روزنامه توسعه ایرانی نوشت: «به نظرم حتی در رابطه با آمریکا نیز ما چه بخواهیم و چه نخواهیم بالاخره در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی با این کشور مواجهه خواهیم داشت و بهتر است این عرصه را خودمان مدیریت کنیم؛ البته دولت درنهایت، کلیت سیاست خارجی را در چارچوب استراتژی و رویکردهای کلان نظام پیش خواهد برد.»
این جمله کلیدی، اظهارات مسعود پزشکیان در دیدار با وزرای خارجه سابق ایران بود. اظهاراتی تازه که برای بسیاری با شگفتی همراه شد.
مسعود پزشکیان صبح روز سه‌شنبه در نشستی با جمعی از وزرای سابق امور خارجه، در ابتدای جلسه ضمن ارائه تحلیلی از عملکرد دولت چهاردهم در این حوزه، گفت: ما در مدت کوتاهی که دولت چهاردهم سر کار آمده تلاش‌های زیادی کردیم که برخی مسائل و مشکلات سیاست خارجی را حل کنیم. در حال حاضر ارتباط ما با همسایگان مطلوب است و توافقاتی هم در جلسات و دیدارها داشته‌ایم.
مواجهه اجتناب‌ناپذیر ایران و آمریکا در منطقه
سخنان رئیس‌جمهور ایران اما در مورد مواجهه اجتناب‌ناپذیر با آمریکا در مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی مساله پنهانی نیست و بارها کارشناسان این حوزه نسبت به آن هشدار داده‌اند؛ کمااینکه در مواردی حتی دو کشور منافع مشترکی در سقوط صدام و یا داعش نیز در همین مساله داشته‌اند. البته ایران اکنون به صورت دوجانبه در چند حوزه از جمله مساله هسته‌ای و تحریم‌ها با آمریکا دچار کشمکش است و در مساله اسرائیل، با توجه به پشتیبانی تمام‌قد آمریکا از اسرائیل و پشتیبانی ایران از گروه‌های مقاومت نیز دو کشور با یکدیگر مواجهه ضمنی دارند.
حال در چنین شرایطی اهمیت آن چه رئیس‌جمهور ایران به آن اشاره می‌کند بیش از همیشه خود را به رخ می‌کشد.
از سوی دیگر سخنان روز گذشته سیدعباس عراقچی را نیز نباید از نظر دور داشت.
مدیریت کانال‌های باز تماس با آمریکا
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه پس از جلسه هیات دولت گفت: «کانال‌های تماس بین ایران و آمریکا همیشه وجود دارد. باید مدیریت کنیم تا هزینه‌های اختلافات ایران و آمریکا کاهش یابد. بعضا اختلافاتی که با آمریکا داریم بسیار اصولی و مبنایی است و ممکن است حل‌شدنی نباشد ولی باید مدیریت کنیم تا هزینه‌های آن و تنش‌ها کاهش یابد.»
سخنان وزیر خارجه ایران البته از چند بعد دارای اهمیت ویژه است، اول این که او از وجود کانال‌های تماس سخن می‌گوید و در مرحله بعد نیز بر سخنان رئیس‌جمهور درباره لزوم در دست گرفتن کنترل راه‌های ارتباطی میان ایران و آمریکا نیز مهر تایید می‌زند.
وزیر خارجه ایران اما در ادامه سخنانش به مساله سفر گروسی به ایران نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: روحیه گروسی روحیه مثبتی است. امیدواریم با این روحیه مثبت مسیر جدیدی برای همکاری ایران و آژانس ترسیم کنیم.
گروسی؛ بخشی از نقشه راه تهران برای مذاکره؟
البته که اشاره وزیر خارجه ایران به مساله گروسی را باید در کنار موضوع کانال‌های ارتباطی با آمریکا در یک دسته‌بندی قرار داد. رافائل گروسی را شاید اکنون بتوان یکی از همان کانال‌هایی دانست که می‌تواند دستکم در موضوع مهمی چون اختلافات ایران بر سر موارد هسته‌ای نقش مهمی را برعهده بگیرد.
