سید محمد امین آبادی
اشاره
عملیات«شاخه زیتون» ترکیه در شمال سوریه بیش از یک ماه است که بدون دستاورد چشمگیر و دست‌یابی ترکیه به اهداف از پیش تعیین‌شده آغاز شده است و می‌رود که به یک عملیات فرسایشی تبدیل شود.کردهای تجزیه‌طلب شمال سوریه که پیش از این مخالف حضور ارتش سوریه در این منطقه بودند حالا با ادامه بحران از آن استقبال می‌کنند. پرسشی که ذهن تحلیل گران را به خود مشغول کرده این است که آیا کردها به دنبال اتحاد با یک دشمن علیه دشمن دیگر خود هستند و می‌خواهند با این ترفند از زیر فشار حملات ترکیه خلاص شوند یا واقعا به دنبال تحویل اداره مناطق تحت اشغال خود به دولت سوریه هستند؟ سوال دیگر اینکه دولت ترکیه در صورت ورود ارتش سوریه به عفرین چه واکنشی نشان خواهد داد آیا به پشت مرزهای خود عقب خواهد نشست یا بهانه جدیدی برای ادامه حضور خود در شمال سوریه دست و پا خواهد کرد؟ به نظر می‌رسد راه‌حل این بحران خلع سلاح کردهای تجزیه‌طلب، ورود ارتش سوریه به منطقه، عقب‌نشینی ارتش ترکیه به پشت مرزهای خود و همزمان آغاز مذاکرات بین ایران، ترکیه و روسیه درباره راه‌حلی برای ایجاد ثبات و امنیت در شمال سوریه است البته اگر آمریکا بگذارد.
سرویس خارجی کیهان
عملیات عفرین
شنبه 20 ژانویه 2018 ، (30 دی ماه96 )، ترکیه روستاهای اطراف شهر عفرین در 60 کیلومتری شمال غرب حلب را گلوله باران کرد. ستاد مشترک ارتش ترکیه ساعت 17 روز شنبه (یک بهمن 96) نیز از آغاز عملیات به نام «شاخه زیتون» خبر داده و اعلام کرد که هدف این عملیات، برقراری امنیت و حفاظت از مرزهای این کشور، پاکسازی شبهنظامیان کرد سوریه در عفرین و دفاع از مردم محلی در برابر «فشار و سرکوب» کردها در مرز و نابودکردن تروریست‌های پ.ک.ک و داعش در شهر عفرین است. بامداد یکشنبه (2 بهمن) نیز جنگنده‌های ترکیه اهداف متعلق به نیروهای تجزیه‌طلب کرد سوریه را در اطراف عفرین هدف قرار دادند. همزمان، ستاد مشترک ارتش ترکیه از آغاز عملیات زمینی در شهر عفرین خبر داد و اعلام کرد که در عملیات، تلاش می‌کند آسیبی به غیرنظامیان نرسد. ستاد مشترک ترکیه اعلام کرد که تانک‌های ترکیه نیروهای «ارتش آزاد سوریه» در عملیات عفرین، پشتیبانی می‌کنند.
اهداف دیگری نیز از سوی رسانه‌های ترک برای عملیات شاخه زیتون اعلام شد از جمله پاکسازی منطقه‌ای به شعاع 30 کیلومتر از مرز ترکیه با سوریه، جلوگیری از تشکیل یک کریدور کردی و تثبیت دستاوردهای عملیات پیشین «سپر فرات» ایجاد زمینه و مکانی مناسب برای بازگرداندن و استقرار صدها هزار پناهجوی سوری که به ترکیه‌گریخته‌اند، جلوگیری از نفوذ شبه نظامیان پ.ک.ک به داخل خاک ترکیه، جلوگیری از یکپارچگی و ارتباط بین پ.ک.ک در ترکیه و عراق و یگانهای مدافع خلق(ی‌پ‌گ) و ممانعت از تشکیل ارتش 30 هزار نفری کرد سوری و تجهیز آن از سوی آمریکا.
