زلزله از جمله بلایای طبیعی غیرقابل پیش بینی به شمار می رود که با پیامدهای مخربی همراه است. این مقوله ضرورت آگاهی افراد به منظور رویارویی با آسیب‌های ناشی از این پدیده را نشان می دهد تا اینگونه بتوان فرهنگ ایمنی و مدیریت بحران در هنگام وقوع این رویدادها را ارتقا بخشید.
زلزله بر اثر خارج شدن ناگهانی انرژی از داخل پوسته زمین و امواج ناشی از آن ایجاد می شود. زمین لرزه‌های کوچکی که پیش از وقوع زلزله اصلی رخ می دهد. اقدام‌هایی مانند ایجاد ساخت و سازهای‌های مقاوم و ایجاد پوشش‌های‌‌گیاهی می‌تواند به کنترل و کاهش این خسارت‌ها کمک کند. همچنین برگزاری دوره‌های آموزشی لازم و دانستن روش برخورد مناسب در چنین زمان‌هایی هم از اقدام‌های پیشگیرانه در کاهش آسیب‌های طبیعی به شمار می رود.
ایران به عنوان کشوری زلزله خیز در طول تاریخ زلزله‌های مخرب بی شماری را تجربه کرده است که در آخرین مورد، زمین لرزه ای به بزرگی ۳ر۷ درجه در امواج درونی زمین (ریشتر) در ساعت ۲۱ و ۴۸ دقیقه یکشنبه شب بخش‌های غربی ایران و شهرهای مختلف عراق و مناطقی در کشورهای ترکیه، ارمنستان، کویت، عربستان سعودی و امارات متحده عربی را به لرزه درآورد. شدت این زمین لرزه به حدی بود که در بیشتر استان‌های کشور احساس شد و محل وقوع آن استان کرمانشاه(حوالی ازگله) بود.
همچنین در ادامه، پس لرزه‌هایی به بزرگی ۶ر۴ و ۴ ریشتر این منطقه را لرزانده و تاکنون بیش از ۲۰۰ کشته و بیش از یک هزار و۷۰۰ مصدوم داشته است.
تلفات و مصدومان حادثه این زلزله که در غرب کشور رخ داد، رو به افزایش است و بیمارستان‌های تهران برای پذیرش این مصدومان به حالت آماده باش درآمده اند و نیروهای کمکی هلال احمر و دیگر نهادها به مناطق زلزله زده اعزام شده اند.
عبدالرضا رحمانی فضلی وزیر کشور در حاشیه جلسه ستاد مدیریت بحران کشور درباره این زلزله گفت: متاسفانه این زلزله ۳ر۷ریشتری که در کرمانشاه آمده زلزله بزرگی است و تلاش شده است که در اولین مراحل همه امکانات بسیج شود، دستگاه‌های اجرایی و ‌اعضای ستاد همگی در استان تشکیل جلسه داده اند و در تهران در وزارت کشور هم این جلسه تشکیل شده، همچنین استان‌های مجاور کرمانشاه هم درحالت آماده باش به سر می برند.
علی مرادی رئیس مرکز لرزه نگاری کشور وابسته به موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و عضو هیات علمی این دانشگاه
می گوید: ایران به دلیل قرار گرفتن در کمربند کوه زایی آلپ- هیمالیا، یکی از مناطق لرزه خیز دنیا به شمار می رود. با نگاهی گذرا به نقشه گسل‌های فعال کشور می توان دریافت که شهرهای ایران در نزدیکی گسل‌های فعال قرار دارند و یکی از شناسه‌های کشور ما وقوع زلزله محسوب می شود.
وی می افزاید: آگاهی بخشی یکی از نکته‌های کلیدی در رویارویی با بحران‌ها محسوب می شود. زمانی که آگاهی کافی درباره بحران‌ها وجود نداشته باشد به دلیل نبود اطلاعات کافی درباره ابعاد حادثه ممکن است بزرگی حادثه به درستی تخمین زده نشود و در این زمان فرد احساس واماندگی و تسلیم کامل در برابر رویداد خواهد داشت.
وی می گوید: واقعیت این است که زلزله رخدادی زیانبار به شمار می رود اما می توان با آن مقابله کرد. حتی اگر زمین لرزه ای در یک شهر بزرگ چون تهران روی دهد، تمام شهر آسیب جدی نخواهد دید. بنابراین می توان با ایجاد زیر
ساخت‌های لازم در نقاط مختلف شهرهای بزرگ با پیامدهای این حادثه رو به رو شد.
