در پزشکی، فتق به معنای بیرون‌زدگی یا جابه‌جایی غیرطبیعی بخشی از بدن از محل اصلی خود به‌دلیل ضعف در دیواره یا بافت نگهدارنده است. در این متن به موضوع فتق شکمی و بررسی درمان این بیماری بدون بیهوشی خواهیم پرداخت.

فتق شکمی چیست؟

فتق شکمی زمانی ایجاد می‌شود که بخشی از اندام‌های درون شکم – معمولاً روده یا بافت چربی – از درون دیواره شکمی که به هر دلیل ضعیف یا پاره شده است، بیرون می‌زند و اغلب موجب برآمدگی یا تورم زیر پوست می‌شود. این ضعف می‌تواند مادرزادی باشد یا در اثر افزایش فشار شکمی (مانند بلند کردن اجسام سنگین، چاقی، سرفه مزمن یا بارداری) یا جراحی‌های قبلی ایجاد شود. فتق شکمی معمولاً در نواحی ناف، کشاله‌ران یا محل زخم‌های جراحی دیده می‌شود و ممکن است بدون درد یا همراه با درد و سوزش باشد؛ در موارد شدید، خطر گیر افتادن روده در فتق وجود دارد که نیاز به درمان فوری جراحی دارد.

انواع قتق شکمی

فتق‌های شکمی بر اساس محل بیرون‌زدگی اندام از دیواره شکم به چند نوع اصلی تقسیم می‌شوند. هر کدام ویژگی‌ها، علائم و درمان خاص خود را دارند.

نوع فتق	محل وقوع	گروه پرخطر	میزان خطر
مغبنی	کشاله ران	مردان	شایع اما معمولاً قابل‌کنترل
فمورال	زیر کشاله ران	زنان	احتمال گیر افتادن زیاد
ناف	اطراف ناف	نوزادان، زنان باردار	معمولاً خفیف
اپی‌گاستریک	بالای ناف	بزرگسالان	اغلب کوچک
برشی	محل جراحی قبلی	همه بیماران جراحی‌شده	نیاز به تعمیر مشی
دیافراگمی	میان شکم و سینه	بیماران ریفلاکسی	معمولاً با علائم گوارشی
اسپیژلین	پهلوی پایین شکم	بزرگسالان	نادر و پنهان

 

فتق کشاله ران یا مغبنی (Inguinal Hernia)

این شایع‌ترین نوع فتق، به‌ویژه در مردان است و دو نوع دارد. در نوع مستقیم، فتق از دیواره شکم عبور می‌کند؛ در نوع غیرمستقیم، از کانال مغبنی پایین می‌آید. این نوع فتق در کشاله ران یا قسمت بالای بیضه‌ها رخ می‌دهد و علت آن ضعف مادرزادی یا فشار زیاد به شکم است. فتق کشاله ران ممکن است باعث احساس درد یا تورم در این ناحیه شود.

فتق فمورال (Femoral Hernia)

این فتق در زیر ناحیه کشاله ران و معمولاً در خانم‌ها دیده می‌شود. در این فتق بخشی از روده از کانال فمورال، نزدیک به شریان رانی، بیرون می‌زند. احتمال گیر افتادن و انسداد روده در این نوع بیشتر است و معمولاً فوریت جراحی دارد.

فتق ناف (Umbilical Hernia)

این فتق در اطراف ناف ایجاد می‌شود. در نوزادان ممکن است مادرزادی و بی‌خطر باشد و اغلب خودبه‌خود بسته می‌شود. اما در بزرگسالان معمولاً به‌علت چاقی، بارداری یا فشار زیاد شکمی ظاهر می‌شو. درمان فتق ناف نیاز به جراحی دارد.

فتق اپی‌گاستریک (Epigastric Hernia)

این فتق در ناحیه بالای ناف و زیر جناغ سینه رخ می‌دهد. معمولاً کوچک است و در آن ترکیبی از چربی و بافت‌ها از دیواره شکمی بیرون می‌زنند. فتق اپی گاستریک ممکن است باعث برجستگی بدون درد یا فقط ناراحتی خفیف شود.