نگرانی ترکیه در شمال سوریه
ترکیه زمانی که بحران سوریه شروع شد به کمک برخی دولت‌های منطقه، اروپا و آمریکا تلاش فراوانی کرد تا دولت بشار اسد را سرنگون کند اما در 7 سالگی بحران سوریه شرایط به کلی فرق کرده است و اردوغان احساس می‌کند اگر دیر بجنبد امنیت و ثبات ترکیه با تشکیل دولت فدرالی کرد در شمال سوریه به کمک آمریکایی‌ها به فنا خواهد رفت. مناطق کردنشین ترکیه که شامل آناتولی شرقی و آناتولی جنوب شرق هستند در مجاورت مرز سوریه واقع شده‌اند که این مسئله نگرانی آنکارا را از قدرت‌گیری کردها در مرزهای جنوبی این کشور افزایش می‌دهد. تشکیل یک دولت فدرالی و ارتش 30 هزار نفری از کردهایی که دلبستگی خود را به گروه تروریستی پ.ک.ک و رهبری آن عبدالله اوجالان مخفی نمی‌کنند در شمال سوریه در امتداد مرزهای ترکیه خط قرمز اردوغان محسوب می‌شود که به گفته مقامات ترک به هیچ وجه از آن عدول نخواهد کرد. ترکیه بیم از آن دارد که در سایه تضعیف دولت سوریه در جنگ با داعش و سایر گروه‌های تروریستی و حمایت‌های تسلیحاتی و مالی آمریکا از شبه نظامیان کرد، شاهد اقلیم کردی دیگر در مرزهای جنوبی خود باشد کابوسی که همواره ترک‌ها از تحقق آن وحشت داشته‌اند.
شاید زمانی که استراتژیست‌های آمریکایی راهبرد جدید واشنگتن در شمال سوریه و تشکیل ارتش 30 هزار نفری کرد در امتدادی به وسعت 800 کیلومتر در طول مرزهای عراق و ترکیه را طراحی می‌کردند به متغیر ترکیه در ارزیابی‌های خود زیاد توجه نکرده یا به آن در تعیین این راهبرد وزن برجسته‌ای نداده بودند. اما به محض اعلام این راهبرد. رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر ترکیه به صراحت اعلام کردند با هر آنچه در دست دارند مانع تشکیل این ارتش در شمال سوریه خواهند شد.در همین راستا اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه در حساب کاربری رسمی توییتر خود نوشت: «به تمام جهان می‌گویم. ما هرگز اجازه نخواهیم داد که یک کشور کردی در شمال سوریه ایجاد شود و برایمان اهمیتی ندارد چقدر هزینه باید برای آن بپردازیم.»به دنبال این واکنش تند بود که تیلرسون وزیر خارجه آمریکا با رد این مسئله که واشنگتن قصد ایجاد نیروی مرزی ترکیه - سوریه را دارد، گفت: «این موضوع که موجب نگرانی آنکارا شده است به اشتباه به تصویر کشیده شده است. برخی از افراد بد صحبت کرده‌اند. ما اصلا قرار نیست یک نیروی امنیتی مرزی تشکیل دهیم. متاسفم که صحبت‌های برخی باعث به وجود آمدن این احساس شده است. این کاری نیست که ما در حال انجام آن باشیم.»