مرادی می گوید: با توجه به تجربه کشورهای گوناگون، اگر مردم این پدیده طبیعی را به درستی بشناسند و بر اجرای صحیح قانون‌ها به ویژه در بخش ساخت و سازها نظارت داشته باشند، می توان آسیب‌های زلزله را کاهش داد. در بسیاری از زمان‌ها امکان ایمن سازی تمام سازه وجود ندارد، اما می توان با ثابت کردن برخی از اجزای درون ساختمان از بروز تلفات جلوگیری کرد. وی تصریح می کند: جامعه باید یاد بگیرد که با این پدیده زندگی کند. همانگونه که مردم نیوزلند این گونه زندگی می کنند. این کشور منطقه ای زلزله خیز محسوب می شود که حتی پایتخت آن بر روی گسل قرار دارد، اما مسئولان آن با برگزاری دوره‌های آموزشی مداوم توانسته اند میزان آسیب‌ها و تلفات این رخداد را کاهش دهند.
وی می افزاید: در ایران عده ای تصور می کنند که با وقوع زلزله همه چیز پایان می یابد و راهی برای مقابله با آن وجود ندارد و شماری هم به صورت کلی زمین لرزه و احتمال رخداد آن را به دست فراموشی سپرده اند. بنابراین به نظر می رسد برای کشور ما هم برگزاری دوره‌های آموزشی به ویژه از مسیر آگهی‌های کوتاه مدت تلویزیونی امری ضروری است.‌وی ادامه می دهد: اکنون در مدرسه‌ها، روزی برای زلزله در نظر گرفته شده است که در آن مانور زلزله برگزار می شود، این امر معلمان و دانش آموزان را وامی دارد تا دستکم یک روز در سال به این موضوع بیاندیشند. در مجموع می توان گفت مدارس، صدا و سیما، شبکه‌های خبری، مطبوعات و شبکه‌های اجتماعی نقش مهمی را در این عرصه ایفا می کنند.
وی می افزاید: تمام ساختمان‌ها شناسنامه دارند، اما با این وجود برخی سازه‌ها از کیفیت مناسب برخوردار نیستند و شماری از سازه‌ها هم در مکان‌هایی بنا می شوند که در زمان بروز آسیب‌های زمین لرزه، تمهیدات امداد و نجات در آن منطقه مشکل است.
رئیس مرکز لرزه نگاری کشور می‌گوید: ثبت خرد لرزه‌ها کمک می کند نوعی آمادگی برای رخداد زمین لرزه بزرگ احتمالی به وجود آید یا گسل‌های پنهان و ناشناخته شناسایی شوند و تغییر رفتار یک گسل پایش شود.
شبکه‌های لرزه نگاری دیجیتال مرکز لرزه نگاری ۲ دهه قدمت دارند و بخشی از ابزارهای آن بایستی بروز رسانی شوند که در دست اجرا قرار دارد، اما بیش از ۷۰ درصد از تجهیزات این مرکز به صورت کامل برابر با استانداردهای جهانی و مدرن است. البته به دلیل مشکلات بودجه ای، روند توسعه ای برای تعدادی از ایستگاه‌های لرزه نگاری به کُندی صورت می گیرد و شمار کنونی ایستگاه‌ها برای کشور کافی نیست.
وی اضافه می کند: اکنون ۱۱۸ ایستگاه در سراسر کشور در حال فعالیت هستند، در حالی که در برنامه‌های در نظرگرفته شده برای این بخش می بایست پیش از پایان برنامه پنجم توسعه این تعداد به ۴۰۰ ایستگاه می رسید. این موضوع نشان می دهد شمار ایستگاه‌های لرزه نگاری هنوز با برنامه‌های توسعه ای همخوانی ندارد و کمبود ایستگاه‌های لرزه نگاری باعث
می شود که خردلرزه‌ها به ثبت نرسند. البته در شهرهای بزرگ تلاش بر این بوده است که زلزله‌های با بزرگای یک و بیشتر ثبت شود، اما برای بسیاری از منطقه‌های دیگر هنوز این موضوع امکان پذیر نیست.
مرادی خاطرنشان می کند: موضوع
پیش بینی به قبل از رخداد باز می گردد اما این ابزارها زمانی عمل می کنند که زلزله آغاز شده است و هنوز زمان مخرب آن نرسیده باشد. پیش بینی هنگامی روی می دهد که افراد بتوانند زمان، مکان و بزرگی یک زمین لرزه را پیش از وقوع اعلام کنند و اکنون دانش پیش بینی این رخداد در جهان وجود ندارد. البته می توان با حذف پارامتر بزرگا، با استفاده از تاریخچه‌ها و کارهای آماری که درباره گسل‌ها وجود دارد، اعلام کرد که به عنوان نمونه در هفته آینده در چه منطقه‌هایی احتمال وقوع زلزله وجود دارد، اما نمی توان بزرگای زلزله‌ها را مشخص کرد.
