«خفگی و خاموشی» دو کلمه‌ای که حال و هوای این روزهای پایتخت و برخی از کلانشهرها را روایت می‌کند. سه روز پیش تهران و هشت استان کشور شاهد خاموشی‌های گسترده و سریالی بودند. اظهارات متولیان برق و گاز کشور درخصوص خاموشی‌های غافلگیرکننده با یکدیگر متناقض بود. برخی افت تزریق سوخت به نیروگاه‌ها را مسبب خاموشیها می‌دانستند و برخی دیگر افزایش مصرف برق به‌دلیل استخراج رمزارزها را متهم می‌کردند. آیا قطعی گسترده برق در تهران و کلانشهرها به‌دلیل عدم تا‌مین گاز مورد نیاز نیروگاه‌ها و برای کنترل معضل آلودگی‌ها بود یا سرنخ آلودگی‌ها جای دیگری است؟ «دنیای‌اقتصاد» در سه سکانس، سکته برقی در روزهای اخیر را واکاوی کرده است. شاید اگر ۱۰ سال پیش کسی می‌گفت در یکی از روزهای فصل زمستان، تهران، پایتخت ایران و چندین استان کشور خاموشی‌های سریالی و قطعی‌های برق گسترده را به چشم می‌بینند، هیچکس باور نمی‌کرد. اما دو روز پیش قطعی گسترده برق در بسیاری از نقاط تهران و هشت استان کشور، شهروندان ایرانی را حسابی غافلگیر کرد. ابتدا دلیل خاموشیها اختلال و محدودیت در سوخت‌رسانی به نیروگاه‌ها عنوان شد اما چند ساعت بعد از اطلاعیه توانیر، سخنگوی شرکت ملی گاز این فرضیه را رد و اعلام کرد نه تنها گاز نیروگاه‌ها قطع نشده که امسال گاز تحویلی به نیروگاه‌ها بیشتر نیز شده است.
اما یک روز بعد از اعمال خاموشیها، اظهارات منعکس شده درخصوص قطعی‌های برق در رسانه‌ها، همچنان متناقض و پراکنده است. در آن سو متولیان وزارت نیرو اعلام می‌کنند محدودیت در سوخت‌رسانی همچنان به‌عنوان مهمترین عامل خاموشیها شناسایی شده اما واکنش دولت، عضو شورای شهر تهران و استاندار تهران به ماجرای خاموشیها تا حدودی متفاوت است.
صبح روز گذشته اولین اظهارنظر بعد از یک روز از خاموشی‌های مبهم تهران و برخی استان‌ها، از سوی رئیس شورای شهر تهران مطرح شد. محسن هاشمی در واکنش به آلودگی هوا و خاموشیها عنوان کرد سیاست‌گذاران در گذشته آلودگی هوا را انتخاب می‌کردند و از مازوت استفاده می‌کردند اما اکنون تصمیم گرفته شده که از مازوت استفاده نکنند و تن به خاموشیها بدهند. هاشمی در پاسخ به این سوال که چرا در روزهای پنج‌شنبه و جمعه، محدودیت تردد در تهران اعمال نمی‌شود اعلام کرد این پیشنهاد مطرح شده و با توجه به اینکه یکشنبه هفته آینده نیز تعطیل است، اما هنوز موضوعی به تصویب نرسیده است. به گفته او همین که در نیروگاه‌های اطراف تهران مازوت استفاده نکنند، کم‌کم اثر آن بر آلودگی‌ها روشن می‌شود و اکنون دولت و متولیان از بین گزینه‌های آلودگی هوا و خاموشی در حال بررسی و انتخاب هستند.
محمود واعظی، رئیس دفتر رئیس‌جمهور نیز یکی دیگر از مقامات دولتی بود که در نبود وزیر نیرو در جلسه روز گذشته هیات دولت به خاموشیها و آلودگی‌ها واکنش نشان داد. او تفاوت دیدگاه در سازمان محیط زیست، وزارت نفت و وزارت نیرو در مورد استفاده از سوخت را موضوع اصلی دانست و گفت: من با وزیر نیرو صحبت کردم و امروز (روز گذشته) هم آقای روحانی این موضوع را در دولت مطرح کردند.
