به گزارش خبرگزاری ایمنا، سفر اخیر «هاکان فیدان» وزیر امور خارجه ترکیه به تهران در زمانی انجام شد که معادلات امنیتی و ژئوپلیتیکی منطقه با سرعتی بیسابقه در حال تغییر است؛ از جنگ غزه و تحولات لبنان گرفته تا آینده سوریه، رقابت بازیگران در قفقاز و تلاشهای فزاینده رژیم صهیونیستی برای ایجاد شکافهای تازه در محور مقاومت. در چنین شرایطی ترکیه که سالها کوشیده است میان واشنگتن، مسکو و بازیگران منطقهای تعادلسازی کند، اکنون بیش از هر زمان دیگری با محدودیتهای ساختاری در سیاست خارجی خود روبهرو شده است؛ محدودیتهایی که آنکارا را ناگزیر کرده دوباره به سمت گفتوگو با تهران بازگردد.
ایران در سالهای اخیر به یکی از بازیگران تعیینکننده محیط امنیتی غرب آسیا تبدیل شده است. همین موقعیت موجب شده ترکیه اگر با ایران اختلافات جدی داشته باشد نتواند نقش تهران را در موازنهسازی منطقهای نادیده بگیرد. بهویژه آنکه رفتارهای تنشزای اسرائیل در غزه، جنوب لبنان و حتی سوریه در عمل فضای تنفسی بازیگران منطقهای را محدود کرده و بسیاری از محاسبات ترکیه را بر هم زده است.
از سوی دیگر، آنکارا که تصور میکرد پس از گسترش نفوذ نظامیاش در شمال سوریه میتواند در تعیین آینده این کشور نقش یکجانبه ایفا کند، اکنون با واقعیتی روبهرو شده که در آن فقدان همکاری با ایران در عمل مسیر بازسازی نفوذ ترکیه را مسدود کرده است. اسرائیل با حمایت برخی بازیگران غربی بهدنبال تغییرات ژئوپلیتیکی خطرناک در سوریه، تضعیف محور مقاومت و ایجاد کریدورهای جدید در منطقه است، روندی که نهتنها منافع ایران را تهدید میکند، بلکه موقعیت ترکیه را نیز با خطرهای بلندمدت روبهرو کرده است، بنابراین بازگشت ترکیه به میز گفتوگو با تهران، بیش از آنکه یک انتخاب باشد، یک ضرورت راهبردی است.
در سطح اقتصادی نیز تحولات ارزی، فشارهای ناشی از جنگ اوکراین و نیاز ترکیه به ایجاد مسیرهای جایگزین انرژی و تجارت، اهمیت همکاری با ایران را افزایش داده است. در شرایطی که غرب حاضر نیست نیازهای راهبردی ترکیه را بهطور کامل تأمین کند و حتی خرید سامانه S-۴۰۰ روابط آنکارا با ناتو را وارد فاز بیاعتمادی کرده، ایران به یک شریک غیرقابل چشمپوشی تبدیل شده است؛ شریکی که هم به بازارهای وسیع آسیایی متصل است و هم در مسیرهای ترانزیتی آینده نقشی کلیدی دارد.
هدف از سفر وزیر خارجه ترکیه به ایران چه بود؟
بر همین اساس، سفر فیدان به تهران را نمیتوان یک دیدار تشریفاتی یا فقط امنیتی دانست. این سفر بیش از هر چیز تلاشی است از سوی ترکیه برای مدیریت تنشها، بازسازی اعتماد و جلوگیری از تغییرات ژئوپلیتیکیای که میتواند موازنه را بهطور کامل به سود ایران به زیان ترکیه تغییر دهد. از این منظر، تهران در موقعیتی قرار دارد که میتواند نهتنها در حوزه امنیت منطقهای، بلکه در پروندههای اقتصادی، انرژی، مرزی، و حتی رقابتهای قفقاز دست بالاتر را حفظ کند.
به این ترتیب، سفر اخیر فیدان به تهران را باید بخشی از بازآرایی بزرگتر سیاست خارجی ترکیه در برابر تحولات جدید منطقه دانست؛ بازآراییای که بدون همکاری با ایران نه قابل طراحی است و نه قابل اجرا.