وی می افزاید: اینک تا میزانی پیش‌بینی زلزله‌های کوچک امکان پذیر است اما
زلزله‌های بزرگ به دلیل اینکه به ندرت اتفاق می افتند و برقراری ارتباط آماری مناسب میان آنها امری مشکل است، نمی توان این نوع زلزله‌ها را پیش بینی کرد و در صورت این اقدام، نبود قطعیت بسیار بالا خواهد بود؛ به طور کل برای زلزله‌های بزرگ امکان پیش‌بینی وجود ندارد.
ناگفته نماند: کشور ایران براساس آمارها و اطلاعات، روی گسل زلزله قرار داد و هرسال آبستن حوادث زیادی مانند زلزله در شهرهای مختلف بوده است.
ایران دارای گسل‌هایی مهمی در مناطق زاگرس کازرون، دنا، میناب، اردل، زردکوه و همچنین گسل آغاجاری، مارون و گسل‌های فعالی در ایران مرکزی از جمله در درونه، بینالود، میامی، ترود، انجیلو ، کلمرد، پشت‌ بادام ، قم- زفره، ایندس، دهشیر، سروستان، شهداد، کوهبنان، جرجافک، گلباف، نایبند و گسل‌های فعال در مناطق خاور و جنوب خاوری ایران در نهبندان، بشاگرد، هریرود، کشف‌ رود، همچنین در استان‌های آذربایجان گسل ارومیه – زرینه‌رود، آستارا، تبریز، سلطانیه، همچنین گسل‌‌های البرز، سمنان، مشاء – فشم، کندوان، شمال تهران، دامغان، عطاری است.‌این گسل‌ها هم دلیل اصلی بروز و وقوع زمین لرزه در شهرهای مختلف کشور است که تاکنون زمین لرزه‌های فراوانی در طول صد سال اخیر در ایران مشاهده شده است.ایران به دلیل قرار گرفتن بر روی
گسل‌های فعال همیشه با این پدیده دست به گریبان بوده است اما این دغدغه همیشگی هیچ گاه به برنامه ریزی شایسته ای منجر نشده است.
در سال ۱۲۸۸ در منطقه “سیلاخور” لرستان زمین لرزه ای به بزرگی ۴ر۷ ریشتر بوقوع پیوست که هشت هزار کشته و ۶۴ تخریب روستا را به همراه داشت.
همچنین در سال ۱۳۰۹ زمین لرزه با بزرگی ۴ر۷ ریشتر سلماس در آذربایجان غربی را لرزاند که در این زلزله بزرگ هم ۲ هزار و ۵۱۴ نفر کشته و ۶۰ روستا تخریب شد.
دیگر زلزله ای که در سال ۱۳۳۹ با ۷ر۶ ریشتر شهر لار استان فارس را لرزاند هم ۴۰۰ نفر کشته و تخریب ۷۵ درصدی این منطقه را به دنبال داشت. همچنین زمین لرزه بوئین زهرا با شدت ۲ر۷ ریشتر در سال ۱۳۴۱ با حدود ۱۰ هزار نفر کشته به وقوع پیوست.
در سال ۱۳۴۷ هم زمین لرزه ای به بزرگی ۴ر۷ ریشتر دشت “بیاض” در استان خراسان را لرزاند که منجر به کشته شدن ۱۰ هزار و ۵۰۰ نفر و تخریب ۶۱ روستا شد.
دیگر زلزله‌های اخیر در سال ۱۳۵۱ منطقه قیر در استان فارس با ۹ر۶ ریشتر و چهار هزار کشته، در سال ۱۳۵۶ “خورگو” در استان هرمزگان با شدت هفت ریشتر و با ۱۲۸ نفر کشته وزلزله طبس با شدت ۷ر۷ ریشتر با ۱۹ هزار و ۶۰۰ کشته و تخریب ۱۶ روستا را به دنبال داشت. همچنین در سال ۱۳۵۸ قائن در استان خراسان جنوبی با شدت ۱ر۷ ریشتر لرزید که در اثر آن ۱۳۰ نفر جان باختند.
یکی دیگر از زلزله‌های بزرگ در سال ۱۳۶۰ منطقه “سیرچ” استان کرمان با شدت ۴ر۷ ریشتر بود که براثر آن یک هزار و ۳۰۰ نفر کشته و ۸۵ درصد شهر تخریب شد. زلزله رودبار و منجیل هم در سال ۱۳۶۹ با شدت ۴ر۷ ریشتر با ۳۵ هزار کشته یکی از بزرگترین زلزله‌ها در کشور به شمار می رود.