مساله‌ای که اتفاق افتاد این بود که ما یک اختلاف دیدگاهی درباره سازمان محیط زیست، وزارت نفت و وزارت نیرو درباره مصرف سوخت داشتیم، در حالی که در ستاد مقابله با کرونا تصویب شد که در تهران و کرج به هیچ‌وجه مازوت استفاده نشود و الان هم استفاده نمی‌شود. به گفته او در کلان‌شهرهایی که جمعیت زیادی دارند و وارونگی هوا در زمستان رخ می‌دهد نیز از مازوت استفاده نمی‌شود و این سبب شد که محدودیت استفاده از مازوت در همه نیروگاه‌ها اعمال شود که این محدودیت ناخواسته باعث شد وزارت نیرو با رخدادی پیش‌بینی‌نشده مواجه شود، چراکه تصور می‌کرد به‌صورت روتین سوخت کافی دریافت خواهد کرد.
رئیس دفتر رئیس‌جمهور همچنین درمورد ادعای استفاده از دستگاه استخراج بیت‌کوین در برخی مرغداری‌ها عنوان کرد که با دستور رئیس‌جمهور، وزارت اطلاعات و وزارت کشور با جدیت این موضوع را دنبال می‌کنند. او همچنین در پاسخ به این پرسش که آیا قطعی برق تهران به‌دلیل استخراج بیت‌کوین است، گفت: اینکه گفته شود دولت، بیت‌کوین استخراج می‌کند یک جفاست. دولت وارد این مسائل نمی‌شود. در یک سال گذشته و فشارهایی که وجود داشت، دستگاه استخراج بیت‌کوین به‌صورت قاچاق وارد کشور شده بود و در مکان‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفت. بر همین اساس سازوکارهایی برای استخراج بیت‌کوین تعریف شد که براساس آن باید از وزارت صمت و وزارت نیرو مجوز دریافت شود.
علاوه بر واعظی و هاشمی، استاندار تهران نیز به مساله آلودگی و خاموشیها واکنش نشان داد. او با اشاره به سهم ۱۷ درصدی آلایندگی هوای تهران توسط پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها و صنایع، بر لزوم ارائه جدول خاموشی‌های تهران تا‌کید کرد. انوشیروان محسنی‌‌بندپی در پاسخ به سوالی درخصوص قطع برق در شهر تهران بدون اطلاع‌رسانی تا‌کید کرد که بی‌تردید باید اطلاع‌رسانی درخصوص قطعی برق انجام شود اما متأسفانه دو روز پیش این موضوع رعایت نشد و قطعی برق بدون اطلاع‌رسانی به شهروندان انجام شده است.
تبعات خاموشیها
تناقض در شناسایی مسببان خاموشی در کنار خاموشی‌های غافلگیرکننده که بدون اطلاع قبلی به مشترکین رخ داد، اعتراضات بسیاری از شهروندان که در شبکه‌های مجازی دست به دست می‌شد را به همراه داشت. شواهد نشان می‌دهد قطع برق طولانی‌مدت تهران علاوه بر اینکه چراغ‌های ترافیک تقاطع برخی از خیابان‌های اصلی پایتخت از جمله کریمخان، حافظ، بهشتی، سهروردی، ولیعصر و سیدخندان را به خاموشی فرو برده بود، کسادی بازار و اختلال در کار بسیاری از کارمندان را به‌همراه داشته است.
بنابر گزارش‌ها از شهرهای مختلف ایران، چند روزی است برق در ساعت‌هایی از شبانه‌روز قطع می‌شود. مشاهده شهروندان از قطعی برق و تاثیر آن بر زندگی‌شان نشان می‌دهد که آنها هم از تنفس دود مازوت گلایه‌مندند و هم به‌دلیل خاموشیها که مکمل کسادی کرونایی بازارها شده است، نگرانند. کاسبان شهرهای مختلف از جمله آذربایجان‌شرقی و غربی، مشهد، قم و... از خاموشی بازارهای بزرگ، بدون اینکه به آنها از قبل درخصوص خاموشیها اطلاعی داده شود، گلایه داشتند. البته به‌جز کسبوکارهای محلی، کارمندان یا افرادی که دورکاری‌هایشان به اینترنت گره خورده نیز با مصائب جدیدی روبه‌رو شده‌اند. اخلال در اینترنت به‌دلیل قطعی‌های برق بسیاری از کارمندان دورکار را به اداره‌ها کشانده و همین موضوع حجم زیادی از تردد در شهرها را به‌راه انداخته است.