فتق برشی یا پس از جراحی (Incisional Hernia)

این فتق در محل زخم یا بخیه‌ جراحی قبلی شکم، به‌دلیل ضعف بخیه یا درست ترمیم‌نشدن لایه‌های شکم به‌وجود می‌آید. درمان فتق برشی اغلب نیازمند ترمیم با مش است تا از بازگشت آن جلوگیری شود.

فتق دیافراگمی (Hiatal Hernia)

برخلاف انواع دیگر، این فتق در بالای شکم و ناحیه دیافراگم رخ می‌دهد و در آن قسمتی از معده از میان دیافراگم وارد قفسه سینه می‌شود. فتق دیافراگمی معمولاً با ریفلاکس معده (سوزش سر دل) همراه است و درمان آن بیشتر دارویی یا جراحی لاپاراسکوپی است.

فتق اسپیژلین (Spigelian Hernia)

این نوع فتق نادرتر است؛ در کنار خط صاف عضلات شکمی و معمولاً در پهلوی پایین شکم ایجاد می‌شود.  تشخیص آن گاه دشوار است و برای اطمینان از سی‌تی‌اسکن یا سونوگرافی استفاده می‌شود.

علائم فتق شکمی چیست؟

علائم فتق شکمی بستگی به محل و اندازه‌ فتق دارد، ولی چند نشانه وجود دارد که تقریباً در همه انواع آن دیده می‌شود. در ادامه هم علائم شایع و هم علائم هشداردهنده‌ای که نشانه نیاز به درمان فوری هستند، آورده شده است:

برجستگی یا برآمدگی زیر پوست شکم یا کشاله‌ران

از علائم شایع و اولیه فتق شکمی است. اغلب با ایستادن، سرفه یا زور زدن واضح‌تر می‌شود و هنگام دراز کشیدن ممکن است کاهش یابد یا ناپدید شود. 

احساس فشار، سنگینی یا ناراحتی در محل فتق

درد مبهم یا سوزش خفیف در محل بیرون‌زدگی. هنگام بلند کردن اجسام سنگین، سرفه یا زور زدن هنگام اجابت مزاج تشدید می‌شود. در مردان گاهی همراه با ورم اطراف بیضه همراه است. 

علائم هشداردهنده (اورژانسی)

اگر فتق گیر کند یا خفه شود، خون‌رسانی به بافت بیرون‌زده مختل می‌شود و ممکن است خطرناک شود. در این حالت باید فوراً به اورژانس مراجعه کرد. علائم این حالت عبارت‌اند از:

• درد شدید و مداوم در محل فتق (که با استراحت بهتر نمی‌شود) 
• قرمزی، تغییر رنگ، یا سفت شدن برآمدگی 
• تهوع و استفراغ
• تب یا بی‌قراری شدید
• عدم توانایی در جا انداختن فتق (فتق دیگر به داخل شکم برنمی‌گردد) 
• عدم دفع گاز یا مدفوع (نشانه انسداد روده)

روش های درمان فتق شکمی چیست؟

درمان فتق شکمی بسته به نوع، اندازه، محل و شدت علائم بیمار متفاوت است، اما اصل بنیادین آن مبتنی بر تقویت یا ترمیم ناحیه ضعیف‌شده‌ دیواره شکم است تا بیرون‌زدگی اندام‌ها رفع شود و عود نکند. به‌طور خلاصه سه رویکرد اصلی برای درمان فتق وجود دارد:

نوع درمان	مناسب برای	مزایا	محدودیت
حمایتی و فتق‌بند	فتق کوچک، بدون درد	غیرتهاجمی، موقت	درمان قطعی نیست
جراحی باز	فتق متوسط/بزرگ	مطمئن، قابل اعتماد	دوره نقاهت طولانی‌تر
جراحی لاپاراسکوپی	فتق‌های کوچک تا متوسط	درد کمتر، نقاهت سریع	نیاز به تجهیزات پیشرفته و جراح متخصص

 

درمان‌های حمایتی و غیرجراحی (موقتی)

در مواردی که فتق کوچک و بدون علامت باشد – یا بیمار فعلاً امکان جراحی نداشته باشد – پزشک ممکن است این روش‌ها را توصیه کند:

• استفاده محدود از فتق‌بند یا گن شکمی: وسیله‌ای کشی برای جلوگیری از بیرون‌زدگی بیشتر؛ اما این روش درمان قطعی نیست و فقط موقتی است. 
• اصلاح سبک زندگی: کاهش وزن، اجتناب از بلند کردن اجسام سنگین، درمان سرفه مزمن و یبوست. 

