فهیمه نظری: بازگشت دکتر محمد مکری، سفیر جمهوری اسلامی ایران در شوروی، به تهران در آذر ۱۳۵۹ موضوع برداشتهای متفاوتی در رسانهها و محافل سیاسی شد. او در گفتوگو با روزنامه اطلاعات، در سه بخش متوالی، توضیح داد که این سفر نه به معنای قطع رابطه یا احضار رسمی، بلکه در چارچوب ارائه گزارش، دیدار با امام خمینی و ادامه پیگیریهای دیپلماتیک در موضوع جنگ تحمیلی بوده است.
در شماره ۱۰ آذر، دکتر مکری ابتدا درباره دلیل بازگشتش به تهران توضیح داد و یادآور شد که پیشتر «بارها به دولت شوروی اخطار کرده بود» که چنانچه صدور سلاح به عراق متوقف نشود «احتمال دارد» به تهران احضار شود. او ابراز امیدواری کرد با تعیین وزیر امور خارجه، «مشکلات محدود کنونی» به شکل صحیح حل شود.
مکری سپس به موضوع روابط شوروی و عراق پرداخت و گفت بارها به رهبران مسکو یادآوری کرده که مردم ایران عملکرد شوروی در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت را فراموش نمیکنند و «نسلهای آینده» نیز روابط خود را با این کشور «با توجه به موضع کنونی شوروی در قبال جمهوری اسلامی» تعیین خواهند کرد. به گفته او، از شوروی انتظار میرفت که با محکوم کردن حمله عراق و «قطع کامل صدور اسلحه» به بغداد، ادعای حمایت اولیهاش از انقلاب ایران را اثبات کند، که نکرد.
اگر شوروی بیطرف است، صدور سلاح با عراق را قطع کند
او تاکید کرد که «شرط بیطرفی» شوروی، خودداری از ارسال سلاح به عراق است و یادآور شد ایران خرید اسلحه از غرب را متوقف کرده است. مکری همچنین با اشاره به خروج ایران از سنتو، پایان نقش منطقهای حکومت پهلوی، و از میان رفتن پایگاههای شنود آمریکا، پرسید که آیا شوروی میتواند بپذیرد با فروش اسلحه به بغداد «نقشههای امپریالیسم را اجرا» کند.
سفیر ایران همچنین درباره دیدار خود با امام خمینی گفت موضوعاتی در حضور امام مطرح شد که «در موقع مقتضی» بیان خواهد شد؛ ازجمله ضرورت رصد دقیق رفتار ابرقدرتها و توضیحاتی درباره تأثیر انقلاب اسلامی بر مسلمانان شوروی. او تأکید کرد اقداماتی که برای معرفی انقلاب در شوروی انجام میشود «نباید دخالت در امور آن کشور تلقی شود.»
مکری در پایان بخش نخست گفتوگو نیز ضمن اشاره به «عداوت» خبرگزاریهای غربی و صهیونیستی با انقلاب، خواستار دقت بیشتر رسانهها در نقل مطالب این خبرگزاریها شد.
در شماره ۱۱ آذر ۱۳۵۹، اطلاعات با اشاره به «جنجال» پیشآمده بر سر بازگشت مکری نوشت این موضوع ناشی از «یک اشتباه و سوءتفاهم» بوده و برخی آن را «اخطار فوری وزارت خارجه» جلوه دادهاند. این روزنامه گزارش داد که مکری پس از دیدار با امام و دریافت رهنمودهای لازم عازم بازگشت به مسکو است.
در گفتوگوی تکمیلی ۱۱ آذر، مکری به نقش خبرگزاریها در تحریف سخنانش اشاره کرد و نمونهای آورد: «وقتی میگفتم ما با ملت عراق جنگ نداریم و فقط خواهان سقوط رژیم بعث هستیم»، این سخنان «وارونه جلوه داده شد». او درباره برنامههایش در شوروی گفت از آغاز تحریکات مرزی عراق، در مسکو اعتراض کرده و خواستار قطع صدور اسلحه به بغداد شده است؛ در حالی که طرف شوروی به «پیمان دوستی ۱۵ ساله با عراق» استناد میکرد. مکری پاسخ داده بود که «پیمان شما با صدام مثل پیمانتان با سادات بود که به آنجا کشید.»
او گفت عراق سلاحهایی را که باید علیه اسرائیل به کار ببرد «در جهت عکس» استفاده میکند و حتی آنها را در اختیار ضدانقلاب در ایران میگذارد و به استناد کنوانسیون وین، دریافتکنندگان سلاح حق انتقال آن را ندارند. از همینرو بار دیگر از مسکو خواسته بود صدور اسلحه به بغداد را متوقف کند.
مکری سپس به اعتراض ایران نسبت به سفر «طارق عزیز» به مسکو اشاره کرد. او گفت تصور میرفت معاون صدام برای افزایش دریافت اسلحه از شوروی آمده است. او توضیح داد که در پی این اعتراض، در کاخ کرملین با معاون برژنف و قائممقام وزارت خارجه شوروی، «مالسف»، دیدار کرده و حضور طارق عزیز را محکوم کرده است. مقامهای شوروی گفته بودند شاید سفر او برای «روشن کردن موضع عراق» بوده است. مکری پاسخ داده بود در این صورت شوروی باید «عمل عراق را محکوم کند.»