در بیرجند هم در سال ۱۳۷۶ با شدت ۳ر۷ ریشتر و یک هزار و ۵۰۰ نفر کشته، در سال ۱۳۸۱ “آوج” استان همدان در اثر زمین لرزه با خسارات زیاد در شهر و روستاها روبه رو شد و شدت زلزله ۶ر۶ ریشتر بود.
زلزله بم هم در سال ۱۳۸۲ با قدرت ۵ر۶ ریشتر موجب مرگ ۴۱ هزار نفر شد و این شهر را با خاک یکسان
کرد.
زلزله بعدی در سال ۱۳۸۳ در فیروزآباد استان فارس با شدت ۳ر۶ ریشتر رخ داد که این زلزله منجر به ریزش کوه و خسارات زیادی شد، البته زرند کرمان هم در سال ۱۳۸۳ با شدت ۴ر۶ ریشتر لرزید و ۶۱۲ نفر در آن کشته و ۱۰ روستا تخریب شد.
در فروردین سال ۸۵ چندین زمین ‌لرزه که بزرگترین آن ۳ر۶ ریشتر بود، دورود در حوالی استان لرستان را لرزاند، این زمین ‌لرزه ۸۴ کشته و یک هزار و ۲۴۶ مجروح برجای گذاشت و موجب تخریب ۳۰ تا ۱۰۰ درصدی حدود ۳۳۰ روستا از شهرستان‌‌های دورود، بروجرد، خرم‌آباد و الشتر استان لرستان شد.
در سال ۱۳۸۹ هم زمین لرزه ‌ای با شدت ۹ر۴ ریشتر در شهرستان دورود رخ داد و بر اثر آن تعدادی واحد مسکونی در دورود دچار خسارت شدند و بیش از ۱۰۰ زخمی برجای گذاشت.
دیگر زمین لرزه‌های بزرگ در ایران مربوط به ۲۱ مرداد سال ۹۱ به بزرگی ۶ و ۲ر۶ ریشتر در اعماق درونی زمین شهرستان‌‌های اهر، ورزقان و هریس در استان آذربایجان شرقی رخ داد که ۲۴۵روستا را لرزاند و بیش از ۳۰۰ کشته و بیش از پنج هزار زخمی و مجروح داشت.
۲۱ فروردین ۱۳۹۲ هم زلزله ای به بزرگی ۱ر۶ریشتر استان بوشهر را لرزاند، همچنین بزرگترین زلزله نیم قرن گذشته زلزله ۸ر۷ ریشتری در سراوان در ۲۸ فروردین ۱۳۹۲ بود که برای این زمین لرزه ۱۰۰ کشته و زخمی اعلام شد.
براساس آمارها حدود ۲۱ مورد زلزله بزرگ در ۱۰۰ سال اخیر در ایران رخ داده است که زمین لرزه اخیر کرمانشاه با قدرت ۲ر۷ ریشتر می تواند به این آمار اضافه شود.
براساس آخرین اعلام سازمان پزشکی قانونی در پی وقوع زلزله ۲ر۷ ریشتری در مرز ایران و عراق، تاکنون ۲۰۷ جسد توسط پزشکی قانونی استان کرمانشاه معاینه و برای آنان جواز دفن صادر شده است.
تا این لحظه تعداد اجساد معاینه شده در شهرستان سرپل ذهاب هم ۱۴۲، اسلام آباد غرب ۲۲، ثلاث باباجانی ۱۵، کرند غرب ۱۴ و قصر شیرین ۱۴ نفر بوده است که در مجموع به ۲۰۷ تن می رسد.
زلزله اخیر کرمانشاه در فاصله ساعت ۲۱ تا ۲۲ مناطق مرزی غرب کشور را دو بار لرزاند که زلزله دوم به بزرگای ۳ر۷ ریشتر بود؛ در اثر این زمین لرزه مسیر ارتباطی سرپل ذهاب مسدود و خسارات زیادی به این مناطق بویژه روستاهای قصرشیرین، ازگله، تازه آباد، ثلاث باباجانی و سرپل ذهاب وارد شد که در این میان تعدادی از هموطنان کشته شده اند. همچنین در همین زمان زلزله ای در منطقه کردستان عراق هم روی داد و حتی این زلزله بیشتر مناطق کشور ایران و کشورهای همجوار را هم لرزاند.
همچنین آمار تعداد مصدومان از سوی وزارت بهداشت تاکنون ۲ هزار و ۵۰۴ نفر اعلام شده است.
به امید روزی که دیگر شاهد وقوع چنین زلزله‌هایی در ایران نباشیم.