به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، بیست و سومین نشست «صد کتاب ماندگار قرن» به بررسی کتاب «تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس» تألیف محمود محمود اختصاص یافت. در این نشست که با حضور فریدون مجلسی، دیپلمات پیشین و پژوهشگر روابط بین‌الملل، و مجید تفرشی، سند پژوه و پژوهشگر تاریخ معاصر در اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد، به تحلیل ابعاد مختلف روابط سیاسی ایران و انگلیس در طول تاریخ پرداخته شد.
در ابتدای نشست، مصطفی نوری، پژوهشگر و دبیر نشست، با اشاره به رقابت انگلیس و روسیه بر سر هندوستان و تأثیرات آن بر ایران گفت: مسئله اصلی در روابط ایران و انگلیس در دوران قاجار، رقابت این دو قدرت بر سر هندوستان بود که ایران به عنوان یک میدان نبرد سیاسی برای آنها در آمده بود. از همان دوران، روشنفکران ایرانی به تحلیل این روابط پرداخته و محمود محمود از نخستین کسانی بود که به فکر نوشتن کتابی جامع در این زمینه افتاد.
نوری سپس به معرفی محمود محمود، نویسنده کتاب، پرداخت و با اشاره به پیشینه سیاسی و فکری او افزود: محمود محمود متولد تبریز و از حامیان ایران‌دوستی بود که از سال ۱۳۰۰ به فکر تألیف کتابی در خصوص مناسبات ایران و انگلیس افتاد و در سال ۱۳۰۷ تصمیم گرفت این کار را به طور جدی پیگیری کند. این کتاب پس از سال‌ها تحقیق و نگارش، در سال ۱۳۲۸ به صورت هشت جلدی منتشر شد و به یکی از منابع اصلی در این حوزه تبدیل گردید.
وی در پایان تأکید کرد: این کتاب نه تنها نخستین و مهم‌ترین اثر در تحلیل روابط ایران و انگلیس به شمار می‌رود، بلکه نشان‌دهنده عمق نگرش و پژوهش محمود محمود در این عرصه است که تا امروز مورد استناد پژوهشگران قرار دارد.
کتاب دارای رویکرد انتقادی همراه با تحلیل‌های علمی است
فریدون مجلسی، پژوهشگر روابط بین‌الملل ابتدای سخنرانی خود توضیح داد که این کتاب را نخستین بار در سال ۱۳۵۶، زمانی که در بروکسل در نمایندگی ایران نزد اتحادیه اقتصادی اروپا مشغول به کار بود، مطالعه کرده است. وی در این باره افزود: در ابتدا این کتاب را به‌طور سطحی و برای آمادگی جهت آزمون می‌خواندم، ولی پس از مطالعه، متوجه شدم که این اثر از بسیاری جهات می‌تواند مرجعی معتبر در تاریخ روابط ایران با قدرت‌های خارجی باشد. در دوران فعالیت من در این نمایندگی، این کتاب یکی از منابع ضروری برای دیپلمات‌ها به منظور ارتقاء مقام در وزارت امور خارجه محسوب می‌شد.
مجلسی در ادامه با مقایسه میان این اثر و دیگر آثار تاریخی مانند کتاب «امیرکبیر و ایران» نوشته فریدون آدمیت، به اهمیت نگاه بی‌طرفانه محمود محمود در نگارش این کتاب اشاره کرد و گفت: این کتاب برخلاف کتاب فریدون آدمیت، که رویکردی عاطفی و تحلیلی نسبت به تاریخ ایران داشت، سعی در رعایت بی‌طرفی در بررسی تاریخ روابط ایران و انگلیس داشته است. محمود محمود در کتاب خود تأکید دارد که پژوهشگر نباید جهت‌دهی کند و باید اجازه دهد که خواننده خود به تحلیل و نتیجه‌گیری برسد.
این دیپلمات باسابقه بی‌طرفی مطلق در تحلیل‌ها را برای یک نویسنده ایرانی دشوار دانست و افزود: ما ایرانیان همیشه در تحلیل‌های تاریخی خود، به‌ویژه در موضوعات مرتبط با دخالت‌های خارجی در کشور، به‌طور ناخودآگاه تمایلی به تأکید بر منافع و حقوق ایران داریم.