به گفته او، مقامهای شوروی راه «بیطرفی» را پیش میکشیدند و او پاسخ داده بود این نوع بیطرفی شبیه آن است که «بین دو نفر که در حال دعوا هستند به یکی خنجر بدهید و بعد بگویید بیطرفید!» مکری هشدار داده بود که اگر ارسال اسلحه متوقف نشود «نسلهای آینده فراموش نخواهند کرد» که شهرهایشان با «کدام موشک و میگ» بمباران شده است.
سفیر ایران سپس از «گله» مقامهای شوروی نسبت به برخی عنوانها مانند «سوسیال امپریالیست» در مطبوعات ایران خبر داد و توضیح داد که به آنها گفته فضای رسانهای پس از انقلاب آزادتر شده و باز تاکید کرد که از شوروی خواسته تجاوز عراق به ایران را «رسما محکوم» کند. به گفته او، طرف شوروی وعده داده بود موضوع را با برژنف در میان بگذارد و برای «نقشی در خاتمه جنگ» تلاش کند.
او افزود اگر صدور اسلحه در همان شروع جنگ متوقف میشد، «عراق در برابر نیروهای ایران ۱۲ روزه به زانو درمیآمد». مکری گفت بعد از یک مصاحبه مطبوعاتی که بخشی از تبلیغات سفارت عراق را «خنثی» کرد، بازگشت او به تهران رخ داد و پس از ارائه گزارش به نخستوزیر و امام، رهنمودهایی دریافت کرد.
ایران سالها حوزه دریای خزر با به فراموشی سپرده بود
اطلاعات در شماره ۱۲ آذر، بخش پایانی گفتوگو با سفیر ایران در شوروی را منتشر کرد. مکری درباره طرحهای مربوط به دریای خزر گفت ایران «سالها» این حوزه را به دست فراموشی سپرده است. او توضیح داد براساس قراردادهای موجود، تا فاصله ۵ مایل لنگرگیری نیازمند اجازه کشور مقابل است، اما از ۵ مایل به بعد، دو کشور مشترکا حق کشتیرانی و ماهیگیری دارند. او با اشاره به کمبود اسکله و کشتی، تأکید کرد ایران باید «از این آبها به نحو احسن استفاده کند» و کشتیرانی خود را توسعه دهد.
باز در پاسخ به پرسشی درباره توقف ارسال اسلحه به عراق، مکری گفت شوروی «اخیرا اظهار داشته» که صدور اسلحه را قطع کرده اما این اظهارات «قاطع و مستند» نیست و ایران خواهان «اعلام رسمی» آن است. او یادآور شد که در گفتوگوی قبلی با مالسف قرار بوده پس از مذاکره با برژنف پاسخ روشن داده شود، اما سفر او به تهران این بحث را ناتمام گذاشت.
واکنش مردم در شوروی به جنگ ایران و عراق
مکری در ادامه به بازتاب جنگ ایران و عراق در شوروی پرداخت و گفت رسانههای شوروی به دلیل وابستگی به دولت، نتوانستهاند جنگ را کامل منعکس کنند و «عراق را محکوم نکردند.» او با اشاره به محدودیت سهدقیقهای برای سخنرانی سفرا در تلویزیون شوروی گفت شنیده است سفیر شوروی در ایران «بیش از سه دقیقه» وقت داشته و ایران نیز باید در مسکو چنین فرصتی داشته باشد. با این حال، به گفته او انقلاب اسلامی «تاثیر بسزایی» در شوروی داشته است و حتی شنیده که مردم آذربایجان شوروی در زمان انقلاب، آنتنها را برای دریافت برنامههای ایران تنظیم میکردند و هنگام شعارهای خیابانی «همگام» با مردم ایران شعار «مرگ بر شاه» میدادند.
او همچنین به حضور پرشمار نمازگزاران در مسجد لنینگراد و ابراز ارادت آنان به امام خمینی اشاره کرد و گفت «احدی» را در شوروی نیافته که «در برخورد با من عراق را محکوم نکند»، هرچند سیاست رسمی مسکو چیز دیگری بوده است.
در پایان، مکری درباره برنامههای آینده خود در مسکو و رهنمودهای امام گفت ایران حتی «یک سانتیمتر» از مواضع قانونی خود عقب نمینشیند و اجازه نمیدهد تاکتیکهای دیپلماتیک این مواضع را تغییر دهد. او تأکید کرد روابط ایران و شوروی باید «دوستانه» باشد، اما شوروی نباید به ایران «به عنوان یک دولت کوچک» بنگرد. به گفته او، ایران پس از انقلاب خود را «سربلند و قوی» میداند و روابط دو کشور باید «دوستی بین دو همسایه» باشد.
۲۵۹
∎