این روزها در فهرست غذاهای عجیب و غریب آبزیان خوراکی و رستوران‌های لاکچری پایتخت و جزیره‌های خلیج فارس نام جدید دیگری به نام گوشت «بچه کوسه» افزوده شده است!
سودجویان در حالی از گوشت بچه کوسه برای سلامتی پوست و پیشگیری از ابتلا به سرطان در فضای مجازی تبلیغ می‌کنند که نه تنها این گوشت به دلیل فلزات سنگین برای سلامت مضر است بلکه به انقراض کوسه‌ها نیز دامن می‌زند.
محموله‌های کشف شده کوسه‌های صید شده در بندر چابهار و همچنین بازرسی سردخانه‌های رستوران‌های پایتخت و سایر جزایر دریایی خود گواه صید بی‌رویه و تجارت پنهان این گونه دریایی است.متأسفانه تجارت باله کوسه، پوست‌کنی، فروش پنهان و عرضه در برخی رستوران‌های محلی با نام‌های جعلی، نشانه‌هایی تلخ از یک فاجعه محیط زیستیِ در حال وقوع است.
علاوه بر صید گسترده کوسه‌ها به دلیل تجارت باله، این روزها زنگ خطر جدی در آب‌های جنوب ایران برای کوسه‌ماهیان به صدا درآمده است، بخش عمده کوسه‌های صید شده در بازارهای محلی، کوسه‌های نابالغ و کوچک هستند که این تهدیدی جدی برای جمعیت کوسه‌ها محسوب می‌شود. شدت این تهدید با توجه به ویژگی‌های زیستی کوسه‌ها از جمله بلوغ دیررس، دوره طولانی بارداری، فاصله نسبتاً زیاد بین دو دوره بارداری و تعداد محدود نوزادان دوچندان می‌شود.
با توجه به اینکه کوسه‌ها نقشی حیاتی در حفظ تعادل زیستی دریا دارند و نابودی آن‌ها موجب افزایش جمعیت ماهیان کوچک و بر هم خوردن زنجیره غذایی اکوسیستم دریایی می‌شود، صید و فروش گونه‌های کوسه در آب‌های جنوبی کشور ممنوع شده است، اما در سایه بی‌توجهی و ضعف نظارت، شماری از صیادان و رستوران‌داران محلی به صید و طبخ کوسه مشغول‌اند؛ رفتاری که نه تنها خلاف قانون و اخلاق محیط زیستی است، بلکه ضربه‌ای مهلک بر پیکره اکوسیستم خلیج فارس وارد می‌کند.
در این باره با حبیب مسیحی تازیانی، مدیر کل حفاظت محیط زیست هرمزگان به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید.
کوسه‌ها چه اهمیتی برای محیط زیست دریایی دارند؟
کوسه‌ها نقش کلیدی در حفظ تعادل اکوسیستم‌های دریایی دارند؛ آن‌ها نه تنها شکارچیان رأس زنجیره غذایی‌اند، بلکه سلامت جمعیت‌های دیگر گونه‌ها و پایداری زیستگاه‌های حساس مانند صخره‌های مرجانی را تضمین می‌کنند. نقش‌های حیاتی کوسه‌ها در اکوسیستم دریایی شامل «تنظیم جمعیت گونه‌ها» -کوسه‌ها با شکار گونه‌های ضعیف، بیمار یا بیش از حد تکثیر شده، از رشد بی‌رویه جمعیت‌ها پیشگیری می‌کنند که این کنترل طبیعی مانع به هم ریختگی زنجیره غذایی می‌شود و به حفظ تنوع زیستی کمک می‌کند-، «حفظ سلامت صخره‌های مرجانی» -برخی گونه‌های کوسه با کنترل جمعیت ماهی‌های علفخوار یا شکارچیان کوچک به تعادل زیستی در صخره‌های مرجانی کمک می‌کنند و نبود کوسه‌ها می‌تواند منجر به تخریب این زیستگاه‌های حساس شود-، «تأثیر بر رفتار گونه‌های دیگر» -حضور کوسه‌ها سبب تغییر رفتار گونه‌های طعمه می‌شود مثلاً ماهی‌ها کمتر در مناطق خاص تغذیه می‌کنند که این امر از تخریب بیش از حد بسترهای دریایی پیشگیری و به بازسازی طبیعی کمک می‌کند - و همچنین «چرخه مواد مغذی»- کوسه‌ها با جابه‌جایی در مناطق مختلف و تغذیه از گونه‌های متنوع، به گردش مواد مغذی در اکوسیستم کمک می‌کنند و این نقش به ویژه در مناطق کم‌عمق و ساحلی اهمیت دارد- می‌شود.