هم چنین باید توجه داشت که سفر گروسی به ایران در حالی صورت می‌گیرد که هم در بیانیه آژانس و هم در لحن مقامات تهران بر پیشبرد توافق مارس ۲۰۲۳ تاکید می‌شود؛ توافقی که ایران و آژانس ۲ تفسیر متفاوت در خصوص آن دارند و باید دید دیدگاه طرفین چگونه به یک تفسیر نزدیک می‌شود.
ازسوی‌دیگر، باید در نظر داشت که گروسی در حاشیه نشست «کاپ ۲۹» در باکو، اعلام کرد: «دولت ایران باید درک کند که شرایط بین‌المللی هر روز تنش‌آمیزتر می‌شود و فرصت‌های مانور آن رو به کاهش است. بنابراین لازم است مسیرهای دیپلماتیک برای رسیدن به راه‌حل‌های مسالمت‌آمیز پیدا شود.»
او همچنین تاکید کرد که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دارای مجوز لازم برای انجام بازرسی‌ها در ایران است، اما به نظارت‌های بیشتری نیاز دارد. گروسی در این باره گفت: «با توجه به گستردگی، عمق و بلندپروازی برنامه هسته‌ای ایران، باید روش‌های شفاف‌تری برای پیگیری فعالیت‌های ایران در این زمینه داشته باشیم.»
تاکید آقای دبیرکل بر امکان همکاری با ترامپ
رافائل گروسی البته نشان داده که نسبت به این که در نقش واسطه حاضر شود نیز بی‌میل نیست. مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در یک کنفرانس خبری در رم پس از یک نشست هسته‌ای در هفته گذشته و در پاسخ به سؤالاتی درباره سفر احتمالی خود به تهران، وقتی از او پرسیده شد که پیروزی ترامپ چگونه می‌تواند روابط با ایران را تغییر دهد، گفت که روی کار آمدن یک دولت جدید معمولاً «تنظیمات و رویکردهای متفاوتی» را با خود به همراه دارد.
او در ادامه افزود که «من قبلاً با دولت ترامپ کار کردم و همکاری ما سازنده بود و پیش‌بینی می‌کنم که به روش مشابه ادامه یابد.»
این سخنان گروسی البته در حالی مطرح شد که دولت قبلی دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۸ و در کمال ناباوری متحدان اروپایی آمریکا، واشنگتن را به طور یکجانبه از توافق هسته‌ای برجام با ایران خارج کرد. هدف از توافق برجام برچیدن بخش‌های مهمی از برنامه هسته‌ای ایران و امکان بازرسی‌های بیشتر در ازای کاهش تحریم‌ها بود.
گروسی همچنین در روزهای اخیر و این بار در اجلاس تغییرات آب و هوایی کوپ-۲۹ که در شهر باکو در حال برگزاری است به خبرگزاری فرانسه گفت که «دولت ایران باید درک کند که اوضاع بین‌المللی به طور فزاینده‌ای متشنج می‌شود، حاشیه‌های مانور در حال کاهش است و یافتن راه‌هایی برای دستیابی به راه‌حل های دیپلماتیک ضروری است.»
وی همچنین تاکید کرد: «با توجه به مقیاس و گستره برنامه هسته‌ای ایران، افزایش نظارت آژانس بسیار مهم است». وی در عین حال که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه دارد در ایران بازرسی انجام دهد؛ مدعی شد که آژانس باید دسترسی بیشتری برای نظارت داشته باشد.