وی همچنین به جنبه‌های پژوهشی کتاب اشاره کرد و آن را اثری نظیر «دایرۀ المعارف» توصیف کرد و گفت: این کتاب تنها به روابط ایران و انگلیس در قرن نوزدهم محدود نمی‌شود، بلکه به‌طور دقیق به زمینه‌های تاریخی و فرهنگی این روابط از دوران صفویه تا دوره قاجار پرداخته است. مطالعه این کتاب برای هر پژوهشگری که بخواهد درک کاملی از تاریخ ایران و سیاست‌های بین‌المللی آن دوره داشته باشد، ضروری است.
مجلسی تأکید کرد که این اثر علاوه بر بررسی روابط ایران با انگلیس، روابط ایران با دیگر قدرت‌های زمان مانند روسیه و عثمانی را نیز در بر می‌گیرد و نشان‌دهنده پیچیدگی‌های سیاست خارجی ایران در آن دوران است.
این پژوهشگر روابط بین‌الملل در بخش دیگر از صحبت‌های خود، با اشاره به نگرش ملی‌گرایانه محمود محمود در اثرش، تأکید کرد که این کتاب از لحاظ عاطفی و سیاسی به‌ویژه در زمینه نقد دخالت‌های انگلیس در امور ایران، دیدگاهی انتقادی و حتی خشمگینانه دارد و افزود: این گرایش به‌ویژه در تحلیل‌هایی که در مورد خسارت‌های ناشی از دخالت‌های انگلیس در سیاست‌های ایران مطرح می‌شود، مشهود است. اگرچه این رویکرد ممکن است به‌طور خاص انتقادات قابل‌ملاحظه‌ای را به همراه داشته باشد، اما نمی‌توان از اهمیت و ارزش‌های علمی این کتاب در تحلیل روابط ایران و انگلیس چشم‌پوشی کرد.
ملی شدن نفت عزم ایرانیان برای ایستادگی در برابر قدرت‌های خارجی بود
فریدون مجلسی در بخش دیگری از سخنان خود به عوامل داخلی تأثیرگذار در جنبش مشروطه ایران و تعاملات آن با قدرت‌های خارجی، به‌ویژه انگلیس، پرداخت. وی بر این نکته تأکید کرد که ایران در آن دوران در حالی که درگیر مسائل داخلی خود بود، همچنان تحت تأثیر اقدامات و منافع خارجی قرار داشت. مجلسی در این خصوص گفت: ما در اینجا یک ملتی هستیم که اسیر دست دیگران هستیم، این دیدگاه به‌ویژه در جریان مشروطه ایران مشهود است. مشروطه ایران یک جنبش بزرگ داخلی بود که باوجودی که گاهی با سفارت انگلیس در تماس قرار می‌گرفت، نمی‌توان اهمیت درون‌زای آن را نادیده گرفت.
وی در ادامه به تأثیر قرارداد ۱۹۰۷ بر سیاست ایران و منافع انگلیس در این کشور اشاره کرد و گفت: قرارداد ۱۹۰۷ که ایران را به سه منطقه نفوذی تقسیم می‌کرد، در ابتدا به‌طور واضح به نفع انگلیس به‌نظر نمی‌رسید، چرا که در آن زمان هیچ‌گونه منابع نفتی در جنوب ایران کشف نشده بود. این قرارداد نه به دلیل نفت، بلکه به دلیل موقعیت استراتژیک ایران در برابر رقابت‌های منطقه‌ای با روسیه امضا شد. اما وقتی که نفت در مسجد سلیمان کشف شد، انگلیس توانست به‌سرعت منافع خود را از طریق قرارداد دارسی حفظ کند.
