خبرگزاری مهر_ گروه فرهنگ و ادب: محمدمهدی سیدناصری پژوهشگر حقوق بین الملل کودکان و فعال در انتشارات ذکر به‌تازگی یادداشتی با عنوان «برسد به دست وزیر فرهنگ و ارشاد» نوشته و آن را برای انتشار در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده است.
ناصری در این یادداشت به مشکلات ادبیات کودک و نوجوان در عصر رسانه‌های دیجیتال با توجه به شکاف اجتماعی و فرهنگی پرداخته است.
مشروح متن این یادداشت در ادامه می‌آید؛
جناب آقای صالحی معزز و بزرگوار؛ همانطور که می‌دانید شکاف اجتماعی و فرهنگی که در جامعه ایجاد شده و در کنار آن با انقلاب دیجیتالیسم در جهان در این چند سال و به‌خصوص پس از شیوع کرونا، کودکان نسل جدید (نسل زد و آلفا) نگاه متفاوت‌تری به مسائل فرهنگی و اجتماعی و موضوع کتابخوانی دارند که نیاز به باز اندیشی و به روز رسانی در حوزه‌ی ادبیات کودک و نوجوان و کارشناسان محترم وزارت فرهنگ و ارشاد است. اما نسل زد و آلفا که این روزها نقل محافل هستند شامل کدام گروه می‌شوند و چه خصوصیات و ویژگی‌هایی دارند؟
نسل زد، بنابر تعریف جامعه‌شناسان، افرادی هستند که بین سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۴۱۰ متولد شده یا خواهند شد. برای این نسل خصوصیات مختلفی عنوان شده است. نسل زد و آلفا را افرادی کم حوصله، پرمطالبه، حواس پرت و البته بسیار تأثیرگذار می‌دانند اما این‌ها تمام خصوصیاتی نیست که نسل زد و آلفا با آن تعریف می‌شود. از آن جایی که ادبیات در هر کشوری تحت تأثیر فرهنگ، اجتماع و اوضاع سیاسی و اقتصادی آن جامعه بوده است؛ در هر دهه در جامعه‌ی ما هم دچار تحولاتی شده است و در شرایط کنونی با ورود به عصر فناوری‌های نوین همچون؛ هوش مصنوعی، متاورس و …، از این ادبیات هم با عنوان ادبیات کودک در عصر جدید یاد شده است. تحقیقات پژوهشگران در سال ۲۰۲۴ میلادی نشان می‌دهند که هوش‌مصنوعی قادر است داستان‌های خلاقانه تولید کند. سیستم‌های پیشرفته همچون چت جی پی تی این امکان را دارند که داستان‌هایی با کیفیت بالا و از نظر داستان‌گویی جذاب ایجاد کنند. این ابزار می‌تواند به ناشران و نویسندگان این مرز و بوم کمک نماید تا ایده‌های نوینی را کشف و به فرآیند خلاقانه خود تنوع ببخشند.
هوش‌مصنوعی به کمک الگوریتم‌های یادگیری ماشین، توانایی شناسایی علایق و سلیقه‌های خوانندگان را دارد و با تحلیل داده‌های کاربری، می‌توان کتاب‌هایی را به خوانندگان پیشنهاد دهد که مطابق با علایق آنها باشد. این نوع شخصی‌سازی می‌تواند به جذب و نگه‌داشتن مخاطبان جوان کمک شایانی نماید. ابزارهای مبتنی بر هوش‌مصنوعی می‌توانند به ناشرین حوزه‌ی کودک و نوجوان و نویسندگان کمک کرده تا شیوه‌های نوآورانه‌ای در داستان‌گویی اتخاذ نمایند.
به‌عنوان مثال، استفاده از گرافیک و انیمیشن‌های تعاملی می‌تواند به غنای تجربه خواندن کمک کرده و کودکان را به مشارکت فعال در داستان ترغیب نماید. در همین راستا که هوش‌مصنوعی به‌عنوان یک شمشیر دو لبه در کنار مزایا و خوبی‌هایش، تهدیدات و آثار منفی نیز دارد. یکی از بزرگترین چالش‌ها در عصر هوش مصنوعی، تضمین کیفیت محتوا تولید شده توسط هوش‌مصنوعی است که نیاز به ارتقا سواد دیجیتال ناشران و نویسندگان و مترجمین توسط وزارت فرهنگ و ارشاد است، زیرا به‌دلیل عدم درک عمیق از مفاهیم انسانی، محتوای تولید شده ممکن است بی‌کیفیت یا سطحی باشد. ناشران و نویسندگان می‌بایست به دقت از این ابزارها استفاده کنند و محتوای تولید شده را ویرایش و اصلاح کنند. زیرا وابستگی به ابزارهای مبتنی بر هوش‌مصنوعی امکان دارد موجب کاهش خلاقیت نویسندگان شود. جناب آقای وزیر؛ تعیین مقررات و استانداردهای اخلاقی و فرهنگی در این زمینه الزامی بوده که یکی از ارکان بسیار مهم آن وزارت محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
حال در این فرصت کوتاه می‌توان چند راهکار جهت جلوگیری از این آثار منفی را بررسی کنیم ؛۱- آموزش ناشران و نویسندگان: برگزاری کارگاه‌های آموزشی توسط وزارت ارشاد اسلامی برای ناشران، نویسندگان، مترجمین و ویراستاران و تصویرگران حوزه کودک و نوجوان در زمینه‌ی استفاده مؤثر از هوش مصنوعی می‌تواند به تقویت مهارت‌های آنها کمک کرده و به آنها یاد دهد چگونه از این ابزارها به بهترین نحو و مبتنی بر هویت فرهنگی کودکان ایران استفاده کنند .۲- تشویق به خلاقیت توسط کارشناسان و به‌خصوص اداره‌ی کتاب وزارت محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی.