ترکیه پس از احساس بینیازی، دوباره به مذاکره با ایران بازگشته است
احسان موحدیان، کارشناس مسائل قفقاز در گفتوگو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: ما اطلاعات ریز و جزئی از مذاکرات نداریم، اما با توجه به خروجیهایی که در رسانهها منتشر شده، این سفر هم ابعاد امنیتی داشته و هم ابعاد دیپلماتیک. نمیتوان گفت این سفر تنها امنیتی بوده، بلکه جنبههای دیپلماتیک نیز کامل مشهود است.
وی افزود: در این سفر بر اهمیت همکاریهای اقتصادی و همکاری در بخش تجارت و انرژی تأکید شده است. از جمله موضوعاتی که مطرح شده، ایجاد گذرگاههای مرزی جدید، بهبود زیرساختهای لجستیک، تقویت روابط تجاری و برگزاری دوره نهم شورای همکاری عالی دو کشور بوده است. در حوزه انرژی و گسترش همکاریها نیز گفتوگوهایی انجام شده است، بنابراین جنبههای دیپلماتیک این سفر بهطور کامل منطقی و قابل توجه است.
کارشناس مسائل قفقاز تصریح کرد: با این حال، ابعاد امنیتی نیز بخش مهمی از این سفر را تشکیل میدهد. مسائل مرتبط با امنیت منطقهای، تحولات غرب آسیا، وضعیت غزه، لبنان و سوریه و نقش مخرب اسرائیل در منطقه مورد بررسی قرار گرفته است. ترکیه پس از افزایش نفوذ خود در سوریه تصور میکرد میتواند از این ظرفیت استفاده کند، اما بهدلیل رفتارهای مخرب اسرائیل، از جمله تلاش برای تجزیه سوریه، تبدیل این کشور به حوزه نفوذ امنیتی خود، برنامهریزی برای خلعسلاح حزبالله و تحت فشار قرار دادن غزه، این امکان برای ترکیه فراهم نشده است. به همین دلیل، ترکیه اکنون نگران تهدیدات منطقهای و امنیتی اسرائیل است و پس از دورهای که تصور میکرد از ایران بینیاز است، دوباره به مذاکره با ایران بازگشته و به میز گفتوگو نیازمند شده است.
موحدیان ادامه داد: در کنار اینها، موضوعاتی همچون امنیت مرزی، مهاجرت غیرقانونی (بهویژه مهاجران افغان)، همکاری در مقابله با تروریسم و موضوعات مورد تأکید ترکیه درباره برخی گروههای کرد نیز مطرح بوده که نشان میدهد بحثهای امنیتی و اقتصادی بهطور همزمان در دستور کار قرار داشته است.
وی عنوان کرد: در مورد اینکه آیا فیدان حامل پیامی بود یا نه، باید گفت او پیش از وزیر خارجه شدن، رئیس سازمان «میت» ترکیه و چهرهای نزدیک به اردوغان بوده است. سابقه مدیریت ارتباطات غیررسمی ترکیه با آمریکا و ناتو را هم دارد. در شرایطی که ایران و آمریکا رابطه مستقیم ندارند و در گذشته نیز کشورهایی همچون ترکیه، عمان و قطر پیامرسانی کردهاند، ممکن است این تصور ایجاد شود که ترکیه در این سفر نیز حامل پیام باشد. اما من بعید میدانم فیدان حامل پیامی از ناتو یا آمریکا بوده باشد؛ بهویژه با توجه به اینکه سطح بازیگری ترکیه در حال حاضر به گونهای نیست که برای چنین نقشی مناسب یا مورد اعتماد باشد.