جراحی باز

جراحی، روش سنتی و بسیار رایج برای فتق‌های متوسط تا بزرگ است. در جراحی و درمان فتق شکمی این مراحل انجام می‌شود:

• جراح، برش کوچکی روی محل فتق ایجاد می‌کند. 
• بخش بیرون‌زده را به داخل شکم برمی‌گرداند. 
• دیواره شکم را با بخیه یا تکه‌ای از مش (شبکه یا تور مصنوعی) تقویت می‌کند تا دوباره بیرون نزند. 

مزیت: قابل انجام برای همه نوع فتق 

عیب: دوره نقاهت کمی طولانی‌تر و جای بخیه مشهودتر

جراحی لاپاراسکوپی

این روش، مدرن‌تر و کم‌تهاجمی‌تر است. در لاپاراسکوپی با چند سوراخ کوچک در شکم و ورود دوربین و ابزار خاص، فتق از داخل شکم ترمیم می‌شود. در اغلب موارد، مش مصنوعی از پشت دیواره شکم قرار داده می‌شود تا ناحیه تقویت گردد. مناسب بودن این روش بستگی به نوع فتق و تجربه جراح دارد.

مزایا: درد کمتر، زخم‌های بسیار کوچک، بازگشت سریع‌تر به کار (معمولاً ۳–۵ روز) 

بهترین روش درمان فتق چیست؟

قطعی‌ترین درمان فتق شکمی فقط جراحی است، البته نوع آن بسته به شرایط فردی انتخاب می‌شود. جراح عمومی متخصص درمان فتق بهترین فرد برای تصمیم‌گیری است و در صورت به‌کارگیری مش استاندارد، احتمال عود بسیار کم (کمتر از ۵٪) خواهد بود.

آیا درمان فتق بدون بیهوشی امکان پذیر است؟

این سؤال بسیار مهمی است، چون بسیاری از افراد تمایلی به بیهوشی کامل ندارند. اما پاسخ کلی این است: درمان قطعی فتق شکمی (که جراحی است) تقریباً همیشه با نوعی از بی‌حسی یا بیهوشی انجام می‌شود، اما نوع آن قابل تنظیم است. درمان‌های غیرجراحی نیز وجود دارند اما درمان قطعی نیستند.

درمان فتق بدون نیاز به بیهوشی

همانطور که گفته شد، روش‌های غیرجراحی بدون بیهوشی هستند. اما این روش‌ها درمان قطعی نیستند و صرفاً برای کنترل علائم یا به تأخیر انداختن جراحی استفاده می‌شوند:

• استفاده از فتق‌بند: این وسیله‌های حمایتی فشاری، برای نگه‌داشتن محتویات فتق در جای خود به کار می‌روند. این روش نیاز به بیهوشی ندارد، اما نمی‌تواند ضعف دیواره شکم را ترمیم کند و خطر گیر افتادن همچنان پابرجاست.
• اصلاح سبک زندگی: کاهش وزن، پرهیز از بلند کردن اجسام سنگین، و درمان سرفه‌های مزمن. این اقدامات علائم را کاهش می‌دهند اما فتق را درمان نمی‌کنند.

درمان فتق با بیهوشی یا بی‌حسی

باید گفت جراحی تنها راه موثر درمان فتق است و در آن جراح دیواره شکم را تقویت می‌کند. نوع بیهوشی بر اساس بزرگی، نوع فتق، و وضعیت سلامتی کلی بیمار انتخاب می‌شود:

بیهوشی عمومی

در این روش بیمار به خواب عمیق می‌رود و در طول عمل هیچ دردی احساس نمی‌کند. این رایج‌ترین روش برای درمان فتق ‌های بزرگ، فتق‌های پیچیده، یا جراحی لاپاراسکوپی (که نیاز به شل شدن کامل عضلات دارد) است.

بی‌حسی ناحیه‌ای - (مثلاً اسپاینال یا اپیدورال)

در این روش درمان فتق فقط قسمت پایین بدن بیمار (از کمر به پایین) بی‌حس می‌شود. بیمار هوشیار است اما دردی حس نمی‌کند. این روش بیشتر برای جراحی‌های فتق کشاله ران که کوچک‌تر هستند و به‌صورت جراحی باز انجام می‌شوند، کاربرد دارد.