نبرد فرسایشی
اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه روزی که از عملیات «شاخه زیتون» در شمال سوریه رونمایی کرد با قدرت از یکسره کردن کار شبهنظامیان کُرد در مدت بسیار کوتاه سخن به میان آورد و وعده داد پس از تصرف عفرین به سمت شهر منبج هم لشکرکشی می‌کند. اکنون بیش از یک ماه است که ترکیه عملیات شاخه زیتون خود را در عفرین آغاز کرده و هنوز هیچ خبری از دستاورد چشمگیر یا پیروزی قطعی ترک‌ها در این عملیات یا تثبیت موقعیت ارتش ترکیه در مناطق تصرف شده مخابره نشده است. برخی مقامات ترکیه اعلام می‌کنند زمان مشخصی برای پایان عملیات شاخه زیتون نمی‌توان در نظر گرفت. وسعت منطقه، مقاومت کردها و اشراف آنها به منطقه، تسلیح توسط سلاح‌های آمریکایی از دلایل طولانی شدن عملیات عنوان شده است. اما این تمام ماجرا نیست با ادامه عملیات عفرین موضوع هزینه‌های سرسام‌آور آن، تاثیر این عملیات بر اقتصاد ترکیه و افزایش مخالفت افکار عمومی ترکیه با این لشکرکشی در صورت طولانی شدن نبردها نیز مطرح است.در همین ارتباط معاون نخست وزیر ترکیه به خبرگزاری رویترز گفته است: «عملیات شاخه زیتون تأثیری بسیارمحدود بر اقتصاد و بودجه این کشور خواهد گذاشت و سرمایه‌‌گذاران در ترکیه نباید نگران باشند. همچنین این عملیات سبب خواهد شد که خطر تروریسم و حملات تروریستی در ترکیه کاهش یابد.» اردوغان نیز حامیان گروه‌های مخالف کرد را از تظاهرات علیه عملیات شاخه زیتون برحذر داشته و به آنها اخطار داده است که درغیر این صورت با نیروهای امنیتی درگیر خواهد شد. وی همچنین به حامیان اپوزیسیون کرد هشدار داده است که مراقب رفتارهای تحریک‌کننده خود باشند. البته هدف اصلی این تهدید اردوغان حزب اتحاد دمکراتیک خلق‌هاست که دومین نیروی اپوزیسیون در پارلمان ترکیه است. حمله به کردهای تجزیه‌طلب در عفرین می‌تواند حتی به شروع یک دوره طولانی بی‌ثباتی و عملیات‌های تروریستی در شهرهای مختلف ترکیه از سوی پ‌ک‌ک نیز بشود. مسئله دیگر این است که ترکیه و نیروهای تروریستی ارتش آزاد بر فرض بتوانند تمامی عفرین را نیز تسخیر کنند اما در منطقه‌ای کوهستانی که مناسب جنگ‌های چریکی است چگونه امنیت را تامین خواهند کرد.
همه شواهد و قرائن حاکیست که ترکیه اگر راهبرد خود را تغییر ندهد تا مدت زمان زیادی درگیر این نبرد خواهد بود و نبرد عفرین تبدیل به یک جنگ فرسایشی خواهد شد. اوضاع وقتی بدتر می‌شود که اردوغان به سمت شهر «منبج» واقع در شمال حلب- که اخیرا اعلام کرده که هدف بعدی است- برود. در صورت ادامه لشکرکشی به شهر منبج مشکلات تشدید خواهد شد. نظامیان آمریکایی در کنار «یگانهای مدافع خلق» در منبج مستقر هستند؛ شهری که حدود 100 کیلومتر از عفرین فاصله دارد. آمریکا و ترکیه که بر سر منبج دچار اختلاف جدی هستند، قول داده‌اند که تمام تلاششان را برای رفع تنش به کار گیرند اما معلوم نیست که با شروع پیشروی ترک‌ها به سمت منبج واشنگتن چه موضعی اتخاذ کند و از سوی دیگر ترکیه چگونه قادر به عملیات در این منطقه وسیع و تامین امنیت آن خواهد شد و پس از پایان عملیات آیا در این مناطق خواهد ماند یا همان طور که برخی مقامات ترک گفته‌اند اداره عفرین و منبج را به تروریست‌های ارتش آزاد خواهد سپرد؟
کلید بحران
دغدغه‌های ترکیه در مورد شمال سوریه دغدغه درستی است اما روش دولت ترکیه برای مواجه با این دغدغه امنیتی روش درستی نیست و ترکیه به جای همکاری با دولت و ارتش سوریه دست به دامن تروریست‌های ارتش آزاد شده است. بدتر آن‌که می‌گوید بعد از اتمام عملیات تصمیم دارد عفرین را به دست این گروه تروریستی بسپارد.