مجلسی همچنین به اهمیت نفت در جنگ جهانی اول و تأثیر آن بر تغییرات استراتژیک بریتانیا در ایران اشاره کرد: در حین جنگ جهانی اول، انگلیس توجه بیشتری به منطقه جنوب غربی ایران داشت و در تلاش بود تا منابع نفتی خود را در آبادان حفظ کند. این منابع به دلیل نیاز انگلیس به نفت برای نیروی دریایی در جنگ بسیار اهمیت داشت. وی همچنین به تحولات سیاسی در ایران پس از امضای قراردادهای محرمانه ۱۹۰۷ و ۱۹۱۵، اشاره کرد که موجب شدت‌گیری روحیه ملی‌گرایانه ایرانیان، به ویژه در رابطه با ملی شدن نفت شد.
فریدون مجلسی در پایان صحبت‌های خود، در مورد تأثیر جنبش ملی شدن نفت بر احساسات ناسیونالیستی ایرانیان گفت: این جنبش، نشان‌دهنده عزم ایرانیان برای ایستادگی در برابر قدرت‌های خارجی بود. البته، نتایج آن تا حدودی به مسیر درست خود نرسید، اما آنچه مسلم است این است که این جنبش یک وحدت ملی بی‌نظیر ایجاد کرد که حتی پس از سال‌ها همچنان در روح و روان ایرانیان باقی مانده است.
کتاب نقادانه و دارای محتوای عمیق در ارائه تاریخ تحویلات ایران است
در ادامه این نشست مجید تفرشی، پژوهشگر تاریخ معاصر، ضمن ارائه‌ی نگاهی تحلیلی به تاریخ روابط ایران و انگلیس از این کتاب هشت جلدی محمود محمود به‌عنوان یک منبع منحصر به‌فرد برای پژوهشگران تاریخ ایران یاد کرد و در توضیح اهمیت این اثر و جایگاه آن در پژوهش‌های تاریخی، اظهار داشت: این کتاب از دوران سلطنت رضاشاه آغاز می‌شود، زمانی که جنبش ضدانگلیسی در ایران شکل می‌گیرد. محتوای کتاب از تحولات پس از انقلاب کبیر فرانسه تا دوران جنگ‌های ایران و روس را در بر می‌گیرد. محمود محمود در این کتاب با استفاده از منابع دست اول و اسناد تاریخی، روابط ایران و بریتانیا را تحلیل کرده و تأثیر آنها بر تحولات داخلی و خارجی ایران را شرح می‌دهد.
تفرشی سپس با اشاره به اینکه ۸۰ درصد پژوهش‌هایش به‌طور مستقیم با روابط ایران و انگلیس ارتباط دارد، گفت: در سال‌های اخیر، این اثر برای من از دو جهت اهمیت بیشتری پیدا کرده است؛ هم به‌واسطه‌ی قابلیت‌های نقادی‌اش و هم به‌دلیل وسعت و عمق فوق‌العاده‌ای که در ارائه تاریخ و تحولات ایران دارد، به‌ویژه با توجه به شرایط زمانی که این کتاب در آن دوران نوشته شده است.
مجید تفرشی، ضمن تاکید بر اهمیت خراسان و سیستان در دوران قاجاریه، به تحلیل حضور بریتانیا در این منطقه پرداخت وگفت: باید توجه داشت که در بسیاری از دوران قاجاریه، خراسان و سیستان به عنوان یک استان واحد در نظر گرفته می‌شدند و بریتانیا در این منطقه امپراطوری جداگانه‌ای داشتند. در واقع، آنچه که وزارت خارجه بریتانیا به عنوان سیاست خارجی دنبال می‌کرد، به طور جداگانه با سیاست‌های نظامی و نفتی که تحت سرپرستی دیگر ارگان‌های بریتانیایی بود، هم‌راستا نبود.
وی ادامه داد: در دوره جنگ جهانی اول، ژنرال مالستانی از جمله مهم‌ترین شخصیت‌هایی بود که روابط انگلیسی‌ها با خراسان را تحت تاثیر قرار داد. در منابع فارسی اطلاعات زیادی در مورد او وجود ندارد، ولی سفرنامه‌ها و اسناد منتشرنشده بسیاری از تحلیلگران غربی، مانند آرنولد ویلسون، نشان‌دهنده اهمیت بالای خراسان برای بریتانیا در آن زمان هستند.