روابط ترکیه و آمریکا در وضعیت مطلوب نیست
کارشناس مسائل قفقاز خاطرنشان کرد: ترکیه در سالهای اخیر تلاش کرده هم روسیه را راضی نگه دارد و هم آمریکا را، اما نتیجه این سیاست این بوده که از هر دو طرف میزان اعتماد لازم را از دست داده است. رفتارهای ترکیه واکنشهایی از سوی هر دو طرف، هم روسیه و هم آمریکا، ایجاد کرده است. افزون بر این، روابط ترکیه با آمریکا و ناتو نیز اکنون در وضعیت مطلوبی نیست، بهدلایل مختلف از جمله خرید سامانه S-۴۰۰ از روسیه، اختلافات در مدیترانه شرقی و اختلافات بر سر نوع برخورد با گروههای کرد در سوریه، بنابراین اعتماد آمریکا به ترکیه برای انتقال پیام قابلتوجه نیست. در جریان سفر نیز نشانهای دال بر انتقال پیام مشاهده نشد.
موحدیان گفت: بهطور معمول اگر چنین پیامرسانی در کار باشد، این امر با نشانههای جانبی همراه است؛ مثلاً همزمان شدن سفر با حضور یک مقام غربی در آنکارا، یا مواضع هماهنگ رسانهای بین ترکیه و ناتو. هیچکدام از این نشانهها دیده نشد، بنابراین به نظر میرسد احتمال حامل پیام بودن فیدان بسیار کم است و قابل اتکا نیست.
تمرکز آمریکا بر درگیری مستقیم با ایران نیست
وی افزود: به نظر میرسد ناتو و آمریکا اکنون تمرکز اصلیشان روی درگیری مستقیم با ایران نیست، برخلاف آنچه القا میشود که جنگ با ایران نزدیک است، آمریکا پروندههای مهمتری دارد: از غزه و لبنان گرفته تا سوریه و حتی ونزوئلا. در حال حاضر سیاست آمریکا این است که رفتار ایران در چارچوب آژانس انرژی اتمی مدیریت شود و تنها اگر این مسیر نتواند نگرانیهای آنها درباره برنامه هستهای ایران را کنترل کند، احتمال امکان بازگشت به فضای تنش وجود دارد، اما این امر در کوتاهمدت محتمل نیست و تا آن زمان هنوز فاصله وجود دارد.
کارشناس مسائل قفقاز بیان کرد: در مورد پروندههای مشترک دو طرف، از جمله پ.ک. ک، داعش، مسائل مرزی و سوریه، باید گفت همکاریها ادامه دارد، اما تناقضات و اختلاف نظرهایی نیز وجود دارد. با توجه به شرایط منطقه و افزایش تهدیدات اسرائیل، به نظر میرسد دو کشور تلاش میکنند اختلافاتشان را مدیریت کنند. قبلاً نیز رئیس «میت» در فوریه ۲۰۲۵ به تهران آمده بود و با دبیر شورای امنیت ملی دیدار کرده بود. هدف آن دیدار نیز همکاری در مبارزه با تروریسم، گفتوگو درباره داعش و بررسی تحولات سوریه بود.
موحدیان گفت: فیدان اعلام کرده که ترکیه خواستار همکاری درباره امنیت مرزها، مبارزه با تروریسم، و حمایت ایران از روند خلع سلاح پ.ک. ک است. در سطح اعلامی، هر دو طرف بر همکاری علیه تروریسم تأکید میکنند، اما اختلافنظرها همچنان پابرجاست. رسانههای ترکیه مدعیاند ایران به پ.ک. ک کمک میکند، در حالی که ایران نگران است خلعسلاح پ.ک. ک یا آشتی ترکیه با کردها موجب شود نیروهای کردی آزاد شده به پژاک پیوسته و علیه ایران استفاده شوند، بنابراین سوءظنهایی میان دو طرف وجود دارد.
وی اظهار کرد: در مورد نفوذ ترکیه در عراق و سوریه، مسائل مرتبط با قفقاز و موضوع کریدور جعلی «زنگزور» نیز اختلافات عمیق است. منافع دو کشور در برخی حوزهها متفاوت یا حتی متضاد است و همین مسئله مانع شکلگیری همکاریهای عمیق و پایدار میشود. باید دید در آینده همکاریها ادامهدار و پایدار خواهد شد یا همچنان بهصورت موردی و تاکتیکی باقی خواهد ماند، اکنون نمیتوان با قطعیت اظهارنظر کرد.
