سعیدرضا عاملی، رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، در گفتوگو درباره وضعیت اجرایی سازی سند ملی هوش مصنوعی که از سوی شورای عالی اتقلاب فرهنگی تدوین و ابلاغ شده، با اشاره به سکوت و رکود در اجرای سند ملی هوش مصنوعی، ابراز نگرانی کرد و گفت: ما سالها پیش، زمانی که هنوز جامعه با ابزارهای هوش مصنوعی آشنا نبود، شروع به تدوین سندی جامع کردیم. اما امروز، در حالی که هوش مصنوعی تمامی حوزههای زندگی را درنوردیده، هنوز به عنوان مصرفکنندهای منفعل در این حوزه ماندهایم و نتوانستهایم یک ساختار هوشمند و مستقل ایجاد کنیم.
وی با اشاره به تجربه طولانیمدت خود در پیگیری این پرونده، گفت: حدود دو سال و نیم مطالعات گستردهای با مشارکت دستگاههای مختلف در دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی انجام شد. این کار با همان نگاهی پیشدستانه انجام گرفت که امروز ضرورت آن برای همه آشکار شده است. سرانجام، در آبان ماه سال ۱۴۰۲، سند ملی هوش مصنوعی به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید، سندی که باید به عنوان نقشه راه کلان کشور در برابر بزرگترین تحول فکری و فناورانه قرن حاضر مورد توجه قرار میگرفت.
عاملی افزود: پس از تصویب سند، در خرداد سال ۱۴۰۳، سازمان ملی هوش مصنوعی نیز به تصویب رسید و توسط معاون اول رئیسجمهور — در دوره سرپرستی ریاست جمهوری — ابلاغ شد. اما از آن زمان تاکنون، حرکتی جدی برای اجرای این سند و فعالسازی سازمان مذکور صورت نگرفته است.
وی در پاسخ به اینکه چرا این سند، که پدیدهای راهبردی و فراگیر است و تمام دستگاههای کشور را تحت تأثیر قرار میدهد، هنوز در چرخههای بوروکراتیک دولت گیر کرده و نیاز است دوباره در دولت جدید به عنوان یک «ستاد» مطرح شود؟ آیا ما واقعاً نمیخواهیم ساختار کشور را توسعه دهیم؟ تأکید کرد که هوش مصنوعی دیگر یک حوزه تخصصی محدود به دانشگاه یا صنعت نیست، بلکه پدیدهای نظامی-اجتماعی است که آموزش، بهداشت، کشاورزی، اقتصاد، امنیت، فرهنگ و حتی دموکراسی را دگرگون میکند. وقتی پدیدهای اینچنین گستردهای وارد عرصه میشود، ضروری است متناسب با آن ساختار چابک ولی موثر ایجاد کرد. اگر فرض بگیریم سازمان ملی هوش مصنوعی موجب اضافه کردن ۵۰۰ نفر به نیروی انسانی دولت شود، اما این ظرفیت را دارد که هزاران نفر را از سازمان اداره کشور کم کند.
وی به عنوان مثالی تاریخی گفت: نخستین کشوری که در سال ۱۹۹۴ یعنی ۳۱ سال پیش وزیر اینترنت منصوب کرد، هلند بود. آن ها زمانی که جهان هنوز با اینترنت آشنا نبود، متوجه شدند که این فضا، نیازمند رهبری سیاستی، نه فقط فنی است.
پیوستگی سیاستگذاری: میراثی از حکمت رهبری
رئیس شورای تحول سپس به مسئلهای بنیادین در نظام جمهوری اسلامی اشاره کرد: مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای عالی فضای مجازی، مصوبات مقطعی و متعلق به یک دولت خاص نیستند. اینها تدبیر رهبر معظم انقلاب برای ایجاد پیوستگی در سیاستگذاریهای بلندمدت کشور هستند سیاستهایی که فراتر از چرخههای چهار یا هشت ساله دولتها باشند.
وی گفت: متأسفانه در سالهای گذشته، سبکی از حکمرانی رواج یافت که دولتهای بعدی، کارهای دولتهای قبل را نادیده میگرفتند یا حتی آن ها را زیر پا میگذاشتند. این سبک، در کشورهایی با تاریخ تمدنی طولانی، دیگر پذیرفتهشده نیست. موفقیت در حکمرانی مدرن، نیازمند پیوستگی و تکمیل کارهای ناتمام است.