در حوضه ایرانی آب‌های دریای جنوب چند گونه کوسه داریم؟
در آب‌های جنوبی ایران شامل خلیج فارس و دریای عمان، تاکنون نزدیک به ۵۰ گونه کوسه‌ماهی شناسایی شده‌اند که بسیاری از آن‌ها در رده‌های در معرض خطر انقراض قرار دارند. عمده کوسه‌ماهیان ایران شامل کوسه‌ماهیان درنده، کوسه سرچکشی، کوسه باله سیاه مرجانی، کوسه خاکستری صخره‌ای، کوسه‌نهنگ یا کولی‌کر -بزرگ‌ترین ماهی جهان- و به‌ندرت کوسه دم‌دراز و کوسه شنی است.
چه عواملی زندگی کوسه‌ها را تهدید می‌کند؟
مهم‌ترین تهدیدهای زندگی کوسه‌ها شامل صید بی‌رویه، تجارت غیرقانونی باله، تخریب زیستگاه‌ها، آلودگی‌های دریایی و تغییرات اقلیمی است. این عوامل موجب کاهش شدید جمعیت کوسه‌ها در سراسر جهان شده‌اند. تهدیدهای اصلی برای بقا و سلامت کوسه‌ها شامل صید بی‌رویه و هدفمند است که سالانه بیش از ۱۰۰ میلیون کوسه در جهان صید می‌شوند.
بسیاری از آن‌ها برای باله‌شان شکار می‌شوند؛ باله کوسه در برخی کشورها -از جمله چین- برای تهیه سوپ باله کوسه بسیار گرانقیمت است. در برخی مناطق، کوسه‌ها به‌عنوان صید جانبی در تورهای ماهی‌گیری گرفتار می‌شوند و بدون استفاده دور ریخته می‌شوند.
همچنین تجارت غیرقانونی، نبود نظارت مؤثر و نبود قوانین سختگیرانه یا اجرای ضعیف آن‌ها، به قاچاق بین‌المللی کوسه‌ها دامن زده است. از دیگر موارد، تخریب زیستگاه‌های ساحلی است و توسعه سواحل، ساخت و ساز بندرها، آلودگی نفتی و رسوبات موجب از بین رفتن زیستگاه‌های مهم مانند زادآوری و مناطق پرورش نوزادان کوسه می‌شود.
از موارد دیگر می‌توان به آلودگی‌های شیمیایی و پلاستیکی، تغییرات اقلیمی و اسیدی شدن اقیانوس‌ها اشاره کرد.
در ایران، خورها و مناطق کم‌عمق مانند خور آبکوهی از زیستگاه‌های حساس کوسه‌ها هستند که در معرض تهدید قرار دارند.
صید غیرمجاز و قاچاق کوسه در سواحل دریای عمان چقدر فراوانی دارد؟
صید غیرمجاز کوسه‌ماهیان، همانند بسیاری از مناطق جهان، در برخی نواحی ساحلی ایران نیز به‌عنوان یک چالش محیط زیستی شناخته می‌شود، با این حال، شواهد میدانی نشان می‌دهند در منطقه شرق استان هرمزگان -به‌ویژه در سواحل دریای عمان- صید و قاچاق کوسه در این ناحیه رایج نیست و تمرکز صیادی بیشتر بر گونه‌هایی مانند سفره‌ماهی‌هاست.در سطح ملی، صید اختصاصی کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان ممنوع اعلام شده است و هیچ گونه مجوزی برای صید یا صادرات آن‌ها صادر نمی‌شود. با وجود این در برخی مناطق کشور، گزارش‌هایی از صید غیرمجاز کوسه و سفره‌ماهی وجود دارد که نیازمند نظارت و هماهنگی بیشتر میان نهادهای مسئول است. این تمایز منطقه‌ای نشان می‌دهد برنامه‌ریزی حفاظتی باید بر اساس واقعیت‌های محلی و الگوهای صیادی خاص هر منطقه انجام شود از جمله توجه به معیشت صیادان، نوع گونه‌های هدف و ظرفیت‌های مشارکت جوامع محلی در حفاظت از تنوع زیستی دریایی.