حضور آمریکا در شمال سوریه به هر بهانه‌ای و تشکیل دولت فدرالی کردی با پشتیبانی واشنگتن به نفع هیچ یک از دولت‌های منطقه و بازیگران بحران سوریه (ایران، عراق، سوریه، ترکیه و روسیه) نیست. از طرفی آمریکا با اتخاذ این راهبرد و اعلام قصد خود برای تشکیل ارتش کردی خود را به عنوان متحدی غیرقابل اعتماد که به دغدغه‌های جدی ترکیه اهمیتی نمی‌دهد ثابت کرده است. ترکیه نیز به تنهایی نمی‌تواند در مقابل این راهبرد آمریکا بایستد به لحاظ حقوق بین‌الملل نیز لشکرکشی به خاک دولت یک کشور بدون هماهنگی با دولت آن کشور و نقض حاکمیت آن محسوب می‌شود لذا به نظر می‌رسد اردوغان برای حل بحران اگر واقعا هدف از لشکرکشی مقابله با گروه‌های تروریستی کردی در شمال سوریه و قطع ارتباط آنها با کردستان عراق و ترکیه است راه اشتباهی را انتخاب کرده است. همانطور که گفته شد نیروهای کرد سوریه طی سال‌های گذشته به خوبی آموزش دیده و از سوی آمریکا به انواع سلاح‌ها تسلیح شده‌اند و با توجه به وسعت گسترده مناطق شمالی سوریه که در اختیار آنهاست توان فرسایشی کردن جنگ و به شکست کشاندن عملیات رزمی ارتش ترکیه را دارند. لذا حل بحران نیازمند تشریک مساعی کشورهای منطقه (ایران، عراق، سوریه و ترکیه) است. رجب طیب اردوغان گفته است که هیچگونه چشمداشتی به خاک سوریه ندارد اگر واقعا رئیس‌جمهور ترکیه در این گفته خود صادق است باید برای مقابله با این دغدغه جدی امنیتی در شمال سوریه در وحله نخست با کشورهای منطقه تشریک مساعی کرده و برای حل مشکل نیز باید به ارتش سوریه اولویت داده شود. روسیه برای حل این بحران در ابتدا از کردها درخواست کرد که برای کاهش تنش مناطق خود را به دولت سوریه واگذار کنند اما کردها صراحتا اعلام کردند «پنج سال پیش (نیروهای) رژیم سوریه را از عفرین بیرون کردیم و امکان ندارد به آنان اجازه بدهیم بار دیگر به این منطقه باز گردند». اما با شروع عملیات گسترده ارتش ترکیه در سوریه کردها عملا بین ارتش ترکیه و ارتش سوریه گیر افتادند و طی روزهای گذشته همان راه‌حلی را که در ابتدا با قاطعیت و قطعیت رد کرده بودند دوباره زمزمه‌های پذیرش آن به گوش می‌رسد.
طی روزهای گذشته منابع خبری گزارش‌های زیادی مبنی بر اینکه دولت سوریه و شبه نظامیان کُرد «یگانهای مدافع خلق» بر سر استقرار ارتش سوریه در منطقه عفرین به توافق رسیده‌اند منتشر شده است. در همین راستا، «ریزان حدو» مشاور اطلاع‌رسانی یگانهای مدافع خلق از اقدام ارتش سوریه برای دفاع از عفرین در برابر حملات ترکیه استقبال کرده و درباره دعوت از ارتش سوریه برای دفاع از عفرین گفته است: «باور داریم که عفرین یک شهر سوری است و ما حق نداریم هیچ سوری را از دفاع از آن منع کنیم. از ارتش سوریه نیز استقبال می‌شود. در واقع دفاع از عفرین وظیفه و مایه افتخار همه شهروندان سوریه است.هر کس از سوریه دفاع می‌کند، نیازمند اجازه یا موافقتی از سوی ما نیست و به دعوت نیز نیاز ندارد. امیدواریم که ببینیم ارتش سوریه با ارتش ترکیه مبارزه می‌کند و پدافند هوایی سوریه نیز جنگنده‌های متجاوز ترکیه را سرنگون می‌کند». خبرگزاری آلمان نیز در همین راستا به نقل از منابع سوری اعلام کردند این توافق بعد از مذاکرات فشرده میان دمشق و یگانهای مدافع خلق کرد با میانجی‌گری روسیه حاصل شد و براساس آن برخی از نیروهای مردمی سوریه و نه ارتش برای کمک به کردها وارد عفرین می‌شوند. «نیروهای مردمی سوریه» نیروهایی شبه نظامی هستند که توسط ارتش سوریه آموزش دیده و مسلح شده‌اند و در کنار ارتش در درگیری با شورشیان سوری مشارکت می‌کنند. این نیروها از فرماندهان محلی خود که آنها نیز تحت امر ارتش سوریه هستند، دستور می‌گیرند. منابع نزدیک به دولت سوریه اعلام کرده‌اند که ورود نیروهای مردمی به عفرین بدون هیچگونه شروطی انجام خواهد شد و اخبار رسانه‌ها درباره تحویل سلاح از سوی کردها به دولت درست نیست.
