یاغی برجام
بعد از شکست تحقیرآمیز آمریکا در شورای امنیت سازمان ملل در تصویب قطعنامه ضد ایرانی، حال روز پنج‌شنبه دولت آمریکا با ارائه نامهای رسماً سازمان ملل را از خواست خود برای بازگرداندن تمامی تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران مطلع کرد.
آمریکا که خود دو سال پیش از توافق هسته‌ای خارج شده است در این نامه ایران را به عدم پایبندی به برجام متهم کرده است. دونالد ترامپ در این زمینه گفته است: «ایالات متحده قصد دارد تقریباً تمامی تحریم‌های تعلیق‌شده سازمان ملل علیه ایران را فعال کند. این، بازگشت خودکار [تحریم‌ها] است. سازوکار موسوم به بازگشت خودکار تحریم‌ها که با نامهای دیگری مثل ««مکانیسم ماشه» یا «اسنپ‌بک» نیز شناخته می‌شود به‌دنبال احیای تمامی قطعنامه‌های تحریمی علیه تهران است که پس از حصول برجام میان ایران و گروه موسوم به ۱+۵ تعلیق شده بودند.
کارشناسان می‌گویند آمریکا از آن جهت که اردیبهشت‌ماه سال۱۳۹۷ از برجام خارج شده جزو طرف‌های مشارکت‌کننده در «برجام» نیست و نمی‌تواند از بندهای این توافق برای تمدید تحریم‌ها علیه ایران استفاده کند. از طرف دیگر، مقام‌های دولت آمریکا ادعا می‌کنند از آنجا که در متن قطعنامه۲۲۳۱ از آمریکا به‌عنوان «مشارکت‌کننده برجام» یاد شده این کشور می‌تواند از ایران بابت «نقض اساسی برجام» شکایت کند. بسیاری از تحلیل‌گران و دیپلمات‌های سازمان ملل اعتقاد دارند آمریکا برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران، مسیر بسیار دشوار و پرپیچ و خمی در پیش رو دارد زیرا روسیه، چین و سایر اعضای شورای امنیت، قانونی بودن اقدام آمریکا را با توجه به عدم پایبندی این کشور به برجام زیر سوال برده‌اند.
اما همزمان با این اقدام آمریکا، ایران به همراه روسیه، چین، اتحادیه اروپا، آلمان، فرانسه و انگلیس در نامه‌های جداگانه‌ای اقدام دولت ترامپ را غیرقانونی، بدون اثر و کان‌لم‌یکن معرفی کردند.
تماس تلفنی ظریف با گوترش
در واکنش به این اقدام غیرقانونی آمریکا، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان در تماس تلفنی «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل به اقدام غیر قانونی ایالات متحده اشاره کرد و ضمن یادآوری مسوولیت شورای امنیت و دبیرکل در این خصوص اظهار داشت : براساس اجماع کلیه اعضای برجام و اعضای شورای امنیت و حقوقدانان بین‌المللی، آمریکا عضو برجام نیست و اقدام واشنگتن هیچ مبنایی در قطعنامه۲۲۳۱ و برجام نداشته و تبعات خطرناکی برای حقوق بین‌الملل خواهد داشت و نتیجه‌ای جز تخریب سازوکارهای بین‌المللی و بی‌اعتباری شورای امنیت به‌دنبال نخواهد داشت. وزیر امور خارجه کشورمان تاکید کرد: جمهوری اسلامی ایران از دبیرکل و اعضای شورای امنیت انتظار دارد به وظایف قانونی خود در مقابله با سرکشی دولت آمریکا عمل کنند. دبیرکل ملل متحد نیز در پاسخ اظهار داشت: به دقت نکات مطروحه را در نظر می‌گیرد.
پیام ظریف به مردم
همچنین ظریف، با انتشار پستی در صفحه اینستاگرام خود، گزارشی خطاب به مردم در مورد تلاش‌های انجام شده از سوی وزارت امور خارجه ایران برای مقابله با اقدام آمریکا در استفاده از مکانیسم ماشه را ارائه کرد. در بخشی از پیام ظریف خطاب به مردم آمده است: «ترامپ که زمانی با افتخار خروج خود از برجام را اعلام می‌کرد و توافق با ایران را ناچیز می‌شمرد، امروز به این نتیجه رسیده است که «با زبان زور نمی‌توان با ایران صحبت کرد.» امروز بیهوده تلاش می‌کند که با قطعنامه۲۲۳۱ شورای امنیت، به مقابله با همان قطعنامه و حتی تمامیت شورای امنیت برود؛ خود را سراسیمه «مشارکت‌کننده» در برجام معرفی می‌کند که بتواند بدون کمترین حقی از سازوکار پیچیده و زمان‌بر بازگرداندن قطعنامه‌های لغو شده علیه ایران - آن هم از مسیر میان‌بر - سوءاستفاده کند؛ اما این بار هم در برابر توان دیپلماسی قدرتمندِ متکی به مردم دلاور ایران کم می‌آورد.
