قرآن کریم، تنها یک متن مقدس نیست؛ بلکه، همانگونه که خداوند در سوره یوسف می‌فرماید، «شفایی برای آنچه در صدور است»(یوسف، آیه 82)، و در سوره یونس،«هدایت و رحمتی برای مؤمنان»(یونس، آیه 54). نزول این کتاب عظیم الهی نه برای مشقت، که برای رحمت و یادآوری است: «وَمَا أَنزَلْنَا الْقُرْآنَ عَلَیْکَ لِتَشْقَی إِلَّا تَذْکِرَةً لِّمَن یَخْشَی»(طه، 2-3)، و در سوره فصلت به وضوح بیان می‌شود که قرآن نوری است که خداوند به وسیله آن «از بندگانش کسی را هدایت می‌کند که بخواهد»(فصلت، آیه 52).

این کلام الهی، حق هر فرزند مسلمان است که از همان سال‌های نخست تحصیل، نه به صورت مکانیکی و علامت‌زده، بلکه با طمأنینه، فهم و عشق با آن آشنا شود. اما امروزه، با تغییرات اخیر در کتاب‌های درسی دوره ابتدایی؛ جایگزینی صفحات کامل قرآنی با بیش از هشتاد قطعه کوتاه، دغدغه‌ای جدی شکل گرفته است: چرا بسیاری از دانش‌آموزان قادر به خواندن روان آیات یا حفظ معنادار قطعات منتخب نیستند؟ آیا این تعدیل در محتوا، گامی عمدی به سوی ارتقای کیفیت آموزش قرآن است، یا بدون برنامه‌ریزی عملیاتی، به بار شناختی و یادگیری تبدیل شده است؟

در پی درک عمیق این چالش‌های تربیتی و یافتن راهکارهای اجرایی، با دکتر رضا نباتی، کارشناس تربیت اسلامی و پژوهشگر متخصص آموزش قرآن، گفتگو کرده‌ایم تا رویکردهایی برای تحقق روان‌خوانی واقعی و حفظ عمومی معنادار از این کتاب آسمانی مرور شود.

از علامت‌خوانی تا کلی‌خوانی

‏‏دکتر نباتی در آغاز گفت‌وگو با تأکید بر ضرورت روشن‌سازی مفاهیم بنیادین، می‌گوید: قبل از پرداختن به مشکلات آموزش قرآن، باید معنا و حدود مفاهیم را دقیق تعریف کنیم؛ چون در عمل، اغلب این مفاهیم نادیده گرفته می‌شوند. منظور از روخوانی، توانایی خواندن حروف و کلمات به صورت جداگانه، شمرده و بدون روانی است یعنی همان سطح اولیه علامت‌خوانی. اما روان‌خوانی، بالاتر از آن است: توانایی کلی‌خوانی متون قرآنی به شکلی پیوسته، طبیعی و با رعایت ترتیل و تجوید. هدف نهایی آموزش قرآن در مدرسه، رسیدن به روان‌خوانی معنادار است، نه فقط گذراندن درس خواندن علامت‌ها. اگر دانش‌آموز بتواند حروف را بخواند ولی متن را درک نکند و بی‌روح بخواند، ما تنها نیمی از مأموریت خود را انجام داده‌ایم.

او می‌گوید: یکی از اصلی‌ترین موانع در مسیر رسیدن نوآموزان به روان‌خوانی، تعدد اعراب و حرکات در کلمات و جملات قرآنی است؛ هرچه علائم حرکت کمتر باشد خواندن آسان‌تر است و برعکس، کثرت علائم باعث تشدید فکری می‌شود؛ مقایسه با فارسی جالب است: کودکان فارسی را راحت می‌خوانند چون حروف عاری از اعراب صریح نوشتاری‌اند و هرچه می‌بینند می‌خوانند، اما در قرآن وجود اعراب متعدد و نشانه‌های تجویدی مانند سکون، همزه وصل، فتحه، ضمه، کسره و سایر علائم باعث می‌شود کودکان روی علامت‌ها تمرکز کنند و از کلی‌خوانی باز بمانند؛ مثال‌هایی مانند آیت‌الکرسی یا کلماتی مثل «یحیطونه» و «الحمدلله» نشان می‌دهد که حرکت‌های اضافه سبب خواندن نادرست یا پراکندگی توجه می‌شود.

سبک‌سازی متن برای خواندن پیوسته

او اضافه می‌کند: راهبرد پیشنهادی ما مبتنی بر کاهش تدریجی اعراب است، اما نه به‌صورت یکباره و غیرعلمی؛ مرحله‌ای عمل می‌کنیم: در مرحله آموزش روخوانی تمام حرکات لازم گذاشته می‌شود تا شاگرد با تلفظ صحیح آشنا شود، در مرحله روان‌خوانی فقط اعراب ضروری که احتمال خطا در نبودشان بالاست نگه داشته می‌شود و اعراب تزیینی یا اضافی حذف می‌گردد؛ این اقدام به‌تدریج باعث می‌شود دانش‌آموزان به خواندن بدون تکیه بر حرکات عادت کنند و جمله‌خوانی (یعنی واحد جمله به‌عنوان کوچک‌ترین واحد یادگیری) را تمرین کنند.