بی‌حسی موضعی

در این روش، ماده بی حس کننده فقط در محل برش جراحی تزریق می‌شود و بیمار کاملاً هوشیار است. این روش معمولاً برای جراحی‌های باز بسیار کوچک و در بیمارانی که بیهوشی عمومی برایشان پرخطر است، استفاده می‌شود. در این حالت، بیمار ممکن است نیاز به یک آرام‌بخش سبک برای کاهش استرس داشته باشد، اما بیهوش کامل نیست.

درمان فتق با دارو

درمان فتق شکمی با دارو به طور کلی امکان‌پذیر نیست، زیرا فتق یک نقص فیزیکی (پارگی یا ضعف ساختاری) در دیواره عضلانی شکم است. داروها نمی‌توانند بافت‌های پاره‌شده را به هم جوش دهند یا ضعف دیواره را ترمیم کنند. با این حال، داروها نقش کمکی و حمایتی مهمی در مدیریت فتق و عوارض جانبی آن ایفا می‌کنند.

• داروهای ضد اسید و مهارکننده‌های پمپ پروتون: برای درمان رفلاکس اسید معده که اغلب همراه با فتق هیاتال (دیافراگمی) است.
• ملین‌ها و نرم‌کننده‌های مدفوع: برای جلوگیری یا درمان یبوست، که یکی از عوامل افزایش فشار داخل شکمی و بزرگ شدن فتق است.
• داروهای ضد سرفه: سرفه یکی از قوی‌ترین محرک‌های افزایش فشار داخل شکمی است. کنترل سرفه به پایداری وضعیت فتق کمک می‌کند.
• داروهای ضد التهاب و مسکن: برای تسکین درد و ناراحتی موقتی ناشی از فتق یا درد پس از جراحی.

سوالات متداول

درمان فتق شکمی با روش‌های مختلفی که در این متن بررسی شد، ممکن است سوالات مختلفی در ذهن شما ایجاد کرده باشد. در زیر به برخی از این سوالات پاسخ داده‌ایم:

بهترین روش درمان فتق چیست؟

بهترین درمان فتق (به خصوص فتق‌های کشاله ران، نافی و برشی) همیشه جراحی است. داروها صرفاً برای کمک به مدیریت شرایط زمینه‌ای یا کاهش عوارض جانبی در طول دوره انتظار برای جراحی یا پس از آن به کار می‌روند.

آیا فتق شکمی دردناک است؟

فتق شکمی معمولاً در ابتدا دردناک نیست و بسیاری از بیماران فقط متوجه یک ورم کوچک متغیر می‌شوند. اما با گذشت زمان، اگر درمان نشود، اندازه آن بزرگ‌تر می‌شود و خطر گیر افتادن محتویات شکمی بالا می‌رود. 

در چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟

هر نوع فتق در صورت درد شدید، تغییر رنگ، یا بازنگشتن بیرون‌زدگی می‌تواند به مرحله خطرناک (گیر افتاده یا خفه‌شده) برسد که یک اورژانس جراحی محسوب می‌شود.

برای درمان فتق به چه متخصصی مراجعه کنیم؟

برای درمان فتق شکمی باید به جراح عمومی مراجعه کنید.

جمع بندی

خروج بخشی از بافت یا اندام داخلی (اغلب چربی یا روده) از طریق یک نقطه ضعف یا پارگی در دیواره عضلانی شکم فتق نام دارد. اگر بافت گیر کند یا خون‌رسانی آن قطع شود، وضعیت اورژانسی و خطرناک است که نیاز به جراحی فوری دارد درمان فتق بدون بیهوشی معمولا شامل درمان‌های غیرجراحی (حمایتی) مانند استفاده از فتق‌بند و اصلاح سبک زندگی (کاهش فشار شکمی) است که البته درمان قطعی نیست و فقط علائم را کاهش داده و پیشرفت فتق را موقتاً کند می‌کند. اما قطعی‌ترین درمان فتق روش جراحی است، که تقریباً همیشه به نوعی بی‌حسی نیاز دارد.