خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - هانی رستگاران*: دوران صفوی یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی در ایران است که تأثیرات معماری بسیار عمیقی بر جاگذاشته است. این دوره که از اوایل قرن شانزدهم تا اواسط قرن هجدهم میلادی به طول انجامید، با حکومت خاندان صفوی به اوج خود رسید.
صفویان با تبدیل ایران به یک قدرت بزرگ سیاسی و اقتصادی، دوره‌ای از رونق و شکوفایی فرهنگی و هنری را آغاز کردند که به‌ویژه در حوزه معماری تجلی یافت. معماری دوره صفوی یکی از برجسته‌ترین دوره‌های معماری در تاریخ ایران است که تأثیرات آن را می‌توان در بسیاری از بناهای تاریخی سراسر کشور مشاهده کرد. این دوره، به دلیل نوآوری‌ها و زیبایی‌های خیره‌کننده‌اش، نقشی کلیدی در تکامل هنر و معماری اسلامی داشت.
ویژگی‌های کلی معماری صفوی
ادغام سنت‌ها از ویژگی‌های معماری صفویه است. به زبان دیگر معماری صفوی ترکیبی از شیوه‌های معماری اسلامی و سنت‌های محلی ایرانی را در برمی‌گیرد. در این دوره، معماران از روش‌های مختلف معماری دوره‌های قبل، به‌ویژه سلجوقی و تیموری الهام گرفتند و آن‌ها را با ابتکارات جدیدی ترکیب کردند.
استفاده از کاشی‌کاری دیگر ویژگی است دوره صفوی به سبب زیبایی و تنوع رنگی کاشی‌هایی که در تزئین ساختمان‌ها استفاده می‌شد، بسیار معروف است. کاشی‌ها معمولاً به رنگ‌های آبی، سبز، زرد و سفید و با طرح‌های گیاهی و هندسی همراه بودند.
استفاده از ایوان‌های بلند و باشکوه و مناره‌های زیبا و باریک یکی از ویژگی‌های بارز این دوره است که به طراحی بناها علاوه بر زیبایی، شکوه خاصی می‌بخشید، در معماری صفوی، ساخت گنبدهای بزرگ و پیچیده با استفاده از تکنیک‌ها و الگوهای هندسی خاص به چشم می‌خورد که به بناها ابعاد بیشتری می‌داد و اهمیت نسبت به چشم‌انداز شهری دیگر ویژگی معماری صفوی است. در واقع صفویان توجه ویژه‌ای به طراحی و زیبایی چشم‌اندازهای شهری داشتند. ساخت میدان نقش‌جهان در اصفهان نمونه بارز این نگرش است که به شکلی متناسب و هماهنگ با سایر اجزای شهر طراحی‌شده است.
تأثیرات فرهنگی و تاریخی
معماری صفوی تأثیرات عمیقی بر معماری کشورهای همسایه و دوره‌های تاریخی بعدی گذاشت. این دوره نه‌تنها به لحاظ ساخت‌وساز و سبک‌های معماری بلکه ازنظر فرهنگی و هنری نیز تأثیرگذار بوده است. ساخت بناهای عمومی و مسکونی با الگوهای صفوی در مناطق مختلف امپراتوری به شیوه‌ای متوازن و هماهنگ با محیط و سنت‌های بومی، یکی از دلایل مهم پایدار ماندن این سبک تا به امروز است.
معماری صفوی نمادی از هنر، زیبایی و نوآوری است که تأثیری ماندگار بر تاریخ و فرهنگ ایرانی برجای گذاشته است.
در دوران صفوی، بسیاری از مناطق ایران شاهد تحولاتی درزمینه معماری بودند، ازجمله استان سمنان که آثار قابل‌توجهی از این دوره را در خود جای‌داده است. معماری صفوی با ویژگی‌هایی مانند آجرکاری‌های زیبا، کاشی‌کاری‌های هنرمندانه و استفاده از فضاهای چشمگیر و متقارن شناخته می‌شود. در استان سمنان، نمونه‌هایی شاخص از این سبک معماری را می‌توان مشاهده کرد.
مسجد جامع سمنان: این مسجد در دوران سلجوقی بنانهاده شده و قدمتی قبل از دوره صفوی دارد اما در دوران صفوی بازسازی و توسعه یافت. سبک معماری این اثر، آذری است و کاشی‌کاری‌های زیبا و منبر چوبی کنده‌کاری‌شده برخی از ویژگی‌های این بنا هستند. اهمیت و زیبایی آن ازجمله ویژگی‌هایی است که معماری دوران صفوی به آن افزوده است.