این کارشناس تربیت اسلامی می‌گوید: توجه به شکل کتاب‌های چاپی و نسخه‌هایی مانند مصحف عثمان طه نیز اهمیت دارد؛ بسیاری از علائم در این نسخه‌ها برای کاربران تجویدی و قرائت‌دان طراحی شده است و برای نوآموزان بار شناختی اضافه ایجاد می‌کند؛ از سویی فاصله‌گذاری بین جملات، خلوت کردن خط و جدا کردن جمله‌ها از هم به‌عنوان واحد یادگیری می‌تواند نقش مهمی در افزایش تمرکز چشم و تسهیل انتقال به اجزای بعدی کلمه داشته باشد.

شنیدن، تکرار، نمایش؛ مسیر نهادینه‌شدن روان‌خوانی

دکتر نباتی اضافه می‌کند: نقش معلم و روش‌های بازنمایی شنیداری یا همان قرائت الگو حیاتی است؛ اگر معلم از قرائت الگو استفاده نکند یا تکرار و پخش مناسب صورت نگیرد، دانش‌آموزان در مرحله روخوانی متوقف می‌مانند و هیچ‌گاه مهارت روان‌خوانی نهادینه نمی‌شود؛ ما سه مرحله کاربردی را پیشنهاد می‌کنیم: پیش‌خوانی یعنی آمادگی و معرفی، خواندن در گروه و پخش قرائت الگو و تکرار گروهی و خواندن برای کلاس یعنی خواندن جمعی و فردی به‌عنوان نمایش مهارت، که در این چرخه شنیداری-تکراری، روان‌خوانی تثبیت می‌شود.

دکتر نباتی می‌گوید: در عمل کلاس باید چارچوب روشنی داشته باشد. پیشنهاد می‌کنم در هر جلسه ابتدا بخش روخوانی با تمام اعراب انجام شود تا تلفظ صحیح تثبیت شود، سپس با نسخه‌ای که اعراب کاهش یافته کار روان‌خوانی انجام شود، بعد از آن تمرین بدون حرکت (یا با حداقل حرکت لازم) برای تقویت کلی‌خوانی داشته باشیم؛ در کنار این‌ها تمرین‌های شنیداری با قرائت الگو، تقسیم‌بندی جمله‌ای، تمرین‌های زوجی و سپس ارزیابی‌های کوتاه مدنظر قرار گیرد.

او اضافه می‌کند: برنامه‌ریزی دقیق‌تر شامل اهداف هفتگی و ماهانه است، مثلاً تعیین کنید هر هفته چند قطعه کوتاه باید به مرحله روان‌خوانی برسد و چند قطعه برای خواندن بدون حرکت آماده شود؛ از ابزارهای کمک‌آموزشی مانند فایل صوتی قرائت معلم نمونه، ضبط صدای دانش‌آموز و گوش دادن مجدد، دفتر ثبت خطاها و تمرین تکرار روزانه در خانه استفاده کنید؛ معلمان باید بازخورد مثبت، تصحیح سازنده و پیگیری منظم ارائه دهند تا مهارت در ذهن دانش‌آموز نهادینه شود.

او می‌گوید: رابطه میان روان‌خوانی و حفظ عمومی مستقیم است؛ وقتی دانش‌آموزان قادر شوند آیه یا سوره کوتاهی را بدون اعراب و به‌صورت جمله‌وار بخوانند، درواقع به مرحله‌ای نزدیک شده‌اند که می‌توانند آن را حفظ عمومی کنند؛ روان‌خوانی به یادگیری حافظه‌ای و تسلط شنیداری کمک می‌کند و در واقع دو یا سه گام آخر حفظ، شامل تکرار فواصل‌دار و تثبیت معانی و تکرار قرائتی است که با این پایه روان به‌راحتی محقق می‌شود.

او اضافه می‌کند: از منظر روان‌آموزشی، کاهش اضطراب و افزایش تمرکز دو دستاورد مهم این روش است؛ وقتی حرکات زائد حذف شوند، دانش‌آموزان کمتر نگران غلط خواندن می‌شوند و تمرکزشان به ساختار جمله معطوف می‌گردد؛ با این حال لازم است معلم همچنان نقش راهنمایی و بازخورد را حفظ کند و به‌تدریج حمایت را کم کند تا فرآیند «حمایت تدریجی» (scaffolding) به‌درستی اجرا شود و مهارت ماندگار گردد.

او می‌گوید: در جمع‌بندی، پیشنهادات ما در سه محور سیاست‌گذاری، تولید محتوای درس و تمرین‌های کلاسی خلاصه می‌شود: در سطح سیاستی از تدوین‌کنندگان کتاب درخواست شود تا اعراب اضافی را بازنگری و کاهش دهند و شکل‌بندی جمله‌ها را تسهیل کنند؛ در سطح محتوا از چاپ نسخه‌هایی با اعراب ضروری و نسخه‌ای برای تمرین بدون اعراب استفاده شود؛ در سطح کلاس معلمان آموزش ببینند چگونه از قرائت الگو و تکرار هدفمند استفاده کنند و چارچوب هفتگی تمرین و ارزیابی پیاده شود تا هدف حفظ عمومی محقق گردد.

دکتر نباتی در پایان ابراز امیدواری می‌کند: امیدوارم کلاس‌های قرآن جذاب‌تر و مؤثرتر شوند، معلمان به ابزارهای شنیداری و روش‌های کاهنده بار شناختی مجهز شوند، و در نهایت دانش‌آموزان توانایی کلی‌خوانی و حفظ عمومی را به‌دست آورند؛ اگر مایل باشید می‌توانم برایتان یک نمونه برنامه هفتگی، الگوی برگه تمرین جمله‌ای و نمونه فایل صوتی قرائت الگو پیشنهاد بدهم تا اجرا و پایش آن را آغاز کنید.