در تهران نیز شواهد نشان می‌دهد در مناطق مختلف پایتخت خاموشی‌های چندباره رخ داده است؛ آنهم در ساعاتی که به قول شهروندان اوج کار کاسب‌ها، مغازه‌دارها و فروشنده‌ها است که عموما به‌دلیل کرونا و قرنطینه در ضرر و زیان هستند. آنها می‌گویند نه هوای تهران آنقدر سرد است که بگویم مصرف گاز و برق بالا رفته و نه خبری از بارندگی‌ها و ریزش برف‌های سنگین است. از سوی دیگر بسیاری از خوابگاه‌ها، مدارس و دانشگاه‌ها و بسیاری از مکان‌های عمومی تعطیل هستند که این موضوع مصرف گاز را به‌شدت کاهش می‌دهد. کاسبان تهرانی هم می‌گویند صبح خود را با قطعی‌های بیش از ۲ تا ۴ ساعت آغاز کرده‌اند. آنها از عدم اطلاع‌رسانی به‌موقع قطعی‌های برق گلایه دارند و بسیاری از مغازه‌داران که کالاهایی فاسدشدنی دارند از ضرر و زیان‌های خود سخن می‌گویند.
از سوی دیگر معضلات خاموشیها برای مشاغل در شهرهای مختلف نیز ترازوها و کارت‌خوان‌ها را از کار انداخته است. نانوایی‌ها در ساعات خاموشی بیکار شده‌اند و خمیرهای ترشیده‌شان روی دست‌شان مانده است. همچنین وای‌فای خانه‌ها قطع و بسیاری از دانش‌آموزان و دانشجویان نمی‌توانستند با اساتید خود در ارتباط باشند و به این ترتیب علاوه بر اخلال در روند کسب‌وکارها، مقوله آموزش نیز تحت‌تا‌ثیر خاموشیها قرار گرفته است.
در این میان اما کارخانه‌های بزرگ نیز از قطعی‌های بدون برنامه‌ریزی برق بی‌نصیب نبوده‌اند. به گفته مدیرعامل شرکت شهرک‌های صنعتی تهران در روزهای گذشته برق
۲۳۱۳ واحد صنعتی قطع شده است. این در حالی است که پرنیان یکی از دلایل قطع برق در تهران را استخراج غیرقانونی ارز دیجیتال می‌داند و برودت هوا، افزایش مصرف گاز و کمبود گاز مصرفی برای نیروگاه‌ها را از دیگر دلایل قطع برق در این استان برمی‌شمارد. به گفته پرنیان بسیاری از سرمایه‌گذارها برای راه‌اندازی و استخراج ارز دیجیتال به شرکت شهرک‌های صنعتی این استان مراجعه می‌کنند و با توجه به اینکه شهرک‌های صنعتی استان به سختی می‌توانند برق موردنیاز خود را تا‌مین کنند، هیچ‌کدام از آن درخواست‌ها پذیرفته نشده است.
از ارس تا کرمان؛ ردپای بیت‌کوین
«در خانه لباس‌های گرم بپوشید تا گاز و برق سایر هموطنان قطع نشود.» این پیامک را بسیاری از ایرانی‌ها دریافت کرده‌اند اما حالا برخی گمانه‌زنی می‌کنند که سرنخ قطع برق به چینی‌ها رسیده است، نه افزایش مصرف گاز یا برق. شواهد نشان می‌دهد چینی‌ها در رفسنجان و ارس مزارع بزرگ استخراج بیت‌کوین راه‌انداخته‌اند و همین مساله حواشی زیادی به دنبال داشته است.
حال این پرسش مطرح است که آیا چینی‌ها برق ایران را مختل کرده‌اند؟ ماجرا از خاموشی معابر تهران و اعتراض تهرانی‌ها آغاز شد. دلیل این عنوان شد که چون گاز به نیروگاه‌ها به اندازه کافی تحویل داده نشده است، شب‌ها برق معابر را خاموش می‌کنند. این موضوع نگرانی‌های بسیاری برای شهروندان به‌وجود آورد. اما برخی ادعای توانیر را قبول نداشتند و پشت پرده قطع برق زمستانه را استخراج بیت‌کوین می‌دانستند. آنها به رشد حدود ۱۰ برابری بهای بیت‌کوین در یک‌سال گذشته و برق بسیار ارزان ایران اشاره می‌کردند و معتقد بودند که بین این دو مساله ارتباط مستقیمی وجود دارد. اما در آن‌سو کارشناسان ارز دیجیتال اعتقاد دارند که این حجم استخراج بیت‌کوین نمی‌تواند به‌صورت خانگی یا از سمت مزارع غیرمجاز باشد و کار مزارع بزرگ در مناطق ویژه اقتصادی است. در این میان نسیم توکل، کارآفرین و عضو اتاق بازرگانی با انتشار لوکیشن دقیق یک مزرعه توییت زد: چینی‌ها در منطقه ویژه اقتصادی رفسنجان در مجاور خطوط انتقال و پست برق ۲۶۰ کیلوولت فروکروم رفسنجان، مزرعه استخراج بیت‌کوین به ظرفیت ۱۷۵ مگاوات احداث کرده‌اند. در همین راستا امیر ناظمی، معاون وزیر ارتباطات با تا‌یید وجود مزرعه بیت‌کوین چینی‌ها در ایران اعلام کرد که نه فقط در رفسنجان که آنها در مناطق دیگری از ایران مانند ارس، بیت‌کوین استخراج می‌کنند. اما او از حجم استخراج بیت‌کوین توسط چینی‌ها بی‌اطلاع است.