عاملی با تقدیر از رئیسجمهور شهید سید ابراهیم رئیسی گفت: خوشبختانه، آقای رئیسی در یکی از صحبتهایش تأکید کرد که قصد دارد پروژههای ناتمام را تمام کند. این رویکرد، رویکردی هوشمندانه و مسئولانه بود. وی افزود که این سنت امیدبخش، امروز نیز توسط رئیسجمهور، دکتر پزشکیان، ادامه یافته است: ایشان در دوره کاندیداتوری گفتند: من قصد ندارم برنامهای غیر از برنامه مصوب کشور داشته باشم. من برنامه هفتم توسعه را جلو خواهم برد. این سخن، در واقع تأییدی بر تعهد به مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای عالی فضای مجازی نیز هست.
هوش مصنوعی نیازمند رهبری ملی فوری است
عاملی گفت: هوش مصنوعی امروز، چالشی وجودی برای کشور است. یا باید در این عرصه تولیدکننده و طراح باشیم، یا برای همیشه مصرفکننده و وابسته بمانیم. اگر ما نتوانیم در این میدان حضور فعال داشته باشیم، هم از نظر اقتصادی، و هم از نظر فرهنگی و امنیتی، شکست خواهیم خورد.
وی خواستار آن شد که دولت، اجرای سند ملی هوش مصنوعی را به عنوان یکی از اولویتهای فوری خود در دستور کار قرار دهد و برای آن، ساختاری مستقل و مجهز با بودجه و اختیارات کافی ایجاد کند. وقتی هم برای بحث و جدل نیست، نیست. الان وقت اقدام است.
عاملی یادآور شد که نام شورای عالی انقلاب فرهنگی هرچند در قانون اساسی ذکر نشده، اما با استناد به چندین اصل از قانون اساسی و نظر رهبر معظم انقلاب، مشروعیتی قانونی و سیاستی دارد. حتی مقام معظم رهبری گفتهاند که در بازنگری قانون اساسی، غفلت کردیم که این شورا را در قانون اساسی جای دهیم. وی گفت: به تعبیر رهبری، مصوبات این شورا «مر قانون» است و باید مورد توجه جدی قرار گیرد — نه اینکه به فراموشی سپرده شود. هوش مصنوعی، فرصتی تاریخی برای ایران است تا نه تنها از وابستگی خارج شود، بلکه به عنوان یک قدرت دانشبنیان در جهان اسلام و جهان نوظهور ظهور کند. اما این فرصت، تنها با تعهد، پیوستگی و اجرای جدی سند ملی محقق خواهد شد.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، در ادامه تحلیلهای خود درباره وضعیت هوش مصنوعی در ایران، گفت: ما نیاز داریم که تصوراتمان از حکمرانی فناورانه را کاملاً بازتعریف کنیم. در سال ۱۳۸۹ به وزارت ارتباطات گفتم که نامش را به «وزارت اینترنت» تغییر دهید یا در همان سال به شهردار تهران پیشنهاد دادم که «شهردار شهر مجازی تهران» منصوب شود، اینها تنها شعار نبودند، بلکه فراخوانی به شناخت جدیدی از فضای دیجیتال بودند.
وی تأکید کرد که چنین ایدههایی «هم نیازمند شناخت عمیق هستند و هم نیازمند ریسکپذیری». وی گفت: پیشرفت، بخشی از آن متعلق به ریسکپذیری است. به قول حضرت امام، وقتی مدیری بیاید و بگوید: «من کاری نمیکنم که کسی بعداً بگوید کار من نبوده»، چنین مدیری هیچگاه برای کشور پیشرفتی به ارمغان نخواهد آورد.
ستاد برای هوش مصنوعی کافی نیست؛ نیاز به سازمان ملی با سطح بالاست
عاملی خاطرنشان کرد که وجود یک «ستاد هوش مصنوعی» در سطح میانی در کنار ۱۷ ستاد دیگر، کافی نیست. ستاد نمیتواند وظایف یک سازمان ملی را انجام دهد. سازمان ملی هوش مصنوعی باید در بالاترین سطح تصمیمگیری کشور قرار گیرد — یعنی معاون اول رئیسجمهور باید رئیس این سازمان باشد. تنها در این صورت است که میتواند بهعنوان یک «کارگزار قوی»، تمام دستگاههای کشور را هماهنگ کند و سیاستگذاری یکپارچهای در این حوزه ایجاد کند.
وی به عنوان مثال، به تجربه کشور امارات اشاره کرد: «امارات یک وزارتخانه و یک مرکز ملی هوش مصنوعی ایجاد کرده است. این مرکز، بخشی از برنامهای است که یک تریلیون دلار سرمایهگذاری در آن پیشبینی شده و شرکتهای بزرگ جهانی در آن مشارکت دارند. آنها فقط یک سازمان تاسیس نکردهاند، بلکه یک اکوسیستم هوشمند ساختهاند. در امارات، ظرفیت برق اختصاصی برای مراکز داده، ۵۰۵ مگاوات در سال ۲۰۲۵ است که تا سال ۲۰۲۸ به ۹۵۰ مگاوات میرسد این مجموعه قرار است به ظرفیت ۵ گیگاوات دست پیدا کند. ظرفیت مرکز دادهشان، بین یک و نیم تا دو میلیون سرور است. آن ها در هر ایالت خود، یک مرکز داده هوشمند ساختهاند و از آن ها بهصورت فعال استفاده میکنند.