مجموعه بسطام: ابویزید طَیفور بن عیسی بن آدم بن سروشان بسطامی که به بایزید بسطامی و همچنین با عنوان سلطان العارفین شناخته می‌شود، یکی از عرفای برجسته ایران در قرن سوم هجری بوده و از شخصیت‌های بزرگ اهل تصوف و عرفان اسلامی در منطقه بسطام و شاهرود امروزی به شمار می‌آید. این مجموعه تاریخی مهم شامل بناهای مختلفی مانند مدرسه، آرامگاه و مسجد است. علی‌رغم اینکه ساخت این مجموعه در دوران سلجوقی آغازشده، اما در دوره صفوی توسعه و تزئینات جدیدی به این مجموعه اضافه‌شده است.
حمام‌های قدیمی: در شهرهایی مانند شاهرود، سمنان، گرمسار، سرخه، دامغان و سایر نقاط استان، حمام‌های عمومی متعددی وجود داشتند که برخی از آنان به دوران صفوی بازمی‌گردد. این حمام‌ها با سقف‌های گنبدی و فضاهای زیبا مزین شده بودند.
کاروانسراها و معابر: کاروانسراها در حاشیه شهر، برای مسافران و بازرگانان ساخته شدند. این کاروانسراها نمونه‌های خوبی از معماری عملی و تأمین امنیت و آسایش در مسافرت‌های طولانی بودند. استفاده از آجر و سنگ در این سازه‌ها بسیار معمول بود و ساختار آن‌ها عمدتاً هندسی و منظم طراحی می‌شد.
بازار، حمام و کاروانسرا
در استان سمنان ۳۶ کاروانسرای ثبت‌شده در فهرست میراث ملی غیرمنقول ایران و ۶ کاروانسرا در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد که دو کاروانسرای شاه‌عباسی آهوان و سنگی آهوان در شهرستان سمنان، کاروانسرای قصر بهرام در شهرستان گرمسار و سه باب کاروانسرای مرکز شهر میامی، روستای عباس‌آباد و میاندشت در شهرستان میامی جای گرفته است. همه‌ی این‌ها مثالی از سازه‌هایی است که با طراحی منحصربه‌فرد و فضای دوستانه خود، یادآور معماری صفوی است.
بازار سمنان، شاهرود و دامغان: بازارها در دوران صفوی گسترش یافتند و بسیاری از آن‌ها دارای آجرکاری‌ها و طاق‌های زیبایی بودند. بازارهای این دوران با رعایت اصول طراحی شهری و کارکرد اقتصادی بالا، به یکی از اجزای کلیدی شهر تبدیل شدند.
ظرافت و هنر
دوره صفوی به دلیل سیاست‌های اجتماعی و اقتصادی که توسط پادشاهان صفوی اعمال شد، موجب رونق شهری و توسعه زیرساخت‌ها، ازجمله ساخت بناهای عمومی متعدد در استان سمنان شد. این دوره نه‌تنها ازلحاظ اقتصادی و اجتماعی، بلکه به لحاظ هنری و فرهنگی نیز برای منطقه بسیار پرثمر بود. معماری صفوی در این استان همچنان نماد تخصص و ظرافت هنری است که تا به امروز باقی‌مانده است و به‌عنوان بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی این منطقه شناخته می‌شود. شهر سمنان، در دوره صفوی شاهد ساخت و توسعه سازه‌های متعددی بود که به روشنگری بیشتر فرهنگ و هنر دوره صفوی کمک کردند. معماری صفوی در این شهر ویژگی‌هایی از قبیل تلفیق زیبایی و کاربری را با استفاده از فنون دقیق ساختمانی و تزئینات غنی به نمایش می‌گذارد.
به‌طورکلی، معماری صفوی در سمنان تطبیقی خلاقانه از سنت‌های گذشته با نوآوری‌های زمان خود محسوب می‌شود. این ترکیب باعث ایجاد فضایی شده بود که زندگی روزمره مردم را باهنر و زیبایی همسو کرده و به فرهنگ و تاریخ این شهر غنا بخشیده است. آثار بازمانده از این دوره همچنان به‌عنوان گواهی بر عظمت و شکوه هنر معماری ایرانی موردستایش قرار می‌گیرند.
*تحلیل‌گر مسائل سیاسی و فعال رسانه