امروز هم با دبیرکل ملل متحد تلفنی مذاکره کردم و هم یک نامه حقوقی محکم و قوی (که جوانان متخصص و متعهد این کشور ظرف چندین روز گذشته در تدوین آن به بنده کمک کردند) به رییس دوره‌ای شورای امنیت (اندونزی) ارسال کردم تا با یکجانبه‌گرایی و قانون‌گریزی آمریکا مقابله کنیم که به یاری خدا حتماً یک بار دیگر طعم انزوا را به قانون‌شکنان آمریکایی خواهیم چشاند. شاید برای برخی کلیشه باشد اما این بار هم نشان دادیم که «هیچ‌وقت یک ایرانی را تهدید نکن.» به هر حال، هر نتیجه‌ای رخ دهد، پیروزی از آن ملت ایران است، چرا‌که همیشه با منطق و بیان نیکو از منافع کشور و مردم دفاع کرده‌ایم نه با هیاهو و جنجال.»
بیانیه سه کشور اروپایی: از اقدام آمریکا حمایت نمی‌کنیم
سه کشور اروپایی هم که طرف ایران در توافق هسته‌ای برجام هستند، بلافاصله با صدور بیانیه مشترکی با اقدام آمریکا مخالفت کردند. در بیانیه این سه کشور آمده است: «فرانسه، آلمان و پادشاهی متحده یادآور می‌شوند که آمریکا بعد از خروج خود از توافق هسته‌ای در تاریخ ۸مه۲۰۱۸، به مشارکت خود در برجام خاتمه داده است. موضع ما درباره کارآمدی اطلاعیه آمریکا ذیل قطعنامه۲۲۳۱ به صراحت به رییس شورا و تمامی اعضای شورای امنیت ابراز شده است. بنابراین، ما نمی‌توانیم از این اقدام که با تلاش‌های فعلی ما برای حمایت از برجام سازگاری ندارد حمایت کنیم.»
«جوزپ بورل»، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای تأکید کرد: آمریکا طرف مشارکت‌کننده در برجام نیست و نمی‌تواند از روند بازگشت تحریم‌ها علیه ایران که در قطعنامه۲۲۳۱ به آن اشاره شده استفاده کند.
چین: نمایش سیاسی است
نمایندگی چین در سازمان ملل نیز اقدام آمریکا را محکوم کرد و گفت که این اقدام یک «نمایش سیاسی» است که ایالات متحده به راه انداخته است. وی گفت: «درخواست آمریکا هیچ مبنای قانونی و عقلانی ندارد. چیزی جز یک نمایشی سیاسی که ایالات متحده آن را راه انداخته نیست. [اقدام آمریکا] از هیچ حمایتی در میان اعضای شورای امنیت برخوردار نیست و مقبولیتی در جامعه بین‌المللی ندارد.»
درخواست جلسه اضطراری از سوی روسیه
«واسیلی نبنزیا»، نماینده روسیه در سازمان ملل متحد ساعتی قبل از صدور بیانیه آمریکا موضع کشورش درباره تلاش آمریکا را بیان کرد. او گفت: «مکانیسم بازگشت خودکار را کشوری می‌تواند فعال کند که جزو طرف‌های برجام است. ایالات متحده طرف برجام نیست چون از این توافق خارج شد. از نظر ما مکانیسم بازگشت خودکار تحریم‌ها وجود ندارد.» روسیه همچنین خواستار برگزاری جلسه اضطراری شورای امنیت در روز جمعه برای بررسی این اقدام آمریکا شده است. «ماریا زاخارووا»، سخنگوی وزارت خارجه روسیه هم گفت: «طرح آمریکا برای بازگرداندن قطعنامه‌های شورای امنیت علیه ایران که بعد از حصول توافق هسته‌ای سال۲۰۱۵ برای حل‌و‌فصل اختلافات پیرامون برنامه هسته‌ای ایران ملغی شده بودند فاقد وجاهت قانونی هستند و ناگزیر، شکست خواهد خورد».
شرمن: آمریکا، دیگر عضو برجام نیست
وندی شرمن، معاون امور سیاسی وزارت خارجه آمریکا در دولت باراک اوباما در مصاحبه‌ای گفت: به نظرم رییس‌جمهوری (ترامپ) به جای منزوی کردن ایران، بار دیگر آمریکا را در کل جهان منزوی کرد. وی تاکید کرد: اروپا، روسیه، چین، هیچ‌یک باور ندارند که آمریکا در جایگاهی است که بتواند به مکانیزم ماشه برای بازگشت سریع و خودکار تحریم‌ها علیه ایران متوسل شود. شرمن گفت: عملاً زمانی که درباره این توافق مذاکره می‌کردیم، تصریح کردیم که فقط شرکت‌کنندگان در این توافق می‌توانند از مکانیزم ماشه استفاده کنند و دونالد ترامپ به زبان خودش گفت آمریکا دیگر عضوی از این توافق نیست. «هلگا اشمید» دبیرکل سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا دیروز جمعه در حساب توییتری خود نوشت: آمریکا به‌طور رسمی در سال2018 از برجام خارج شده و نمی‌تواند به‌عنوان عضو توافق هسته‌ای از مکانیزم ماشه استفاده کند. وی افزود: اتحادیه اروپا برای حفظ و اجرای کامل برجام از هیچ کوششی فروگذار نخواهد کرد.
