موضوع عیدی کارگران، موضوع داغ ماه‌های پایان سال است؛ در این میان، سوالات و ابهاماتی مطرح است: کدام کارگران مشمول دریافت عیدی هستند؟ آیا عیدی به کارگران کارگاه‌های کوچکِ زیر ۵ یا ۱۰ نفر پرداخت می‌شود؟ مبنای دقیق محاسبه عیدی پایان سال چیست و در صورت تخلف کارفرمایان، کارگران چه راهی برای شکایت دارند؟
کدام کارگاه‌ها مشمول هستند؟
آرمین خوشوقتی، کارشناس ارشد حقوق و روابط کار، در این رابطه به ایلنا گفت: هیچ کارگاهی در کشور از پرداخت عیدی مستثنا نیست، حتی کارگاهی که فقط یک کارگر داشته باشد؛ تنها استتثنا، کارگاه‌های خانوادگی هستند که براساس ماده ۱۸۸ قانون کار، کارگاه‌هایی هستند که رابطه همه کارگران کارگاه با کارفرما از نوع خویشاوندی درجه اول باشد یعنی کارگران، پدر مادر، خواهر، برادر، همسر یا فرزندان کارفرما باشند. به جز این کارگاه‌ها، همه کارگاه‌های دیگر حتی با یک نفر کارگر، از شمول قانون کار خارج نیستند و کارگرانِ آن‌ها بایستی عیدی پایان سال را در موعد مقرر دریافت کنند.
او اضافه کرد: هیچ زمان کارگاه‌های کوچک زیر ده نفر در مورد عیدی از قانون مستثنا نشده‌اند؛ در واقع در مورد عیدی، هیچ زمان استثنایی تعریف نشده است. ماده ۱۹۱ قانون کار می‌گوید کارگاه‌های کوچک زیر ده نفر را می‌توان از شمول برخی مقررات کار خارج کرد ولی نکته اینجاست که در مورد عیدی، هیچ صحبتی نشده و هرگز کارگاهی در کشور از شمول پرداخت عیدی خارج نشده است.
خوشوقتی به نکته دیگری اشاره کرد: حتی کارگرانی که به عنوان خدمتکار یا آشپز در خانه‌های مردم کار می‌کنند، مشمول قانون کار هستند و باید از تمام مزایای قانون کار از جمله عیدی پایان سال بهره‌مند باشند؛ کارگرانی که طرف قرارداد شرکت‌های خدماتی هستند و برای کار به منازل مردم می‌روند، عیدی را از شرکت دریافت می‌کنند؛ حتی کارگری که با صاحب یک منزل به صورت مستقل قرارداد دارد، بازهم باید عیدی را از صاحبخانه بگیرد. پیشتر قرار بر این بود که در مورد خدمه و مستخدمین منازل، آیین‌نامه‌ای توسط شورایعالی کار تصویب شود که این اتفاق نیفتاد؛ اما تاکید شده که اگر در این مورد سکوت شد، همین قانون (قانون کار) با تمام الزامات آن در مورد این کارگران لازم‌الاجراست.
این کارشناس حقوقی با تاکید بر اینکه «چون آیین‌نامه‌ای با موضوع خدمه منازل به پیشنهاد شورایعالی کار به تصویب هیات وزیران نرسیده، مقررات عادی کار در مورد این کارگران حاکم است»؛ اضافه کرد: در ماده واحده مصوب سال ۱۳۷۰ مجلس شورای اسلامی، تاکید شده که کلیه کارگران مشمول قانون کار، مستحق دریافت عیدی پایان سال هستند. بنابراین حتی اگر کارگاهی یک نفر پرسنل دارد، چون مشمول قانون کار است، عیدی به آن یک کارگر تعلق می‌گیرد و هیچ استثنایی در کار نیست.
زمان پرداخت عیدی و کف قانونی
او در مورد زمان پرداخت عیدی گفت: عرفاً عیدی در ایام پایان سال پرداخت می‌شود اما نباید این پرداخت فراتر از پایان سال برود. کارفرما باید به کارگری که در طول سال در کارگاه کار کرده، نهایتاً تا روز آخر سال، عیدی پایان سال را پرداخت کند.
یکی از بحث‌های مورد مناقشه، مبنای محاسبه عیدی‌ست؛ کف عیدی چقدر است، شصت روز حداقل دستمزد یا شصت روز آخرین مزد خود کارگر؟ خوشوقتی در پاسخ می‌گوید: کف عیدی، شصت روز آخرین مزد خود کارگر در کارگاه است. در ماده واحده‌ی عیدی به صراحت اشاره شده «معادل شصت روز آخرین مزد کارگران» به عنوان عیدی پرداخت شود مشروط بر اینکه از نود روز حداقل مزد قانونی آن سال تجاوز نکند؛ بنابراین درست است که سقف عیدی، نود روز حداقل دستمزد مصوب آن سال است اما مبنا و ماخذ محاسبه عیدی، شصت روز مزد خود کارگر در کارگاه است.
به گفته خوشوقتی، نکته مهم محاسبه مبنای عیدی برای کارگرانی‌ست که کمتر از یکسال در کارگاه سابقه دارند؛ بسیاری از کارفرمایان مبنای محاسبه را «ماه‌های کارکرد کارگر» در نظر می‌گیرند در حالیکه مبنای محاسبه عیدی براساس قانون «روزهای کارکرد کارگر» است.
او تاکید می‌کند: چون ماه‌ها در نیمه اول سال، ۳۱ روزه هستند، اگر مبنای محاسبه را ماه‌های کارکرد بگیریم، در حق کارگر اجحاف می‌شود. مبنا، تعداد روزهای کارکرد کارگر است و باید ایام کار در گارگاه، مبنای محاسبه باشد.
روند شکایت از کارفرما
آیا کارگری که کمتر از کف قانونی عیدی بگیرد، حق شکایت دارد؛ خوشوقتی در پاسخ می‌گوید: کارگری که کمتر از حداقل قانون عیدی بگیرد، بدون تردید حق شکایت دارد و می‌تواند به مراجع حل اختلاف کار مراجعه کند و بابت عیدی شکایت کند؛ اما با توجه به اینکه قرارداد اکثریت کارگران موقت است، ممکن است کارگر جرات نداشته باشد در زمان شاغل بودن برود شکایت کند ولی هر زمانی که در آینده مراجعه کند و رابطه کارگری با آن کارگاه را ثابت نماید، کارفرما به استناد ماده ۷۸ آیین دادرسی کار مکلف است ثابت کند عیدی و سایر حقوق و مزایای کارگر را پرداخت کرده و اگر کارفرما نتواند اسنادی دال بر پرداخت عیدی کارگر ارائه دهد، مکلف به پرداخت خواهد بود.
این کارشناس حقوقی به نکته مهمی در روند شکایت کارگران اشاره می‌کند: برخی مراجع حل اختلاف کار برخلاف قانون، فقط دو سال آخر منتهی به شکایت کارگر را محاسبه می‌کنند که این تخلف است؛ مراجع حل اختلاف براساس قانون مکلف هستند هر بازه زمانی را که کارگر مطالبه کرده، بررسی نمایند؛ اگر کارگری ثابت کند بیست سال در یک کارگاه کار کرده، مرجع حل اختلاف تکلیف دارد از کارفرما اسناد ناظر بر پرداخت حقوق و مزایا در طول بیست سال را مطالبه کند. اگر کارفرما توانست این مدارک را ارائه دهد، از شکایت بری می‌شود ولی در غیر این صورت، باید حقوق کارگر را مطابق ماده ۷۸ آیین دادرسی کار، تمام و کمال پرداخت کند.