اما جزئیاتی از سرمایه‌گذاری چینی‌ها در مزرعه بیت‌کوین رفسنجان منتشر شده است. روابط‌عمومی گروه توسعه سرمایه‌گذاری ایران و چین اعلام کرده است که مزرعه ماینینگ منطقه ویژه رفسنجان، با ظرفیت ۱/ ۲ میلیون ترابایت خروجی و با سرمایه‌گذاری ۳۰۰ میلیون دلار در فازهای مختلف، احداث و راه‌اندازی شده است.
مجموعه ایران و چین با دریافت کلیه مجوزهای قانونی اعم از جواز تا‌سیس و پروانه بهره‌برداری در حال فعالیت است. مزرعه ماینینگ رفسنجان هزینه برق مصرفی را با تعرفه تعیین‌شده در ماه‌های سرد سال به مبلغ ۴۰۰۰ ریال (معادل ۱۰ برابر تعرفه صنعتی) می‌پردازد. در ۴ ماه گرم سال نیز به‌دلیل تعرفه بالای برق و عدم‌صرفه اقتصادی این شرکت به‌طور کامل تعطیل بوده است. فاز دوم این مزرعه ماینینگ نیز در آینده نزدیک راه‌اندازی خواهد شد.
اما به‌راستی استخراج بیت‌کوین در ایران چقدر هزینه دارد؟ استخراج بیت‌کوین ۸۰۰ میلیون تومانی، تنها ۳۶ میلیون تومان هزینه دارد. یعنی با وجود سقوط ۲۵ درصدی اخیر ارزش بیت‌کوین، استخراج یک بیت‌کوین می‌تواند سود ۲۲ برابری نصیب ماینرها کند. این سود چشمگیر هزینه اولیه راه‌اندازی یک مزرعه بزرگ رمزارز با قابلیت استخراج سالانه هشت بیت‌کوین را در کمتر از یک سال جبران می‌کند. همه این محاسبات براساس تعرفه برق مجاز و گفته‌های رسمی مسوولان صنعت برق انجام شده و این سود قانونی ۱۴ مرکز استخراج رمزارز در کشور است. محاسبات حدودی نشان می‌دهد بزرگ‌ترین مرکز استخراج بیت‌کوین در کرمان ۷/ ۱ بیت‌کوین استخراج می‌کند که سود آن رقمی حدود یک میلیارد و ۳۳۰ میلیون تومان است.
البته گفته می‌شود گروه توسعه سرمایه‌گذاری ایران و چین بیش از یک‌سال است که در منطقه ویژه اقتصادی رفسنجان فعالیت می‌کند اما در روزهای اخیر نام مزرعه بیت‌کوین بیشتر بر سر زبان‌ها افتاده است. در همین رابطه محمدرضا شرفی، عضو انجمن بلاک‌چین ایران گفت: حضور سرمایه‌گذار چینی در ایران در شرایطی که مانع‌تراشی‌های زیادی برای فعالان صنعت استخراج رمزارز در ایران صورت می‌گیرد، عجیب است. زمانی ورود سرمایه‌گذاران خارجی توجیه دارد که آنها بتوانند زیرساخت‌های عظیم و بادوامی را در کشور ایجاد کنند. در حالی که دستگاه‌های استخراج رمزارز استهلاک بالایی دارند و عمر این صنعت طولانی نیست. با این حال وزیر نیرو گرچه به صراحت نقش بیت‌کوین را در قطع برق رد نکرد، اما تذکر داد که با هرگونه استفاده غیرمجاز برای استخراج بیت‌کوین به شدت برخورد می‌شود.