جناب آقای صالحی؛ هوش‌مصنوعی می‌تواند به‌عنوان یک ابزار تحول آفرین در ادبیات کودک و نوجوان در ایران سرفرازمان عمل نماید، به شرطی که ناشران و نویسندگان به دقت و به کیفیت و دقت محتوا توجه کنند. باتوجه به فرصت‌ها و چالش‌های موجود، ناشران کودک و نوجوان و نویسندگان می‌بایست به آموزش و توانمندسازی خود بپردازند و از هوش‌مصنوعی به‌عنوان ابزاری مکمل در فرآیند خلاقیت استفاده کنند. این رویکرد می‌تواند به غنای ادبیات کودک و نوجوان کشور عزیزمان کمک کرده و تجربه‌های خواندن جذاب‌تری را برای نسل‌های آینده ایران پر غرور رقم بزند. در حال حاضر هشدارهایی نسبت به تغییر و تحولات پیش آمده از هوش‌مصنوعی در دنیا صورت گرفته که اعتراضات شکل‌گرفته و امروز این هشدارها پر رنگ است و فضای گفتمانی درباره هوش‌مصنوعی در عرصه‌ی بین‌المللی و ملی در حال شکل‌گیری است. بخشی از تغییر و تحولاتی که هوش‌مصنوعی در فضای عمومی جهانی ایجاد کرده، متأثر از تحولات در عالم زبانی است.
جنبه‌ای که نیاز به بازنگری دارد این است که آینده‌ای که در آن زندگی خواهیم کرد، هوش‌مصنوعی در آن جهان‌پدیداری ما را متأثر خواهد کرد. بحث فرهنگ و هنر در بازتولید مکانیکی در نظریه والتر بنیامین یکی از محورهایی است که با تغییر و تحولات فناوری در حوزه‌ی هوش‌مصنوعی گره خورده است. بنابراین با تحولاتی که در حوزه‌ی اجتماعی و فرهنگی رقم خواهد خورد، ما چالش تولیدات و محصولات فرهنگی و اجتماعی به‌خصوص حوزه‌ی کودکان و نوجوانان خواهیم داشت که در آنها خلاقیت و اصالت سابق نخواهد بود و ایده‌های انسانی در آن گم خواهد شد. این مدل پردازش زبانی و معانی تولیدشده خارج از میدان کنش انسانی پیامدهای جدی خواهد داشت که جعل معنی توسط هوش‌مصنوعی یکی از آن‌هاست. وزارت محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌بایست نسبت به این تغییر و تحولات سازوکاری نوین تعریف و نحوه مواجهه خود با آن را دقیق‌تر کنیم.
انسان به‌واسطه هیپنوتیزم عصر تکنولوژی از فروغی که جوهره وجودی اوست، دور شده است اما نباید فراموش کرد که تکنولوژی بیشتر از آن که ذاتاً فناورانه باشد ماهیتی اخلاقی و فرهنگی و انسانی دارد، و فناوری به خودی خود بد نیست بلکه نحوه استفاده از آن بسیار مهم است، فناوری عالی است، اما اگر تحت کنترل ما باشد. امیدوارم که وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی جناب آقای صالحی بتواند این مسیر را به خاطر ایران، امید، اینده و کودکان ایران به سلامت طی نماید. حال که جهان سریع‌تر از هر زمان دیگری در حال تغییر است، مهم این است که نسل زد و آلفا را برای چالش‌هایی که با آن روبرو خواهند شد آماده کنیم. از پیشرفت‌های فناوری گرفته تا تغییرات آب و هوایی و در مفهوم کلی‌تر، آینده ناشناخته‌های بسیاری را در خود جای داده است.
اما اقداماتی می‌توانیم انجام دهیم تا به کودکان سرزمین عزیزمان ایران کمک کنیم، آماده باشند. جناب آقای صالحی لطفاً از همین حالا شروع کنید! فردا دیر است.