سازوکار فعال شدن مکانیزم ماشه
هفته گذشته در یک رأی‌گیری دیگر در شورای امنیت که خواستار تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران بود ناکام ماند. ۱۱کشور به قطعنامه آمریکا رأی ممتنع دادند، ۲کشور با آن مخالفت کردند و تنها آمریکا و جمهوری دومینیکن به آن رأی مثبت دادند. واشنگتن از قبل اعلام کرده بود چنانچه در تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران موفق نشود قصد دارد از یکی از بندهای برجام که با نام‌هایی مانند «مکانیسم ماشه»، «سازوکار حل‌و‌فصل اختلاف» یا «سازوکار بازگشت خودکار تحریم‌ها» شناخته می‌شود برای بازگرداندن تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران استفاده کند. مقام‌های دولت آمریکا ادعا می‌کنند از آنجا‌که در متن قطعنامه۲۲۳۱ از آمریکا به‌عنوان «مشارکت‌کننده برجام» یاد شده این کشور می‌تواند از ایران بابت «نقض اساسی برجام» شکایت کند. «مکانیسم ماشه» یا «سازوکار مقابله با نقض برجام از سوی ایران»، مکانیزمی است که در یک فرایند چند مرحله منجر به تجدید تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران خواهد شد. این سازوکار در بندهای۳۶ و ۳۷ برجام پیش‌بینی شده است. در صورت شکایت هر‌یک از اعضای برجام درباره تقض تعهدات هسته‌ای ایران، در آنجا ۱۵عضو شورا ۳۰روز فرصت دارند تا در خصوص موضوع مورد اختلاف قطعنامه جدیدی صادر کنند. در این مرحله اعضای دائمی می‌توانند از حق وتو استفاده کنند. اما چنانچه به هر دلیلی در این بازه زمانی یک ماهه قطعنامه‌ای صادر نشد، قطعنامه‌های تحریمی 6گانه قبلی به صورت خودکار علیه جمهوری اسلامی ایران احیا خواهد شد و چون این مساله به رأی گذاشته نمی‌شود، امکان استفاده از حق وتو برای اعضا وجود ندارد.
گزینه‌های پیش روی ایران
شکست سنگین دولت ترامپ در بین‌المللی کردن نقض توافق هسته‌ای از یک سو نشانگر اهمیت برجام برای جامعه جهانی و از سوی دیگر حاکی از ناکامی آمریکا در تحریم حداکثری ایران است، اما ایران نیز در صورت فعال شدن مکانیزم ماشه گزینه‌هایی برای واکنش در نظر دارد که پیش از این بارها از سوی مقامات جمهوری اسلامی تاکید شده است.
اولین گزینه ایران در واکنش به این اقدام آمریکا، «خروج رسمی از برجام» است . همچنانکه مجلس شورای اسلامی در طرحی دوفوریتی خروج خودکار از برجام را در صورت فعال شدن مکانیزم ماشه، تدوین کرده است.
گزینه دوم، «تعلیق پروتکل الحاقی» و «قطع همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی» است. ایران امروز بیشترین همکاری را با آژانس دارد به‌طوری که این کشور در صدر بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار دارد. ایران اکنون به‌طور داوطلبانه در حال اجرای این پروتکل است. علی‌اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی ایران پیش‌از این هشدار داده بود که در صورت لغو برنامه جامع اقدام مشترک «برجام»، ایران اجرای پروتکل الحاقی را متوقف می‌کند.
گزینه دیگری که از سوی ایران مطرح شده «بازنگری دکترین هسته‌ای» است. «بازگشت قطعنامه‌های شورای امنیت و قرارگرفتن دوباره ایران ذیل فصل هفت خط قرمز ایران است.» این هشداری بود که عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه و از چهره‌های مؤثر برجام به طرف اروپایی داد و تاکید کرد اگر چنین اتفاقی رخ دهد این به‌معنای آن است که «دکترین هسته‌ای» ایران اشتباه بوده است و ایران باید سیاست و دکترین هسته‌ای خود را مورد بازبینی و بررسی مجدد قرار دهد. تغییر دکترین یعنی اقدامات اساسی در راستای تغییر چارچوب حاکم بر فعالیت هسته‌ای ایران که می‌تواند شامل خروج از NPT، غیرشفاف کردن برنامه هسته‌ای و اقداماتی اینچنینی باشد.
اما برخی رسانه‌های داخلی جریان خاص این باور را دارند که در صورت فعال شدن مکانیزم ماشه ایران همچنان راه صبر استراتژیک در پیش گیرد و منتظر نتیجه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا بماند . آن‌ها اعتقاد دارند، روی کار آمدن جوبایدن نامزد دموکرات‌ها در انتخابات ریاست جمهوری2020 معالادت را تغییر می‌دهد، امری که تا حدی دور از ذهن است و قطعاً جوبایدن حاضر نمی‌شود امتیاز بزرگی که ترامپ، بدون هزینه برای دولت او به ارمغان آورده است را به همین راحتی از دست بدهد.