امکان دور جدیدی برای مذاکره بر حداقل‌ها
آن چه اکنون در این بین باید مورد توجه قرار بگیرد البته یکی این است که ترامپ در دوران ریاست‌جمهوری پیشین خود بارها از تمایل برای مذاکره دوباره و تجدید ارتباط در حد گفتگوها با ایران سخن گفت؛ هرچند که این مذاکرات به‌دلیل مواضع سخت‌گیرانه او و همچنین عدم تمایل تهران برای گفت‌وگو با آمریکا به بن‌بست رسید.
حالا با بازگشت دوباره ترامپ به کاخ سفید، احتمالاً فشارها بر ایران برای تعدیل برنامه هسته‌ای و افزایش همکاری‌های تهران با آژانس بیشتر خواهد شد؛ چرا که با توجه به سابقه سیاست‌های ضدایرانی ترامپ، ممکن است تنش‌ها میان ایران و آژانس افزایش یابد و این همان موضوعی است که گروسی احتمالا اکنون کاملا به آن آگاه است.
ترامپ نیز ممکن است به‌دنبال تحمیل مجدد تحریم‌ها یا حتی اعمال فشارهای نظامی باشد که می‌تواند منجر به واکنش‌های تند از سوی مقامات عالی‌رتبه ایران شود و کل این وضعیت و روند می‌تواند بر همکاری‌های ایران با آژانس تأثیر منفی بگذارد و در ادامه نیز به کاهش شفافیت فعالیت‌های هسته‌ای ایران منجر شود.
این همان موردی است که بارها مدیرکل آژانس درباره آن ابراز نگرانی کرده؛ و خطر تغییر دکترین هسته‌ای ایران نیز در امکان وقوع همین روند مستتر شده است. گروسی پس از سفر قبلی خود به ایران نیز گفته بود که تغییر دکترین تهران می‌تواند تمامی معادلات را برهم بزند و این نگرانی با روی کارآمدن ترامپ پررنگ تر از قبل شده چرا که کمال خرازی، دبیر شواری راهبردی روابط خارجی تهران به تازگی گفته است که اگر ایران با خطر موجودیتی روبه‌رو شود، «دکترین هسته‌ای» خود را تغییر خواهد داد.
سی‌ان‌ان نیز در گزارش اخیر خود نوشته است که سفر گروسی به تهران ممکن است به‌عنوان محکی برای ارزیابی جو سیاسی و دیپلماتیک در ایران پس از پیروزی ترامپ تلقی شود و او در تلاش است تا فضای همکاری را تقویت کند و به دنبال پیشبرد توافقات قبلی باشد. درواقع، او امیدوار است که با جلب رضایت دولت کنونی تهران، مانع از تغییر اساسی در دکترین هسته‌ای این کشور شود.
پایه تحلیل تازه سی ان ان نشان از آن دارد که گروسی را باید اکنون در مقامی بالاتر از دبیرکل آژانس انرژی اتمی دید، او می‌تواند یک گزارشگر مهم از تمایل ایرانی‌ها برای گفتگو یا عدم گفتگو برای آمریکایی‌ها و غرب باشد و از سوی دیگر او بارها تلاش کرده که نقشی فراتر از تنها دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را در مناسبات ایران و غرب عهده‌دار شود.
حال با توجه به شرایط کشور و سخنان رئیس‌جمهور درباره لزوم این که بهتر است این عرصه (رابطه با آمریکا) را خودمان مدیریت کنیم؛ و همچنین تاکید وزیر امور خارجه ایران بر مدیریت رابطه با آمریکا و این که «کانال‌های تماس بین ایران و آمریکا» هنوز وجود دارد؛ شاید باید نقش گروسی و امکان تاثیرگذاری بر او را بار دیگر مورد بررسی و واکاوی قرار داد. گروسی طبق برنامه‌ریزی امروز قرار است با مسعود پزشکیان دیدار کند و حال باید امیدوار باشیم که نتیجه این دیدار دستکم منجر به امکانی تازه برای ارتباط دیپلماتیک و سازنده در راستای منافع ملی کشور میان ایران و آمریکا شود.
نهال فرخی
∎