موحدیان تصریح کرد: آنچه رسمی اعلام شده این است که قفقاز جزو محورهای رایزنی بوده و قرار است همکاری سیاسی و منطقی دو کشور در این حوزه افزایش پیدا کند. با این حال، اختلافنظرهای دو طرف در قفقاز زیاد است، ایران معتقد است ترکیه با ایجاد کریدور جعلی (که در قالب «مسیر ترانس» مطرح میشود) تلاش میکند ایران را از نظر اقتصادی، سیاسی، امنیتی و ترانزیتی محاصره کرده و دست برتر را کسب کند.
وی ادامه داد: اخباری که منتشر شده، جزئیات زیادی ندارد و مشخص نیست در مذاکرات واقعاً درباره قفقاز گفتوگو شده یا نه، یا اگر شده چه جمعبندیای بهدست آمده است. محور اصلی گفتوگوها بیشتر تجارت، انرژی، مسائل مرزی، مهاجرت، امنیت منطقهای، امنیت مرزی، تروریسم و پروندههای غزه، سوریه و اسرائیل بوده است. اختلافنظر دو کشور در قفقاز چنان عمیق است که یک نشست نمیتواند آن را برطرف کند.
قفقاز همچنان یکی از پیچیدهترین و پرچالشترین پروندههای میان ایران و ترکیه است
موحدیان گفت: شاید فیدان بهدنبال کاهش تنش با ایران یا مهار رقابت در قفقاز بوده باشد، اما مواضع ایران در دفاع از منافع خود در قفقاز و مخالفت با کریدور جعلی و سیاستهای ترکیه در «ترکیسازی» قفقاز و آسیای مرکزی، احتمال دارد یکی از موانع جدی روابط دو طرف باقی بماند، بنابراین در آینده نزدیک نمیتوان انتظار داشت اختلافنظرها در این حوزه بهطور چشمگیری کاهش پیدا کند، قفقاز همچنان یکی از پیچیدهترین و پرچالشترین پروندههای میان ایران و ترکیه است.
ترکیه بدون همکاری با ایران امکان مدیریت بحرانها را ندارد
به گزارش ایمنا، سفر اخیر هاکان فیدان نشان داد که معادلات جدید منطقهای، ترکیه را به نقطهای رسانده که بدون همکاری با ایران امکان مدیریت بحرانها را ندارد، رقابت بازیگران خارجی، تحولات سریع امنیتی و نقشآفرینی فزاینده رژیم صهیونیستی، فضای تصمیمگیری آنکارا را محدود کرده و ضرورت بازگشت به یک رویکرد گفتوگو محور را دوچندان ساخته است، در چنین شرایطی، تهران نه یک شریک عادی، بلکه حلقهای ضروری برای تثبیت موازنههای منطقهای محسوب میشود.
در حوزه عملیاتی نیز ترکیه و ایران ناچارند اختلافات را در کنار نیازهای مشترک مدیریت کنند، زیرا ادامه تنشها تنها دست بازیگران مداخلهگر را در سوریه، قفقاز و پروندههای امنیت مرزی باز میگذارد. هرچند اختلافاتی میان دو کشور پابرجاست، اما مجموعه فشارهای ژئوپلیتیکی موجود، هر دو طرف را به سمت نوعی همکاری حداقلی اما پایدار سوق میدهد؛ همکاریای که برای جلوگیری از تغییرات یکجانبه در منطقه ضروری است.
در نهایت، سفر فیدان را باید بخشی از یک بازنگری بزرگتر در سیاست خارجی ترکیه دانست، بازنگری که از موضع قدرت و بر اساس درک محدودیتهای جدید صورت گرفته است. آنکارا اکنون میداند که برای عبور از چالشهای امنیتی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی پیشرو، به رابطهای قابل مدیریت با تهران نیاز دارد. اینکه این همکاری به یک چارچوب بلندمدت تبدیل شود یا تنها شکلی تاکتیکی داشته باشد، به رفتار طرفین و روند تحولات میدانی در ماههای آینده بستگی خواهد داشت.