اکنون انتقال از طریق روابط جنسی محافظت‌نشده، به‌ویژه میان زنان و جوانان، به عامل اصلی تبدیل شده است. زنان به دلایل زیستی، بیشتر از مردان در معرض انتقال ویروس از طریق تماس جنسی قرار دارند. غشاهای مخاطی در اندام تناسلی زنان، به دلیل وسعت بیشتر و حساسیت زیاد، احتمال انتقال ویروس را افزایش می‌دهد. علاوه‌بر‌این، عوامل اجتماعی نیز نقش مهمی در این میان ایفا می‌کنند. بسیاری از زنان به دلیل وابستگی اقتصادی یا فشارهای اجتماعی، توانایی مذاکره برای استفاده از کاندوم را در روابط جنسی ندارند. ازدواج اجباری، چندهمسری و بی‌وفایی همسر نیز خطر انتقال ویروس به زنان را افزایش می‌دهد. یکی دیگر از دلایل افزایش ابتلای زنان به HIV در ایران، ازدواج با مردانی است که پیش‌تر از طریق مصرف مواد مخدر تزریقی یا روابط جنسی محافظت‌نشده آلوده شده‌اند. در چنین شرایطی، زنان اغلب به دلیل نبود آگاهی کافی، عدم دسترسی به آموزش‌های پیشگیرانه و فشارهای فرهنگی، حتی پس از اطلاع از وضعیت همسرشان نیز از خود محافظت نمی‌کنند.
انگ و تبعیض؛ مانعی بزرگ در پیشگیری و درمان: یکی از چالش‌های اصلی در مقابله با ایدز، انگ و تبعیضی است که علیه مبتلایان وجود دارد. در ایران این انگ اجتماعی به طور گسترده‌ای مشاهده و موجب می‌شود افراد مبتلا یا در معرض خطر، از انجام آزمایش‌های تشخیصی یا مراجعه به مراکز درمانی خودداری کنند. بسیاری از مبتلایان به HIV، پس از افشای بیماری خود، از سوی خانواده، دوستان و حتی محیط‌های کاری طرد می‌شوند. این مسئله به‌ویژه برای زنان شدیدتر است؛ زیرا آنها اغلب به طور ناعادلانه‌ای مسئول ابتلا به بیماری شناخته می‌شوند و ممکن است از سوی خانواده یا همسر خود با خشونت و طرد مواجه شوند. این انگ اجتماعی نه‌تنها باعث می‌شود که مبتلایان از دریافت خدمات درمانی و حمایت‌های اجتماعی محروم شوند، بلکه به افزایش شیوع بیماری نیز کمک می‌کند. افراد به دلیل ترس از برچسب‌های اجتماعی، تمایلی به افشای وضعیت خود ندارند و همین امر باعث می‌شود که به صورت ناخواسته ویروس را به دیگران منتقل کنند.
فقر و اعتیاد؛ عوامل تشدیدکننده ایدز: فقر یکی از عوامل کلیدی در شیوع و تشدید پیامدهای ایدز است. افرادی که در شرایط اقتصادی نامطلوب زندگی می‌کنند، دسترسی کمتری به آموزش، پیشگیری و درمان دارند. فقر نه‌تنها خطر ابتلا به بیماری را افزایش می‌دهد، بلکه چرخه‌ای از آسیب‌های اجتماعی را به وجود می‌آورد که کنترل بیماری را دشوارتر می‌کند. برای مثال، زنان فقیر ممکن است به دلیل فشارهای اقتصادی، به کارهای جنسی اجباری یا ازدواج زودهنگام کشیده شوند که خطر انتقال ویروس را افزایش می‌دهد. اعتیاد نیز رابطه نزدیکی با ایدز دارد. مصرف‌کنندگان مواد مخدر تزریقی که از سرنگ مشترک استفاده می‌کنند، یکی از گروه‌های پرخطر در انتقال ویروس HIV هستند. در‌عین‌حال، افراد مبتلا به HIV نیز ممکن است به دلیل فشارهای روانی و اجتماعی ناشی از بیماری، به سمت مصرف مواد مخدر سوق داده شوند.
کودکان یتیم ناشی از ایدز؛ قربانیان خاموش: یکی از پیامدهای تراژیک بیماری ایدز، کودکان یتیمی هستند که والدین خود را به دلیل این بیماری از دست داده‌اند. این کودکان اغلب در شرایط دشوار اقتصادی و اجتماعی قرار می‌گیرند و با مشکلاتی چون بی‌خانمانی، ترک تحصیل، سوءتغذیه و سوءاستفاده مواجه‌اند. در ایران، اگرچه آمار دقیقی از تعداد کودکان یتیم ناشی از ایدز وجود ندارد، اما افزایش موارد ابتلا نشان‌دهنده رشد این بحران است.
پیشرفت‌های درمانی و چالش‌های دسترسی: در دهه‌های اخیر، درمان ایدز پیشرفت‌های چشمگیری داشته است. داروهای ضدویروسی (ART) می‌توانند بار ویروسی را تا حدی کاهش دهند که احتمال انتقال ویروس به دیگران تقریبا از بین برود و کیفیت زندگی بیماران به طور قابل توجهی بهبود یابد. با‌این‌حال، دسترسی به این داروها در بسیاری از مناطق، از جمله مناطق محروم ایران، همچنان محدود است. علاوه بر مشکلات اقتصادی و جغرافیایی، انگ اجتماعی نیز یکی از موانع اصلی در دسترسی به درمان است. بسیاری از مبتلایان از ترس قضاوت و طرد‌شدن، از مراجعه به مراکز درمانی خودداری می‌کنند.
راهکارهای پیشگیری و کاهش پیامدهای ایدز: برای مقابله با بحران ایدز و کاهش پیامدهای آن، نیاز به یک رویکرد جامع و چندجانبه وجود دارد. برخی از مهم‌ترین راهکارها عبارت‌اند از:
آموزش همگانی در مورد راه‌های انتقال، پیشگیری و درمان HIV، یکی از مؤثرترین روش‌ها برای کاهش شیوع بیماری است. این آموزش‌ها باید به‌ویژه بر گروه‌های پرخطر، ازجمله زنان، جوانان و مصرف‌کنندگان مواد مخدر، متمرکز باشد.
اجرای کمپین‌های آگاهی‌رسانی برای کاهش تبعیض علیه مبتلایان ضروری است. رسانه‌ها، مدارس و نهادهای اجتماعی می‌توانند نقش مهمی در تغییر نگرش عمومی ایفا کنند.
افزایش دسترسی به آزمایش‌های تشخیصی، توزیع رایگان کاندوم و گسترش خدمات درمانی برای مناطق محروم ازجمله اقدامات ضروری است.
تقویت قوانین حمایتی برای زنان و کودکان، ازجمله فراهم‌کردن امکانات اقتصادی، آموزشی و بهداشتی برای آنها، می‌تواند خطر ابتلا و پیامدهای بیماری را کاهش دهد.
برنامه‌های کاهش آسیب، ازجمله ارائه سرنگ‌های استریل به مصرف‌کنندگان مواد مخدر و مشاوره روانی، می‌تواند تأثیر درخورتوجهی بر کنترل بیماری داشته باشد.