نگاهی به آمار ارائه‌شده از سوی آذری جهرمی نیز جالب است. وزیر ارتباطات درباره شائبه ارتباط قطعی برق اخیر با مزارع استخراج رمزارز گفت که بنابر گزارشی که از معاون وزیر نیرو در آذر امسال دریافت کرده است، ۲ هزار و ۱۱۲ درخواست برای احداث مزرعه استخراج ارز دیجیتال ثبت شده است. ۸۷۰ درخواست شرایط اولیه داشته‌اند و پروانه فعالیت برای آنها صادر شده است. ۴۵۰ مورد از مجموع این ۸۷۰ پروانه، به عقد قرارداد با وزارت نیرو منجر شده است و در نهایت تا آن تا‌ریخ صرفا ۱۴ انشعاب متصل شده است. مجموع مصرف این ۱۴ انشعاب، ۱۱۵ مگاوات است.
همچنین تا آن تا‌ریخ هزار و ۴۴۵ مرکز استخراج ارز دیجیتال غیرقانونی با گزارش‌های مردمی شناسایی و قطع شده‌اند. مجموع مصرف این انشعابات غیرمجاز، جمعا ۱۳۷ مگاوات بوده است. پیش‌بینی مدیران برق کشور این بود که کل انشعابات غیر مجاز ۴۰۰ مگاوات بوده که ۱۳۷ مگاوات آن شناسایی و قطع شده است. بنابراین گزارش مجموع برق مصرفی برای استخراج رمزارز در کشور، معادل تخمینی ۵۱۵ مگاوات بوده است. به گفته جهرمی، اینکه این میزان مصرف چقدر در خاموشی اثر دارد را متخصصان امر بگویند بهتر است؛ اما مشخصا با آمار چندهزار مگاواتی که برخی عنوان می‌کنند، فاصله دارد.
خاموشیها دوباره می‌آیند؟
سخنگوی صنعت برق کشور می‌گوید اگر مردم تنها ۱۰ درصد در مصرف برق و گاز صرفه‌جویی داشته باشند، دیگر شاهد خاموشی نخواهیم بود و خط قرمز صنعت برق عدم اعمال خاموشی برنامه‌ریزی شده به بخش خانگی و بیمارستان‌ها است.
مصطفی رجبی‌مشهدی با بیان اینکه به‌‌رغم همکاری‌های وزارت نفت در تا‌مین گاز، نیروگاه‌ها به‌دلیل افزایش مصرف برق و گاز در بخش خانگی و تجاری با محدودیت‌هایی در تا‌مین سوخت مواجه شدند، اعلام کرد علت اینکه نتوانستیم خاموشی برق را اطلاع‌رسانی کنیم این بود که خاموشیها مقطعی و غیرقابل پیش‌بینی بودند.
به گفته وی، هیچ بنایی بر ادامه خاموشیها نیست و تمام تلاش ما رفع خاموشی‌های فعلی است و امیدواریم با همکاری مردم این مشکل حل شود.
اما دلیل اقتصادی بروز دو بحران آلودگی و خاموشیها در ایران چیست؟ تحلیلگران معتقدند مشکل اصلی انرژی در ایران حول و حوش قیمت آن است که به شدت نسبت به قیمت‌های جهانی پایین است و یارانه بسیار زیادی به این بخش تخصیص داده می‌شود. قیمت‌گذاری انرژی در ایران دو مشکل همزمان ایجاد کرده است. در طرف عرضه هیچ توجیه اقتصادی برای سرمایه‌گذاری در این صنعت وجود ندارد؛ چون حتی اگر گاز مجانی در اختیار نیروگاه‌ها قرار گیرد و هزینه انتقال، کابل و پست برق نیز صفر در نظر گرفته شود، باز هم نیروگاه‌های کشور در همان نقطه شروع ۱۰۰ درصد زیان‌ده هستند. در این میان دولت هم پولی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها ندارد. در طرف تقاضا نیز مشکلاتی وجود دارد. زمانی که دولت با سیاست‌های اقتصادی خود تورم جدیدی ایجاد می‌کند اما قیمت برق و گاز را دستوری پایین نگه داشته است، این موضوع به مصرف‌کننده این سیگنال را می‌دهد که مصرف انرژی خود را بی‌محابا افزایش دهد.