هنوز مشخص نیست که کردهای تجزیه‌طلب مستقر در عفرین اداره این شهر را به دولت و ارتش سوریه خواهد سپرد یا هدف از دعوت ارتش سوریه به عفرین تنها رهایی از فشار حملات ارتش ترکیه است. در صورتی که اداره این منطقه به دولت سوریه واگذار شود دیگر هیچ بهانه‌ای برای ترکیه در ادامه این حملات که تا کنون جان غیر نظامیان زیادی را نیز گرفته وجود ندارد و ارتش ترکیه باید به آن سوی مرزهای خود عقب بنشیند. اینکه ترک‌ها از شنیدن حضور ارتش سوریه در یکی از مناطق سوریه عصبانی هستند و خط و نشان می‌کشند جای تعجب دارد. از سوی دیگر ادامه روند فعلی عملیات شاخه زیتون تا کنون ترکیه را به هیچ یک از اهداف خود نرسانده در ادامه نیز معلوم نیست برساند. پس بهترین کلید برای باز کردن قفل این بحران حضور ارتش سوریه در منطقه، تحویل سلاح‌های سنگین کردها به ارتش سوریه و همزمان مذاکرات بین ترکیه ، ایران و روسیه سه بازیگر مهم در بحران سوریه برای پیدا کردن یک راه‌حل برای بحران شمال سوریه است.کردهای سوریه نیز چاره‌ای جز زندگی زیر چتر دولت مرکزی سوریه را ندارند و در غیر این صورت شاهد سال‌های متمادی کشمکش خواهند بود.
نتیجه‌گیری
عملیات عفرین تا کنون دستاورد چشمگیری نداشته است و می‌رود که به یک عملیات فرسایشی تبدیل شود اگر ترک‌ها به دنبال تامین امنیت شمال سوریه هستند و می‌خواهند خطرات امنیتی تشکیل یک دولت فدرال کردی را در نزدیکی مرزهای خود از بین ببرند باید از تحویل اداره مناطق شمال سوریه و از جمله عفرین به دولت و ارتش سوریه استقبال کنند. ثبات ترکیه تنها در گرو یک سوریه متحد و یکپارچه که دولت سوریه کنترل تمامی مناطق آن را بر عهده‌دارد تامین خواهد شد و قطعا دل بستن به تروریست‌های ارتش آزاد یا تلاش برای ایجاد مناطق به اصطلاح کاهش تنش یا حضور نظامی در شمال سوریه در دراز مدت به نفع ترکیه نخواهد بود. از سوی دیگر مخالفت یا مقابله با ارتش سوریه در عفرین به همه نشان خواهد داد که ترکیه در پس پرده به دنبال نیات نامشروع دیگری است. دولت سوریه نیز باید به این نکته توجه داشته باشد که نباید اجازه دهد کردهای تجزیه‌طلب شمال این کشور به عنوان ابزاری از آن برای مقابله با ترک‌ها استفاده کند و بعد از خروج نیروهای ترکیه از شمال این کشور باز اداره این مناطق دست کردهای تجزیه‌طلب بیفتد.