تفرشی در بخشی دیگر از صحبت‌های خود به بحث امتیازات در دوران قاجاریه پرداخت: در تحلیل کتاب‌های مختلف، به خصوص کتاب محمود محمود، امتیازات از جنبه منفی مورد بررسی قرار می‌گیرند، اما باید توجه کنیم که در آن دوران، امتیازات و توافقات مختلف به دلیل نیازهای اقتصادی و سیاسی ایران به نوعی اجتناب‌ناپذیر بوده‌اند.
نفت ایران برای نیروی دریایی انگلیس در جنگ جهانی اول حیاتی بود
این سندپژوه و پژوهشگر تاریخ معاصر افزود: بر خلاف نگرش‌های منفی نسبت به استعمار بریتانیا، می‌توان از تلاش‌های چندین نسل از دیپلمات‌ها، نظامیان و تاجران بریتانیایی درس‌هایی آموخت: ما می‌توانیم از این تلاش‌های مستمر که در طی چندین نسل در راستای قدرت‌گیری بریتانیا در سطح جهانی انجام شد، درس‌های زیادی بگیریم. این تنها یک رویکرد توهین‌آمیز نیست که باید به آن نگاه کرد.
در ادامه تفرشی با اشاره به نقش نفت در تاریخ معاصر ایران اظهار داشت: نفت ایران در جنگ جهانی اول نقش حیاتی در پیروزی بریتانیا داشت. وینستون چرچیل در سال ۱۹۴۳ برای خرید سهام شرکت نفت ایران و بریتانیا و تغییر کنترل آن از شرکت‌های خصوصی به دست دولت بریتانیا اقدام کرد، زیرا می‌دانست که نفت ایران برای نیروی دریایی بریتانیا در جنگ جهانی اول حیاتی است.
در نهایت، تفرشی به موضوع انقلاب مشروطه و تحولات آن پرداخت و گفت: محمود محمود در کتاب‌های خود نگاهی انتقادی به انقلاب مشروطه دارد و معتقد است که در نهایت مشروطه نتوانست جایگزینی مناسب برای سیستم پادشاهی ارائه دهد. او به این نکته اشاره می‌کند که انقلاب مشروطه با نیت‌های پاک آغاز شد، اما در مسیر خود تحت تأثیر نیروهای خارجی قرار گرفت.
«تاریخ روابط ایران و انگلیس» از آثار تاثیرگذار در تاریخ معاصر ایران است
غلامرضا امیرخانی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، در پایان بیست و سومین نشست بررسی صد کتاب قرن با یادآوری ایده طرح «صد کتاب» که توسط رئیس سابق سازمان، علیرضا مختارپور، مطرح شد، توضیح داد که این طرح به‌منظور معرفی کتاب‌هایی است که در صد سال اخیر تأثیرات عمیقی بر جامعه کتابخوان ایران گذاشته‌اند.
وی با بیان اینکه کتاب‌هایی که به عنوان صد کتاب قرن انتخاب می‌شوند آثاری هستند که در زمان خود تاثیرات اجتماعی داشتند، گفت: این کتاب‌ها در زمانه خود یک رویداد و جریان محسوب می‌شدند. امروز ممکن است در قیاس با آنها، کتاب‌هایی در سطح بالای علمی منتشر شده باشند اما تاثیرات اجتماعی کمی داشته باشند. لذا با این نگاه قطعاً کتاب «تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس» جزو یکی از صد کتاب ماندگار و تاثیرگذار قرن خواهد بود.
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در پایان با اشاره به سابقه دیرینه انتشارات اقبال در نشر کتاب‌های مهم و باارزش، انتشار کتاب هشت جلدی محمود محمود را یکی از اقدامات مهم این انتشارات برشمرد.
در پایان مراسم از سخنرانان این نشست و نیز سعید اقبال، مدیر انتشارات اقبال با اهدای لوح تقدیر توسط ریاست سازمان، تقدیر شد.
∎