آیا سرشماری در خصوص جمعیت کوسه‌ها انجام شده است؟
در حال حاضر، اداره کل حفاظت محیط زیست استان هرمزگان آمار دقیقی از جمعیت کوسه‌ماهیان در اختیار ندارد. دلیل اصلی این خلأ اطلاعاتی، ماهیت زیرزمینی صید و صادرات کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان است که خارج از چارچوب‌های رسمی و بدون ثبت دقیق انجام می‌شود. درنتیجه، آمارهای موجود کمتر از واقعیت است و تصویر روشنی از وضعیت جمعیت این گونه‌های حساس ارائه نمی‌دهد.
چه اقدامات حمایتی برای حفظ این گونه ارزشمند صورت گرفته است؟
در سال‌های اخیر اداره محیط زیست استان با قید فوریت و درک اهمیت موضوع، اقدام به تعریف و اجرای پروژه‌های تحقیقاتی، پایشی و حفاظتی کرده و این پروژه‌ها با هدف دستیابی به داده‌های میدانی دقیق‌تر، شناسایی زیستگاه‌های کلیدی و تحلیل تهدیدها طراحی شده است.تاکنون این مطالعات میدانی به شناسایی بسیاری از چالش‌های زیست محیطی مرتبط با کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان در سواحل جنوبی کشور منجر شده‌اند از جمله فشار صیادی در مناطق خاص که شامل تهدیدهای هر منطقه و نبود هماهنگی میان نهادهای مسئول در کنترل صید غیرمجاز و همچنین برگزاری دوره آموزشی ویژه صیادان در راستای صید پایدار می‌شود که این تلاش‌ها گامی مهم در راستای برنامه‌ریزی حفاظتی مبتنی بر داده‌های واقعی هستند و می‌توانند زمینه‌ساز تدوین سیاست‌های مؤثرتر برای حفاظت از گونه‌های در معرض خطر باشند.
آیا امکان پلاک‌گذاری کوسه‌ها برای حمایت‌های محیط زیستی و پیشگیری از صید غیرمجاز وجود دارد؟
اداره محیط زیست استان هرمزگان و پژوهشکده‌های مرتبط و سازمان‌های مردم‌نهاد تخصصی با تعریف پروژه‌های تحقیقاتی پایشی تلاش کرده‌اند به داده‌های دقیق‌تری از جمعیت و زیستگاه‌های کوسه‌ها دست یابند، اما پلاک‌گذاری در پایش غضروف ماهیان مرسوم و متداول نیست که دلایل زیادی مانند نبود تجهیزات تخصصی مانند تگ‌های ماهواره‌ای، گیرنده‌های ردیاب، تیم‌های آموزش‌دیده برای نصب ایمن، هزینه بالای ابزارهای پلاک‌گذاری و تحلیل داده‌ها به‌ویژه برای گونه‌های بزرگ یا مهاجر از جمله موانع برای توجیه این روش پایشی برای کوسه‌ماهیان است.
مقصد کوسه‌های صید شده چه کشورهایی هستند؟
به دلیل ماهیت زیرزمینی و غیرقانونی صید و قاچاق کوسه‌ماهیان، آمار رسمی و دقیقی از حجم صادرات یا درآمد حاصل از آن در ایران وجود ندارد؛ اما شواهد میدانی و گزارش‌های منطقه‌ای نشان می‌دهند مقصد نهایی بسیاری از کوسه‌های صید شده، کشورهای جنوب شرق آسیا هستند. موضوع مهم‌تر این است که برخی منابع اقتصادی تخمین می‌زنند که قاچاق گونه‌های دریایی از ایران به کشورهای همسایه سالانه میلیون‌ها دلار زیان به منابع ملی وارد می‌کند.