عاملی به تفاوت مدلهای حکمرانی در جهان اشاره کرد: چین و آمریکا دو رویکرد متفاوت دارند. در چین، دولت نقش هدایتگر و راهبر را بازی میکند. تمام ساختارهای بزرگ، زیر نظر سیاستهای کلان کشور حرکت میکنند. در آمریکا، بخش خصوصی قدرتمند است شرکتی مانند آلفابت (شرکت مادر گوگل) بهتنهایی نزدیک به ۱۳۰ مرکز داده بزرگ در سراسر جهان دارد که بهصورت هوشمند توزیع شدهاند و ظرفیتهای فوقالعادهای دارند.
وی افزود: امارات هم مدل خودش را ساخته است، ترکیبی از قدرت دولت و جذب سرمایههای جهانی. حالا این سؤال مطرح میشود: ایران با چه مدلی میخواهد وارد این عرصه شود؟ آیا با همان «یک ذره، دو ذره» باید حرکت کرد؟ یا باید یک جمعبندی کلان در مدل حکمرانی انجام داد و گفت: هوش مصنوعی یک فرا-متغیر است که باید در کنار تمام متغیرهای توسعه قرار گیرد.
هوش مصنوعی، راهحل ناترازیهای اساسی کشور
رئیس شورای تحول سپس توضیح داد که هوش مصنوعی تنها یک فناوری پیشرفته نیست، بلکه ابزاری برای حل بحرانهای ساختاری کشور است. امروز نظام سلامت بهشدت به هوش مصنوعی وابسته است. در تشخیص بیماریها، عملهای جراحی، رادیولوژی مداخلهای و حتی در مراقبتهای پس از عمل و انتقال بیمار از بیمارستان به منزل، هوش مصنوعی میتواند نقش متحولکنندهای داشته باشد.
وی به بزرگترین چالشهای ملی ایران یعنی آب اشاره کرد: ۷۰ درصد آب کشور در کشاورزی مصرف میشود و بخش عمدهای از آن بهصورت هرزابه تلف میشود. اما با استفاده از اینترنت اشیا و اینترنت همهچیزها، میتوان آب، خاک، کود، آبیاری و حتی عملکرد محصول را بهصورت هوشمند مدیریت کرد. تهران امروز دارای نزدیک به ۱۸۰ لایه اطلاعاتی در سیستمهای اطلاعات شهری است. این لایهها شامل دادههای زمینشناسی، آبهای زیرزمینی، شبکههای برق و گاز، ترافیک، ساختمانها، آلودگی هوا و دهها شاخص دیگر است. هوش مصنوعی میتواند این دادهها را تحلیل کند و سیستمهای هشدار زودهنگام برای فرسایش خاک، هدررفت آب یا اختلال در شبکه برق ایجاد کند. مصرف برق و گاز شهری هم همینطور است. با سیستمهای «هوشمند مصرف»، میتوان ترازوی انرژی را بهینه کرد و از هدررفت جلوگیری نمود.
عاملی هشدار داد که بدون زیرساختهای سختافزاری، حتی بهترین سیاستها بیثمر خواهند ماند: نیازمند مراکز داده پیشرفته، سوپرکامپیوترها و حتی کامپیوترهای کوانتومی هستیم. بدون این زیرساختها، نمیتوانیم در آموزش مدلهای هوش مصنوعی، پردازش دادههای کلان یا رقابت جهانی موفق باشیم.
عاملی به نقش مجلس اشاره کرد: البته ورود مجلس به موضوع هوش مصنوعی ارزشمند است. اما قاعدهای که از گذشته رعایت میشد این بود که مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای عالی فضای مجازی بهعنوان دو شورای راهبری کشور نیازی به تصویب مجلس نداشته باشند و بهصورت مستقیم اجرا شوند. اما امروز که مجلس ورود پیدا کرده، شاید این حرکت بتواند به پیگیری جدیتر دولت در اجرای سازمان ملی هوش مصنوعی کمک کند.
وی در خاتمه داد: ایران با وجود تحریمها، میتواند در این عرصه قدرتمند شود. اما شرط آن این است که دیگر نتوانند «به سادگی» بر ما تأثیر بگذارند. وقتی ما هوشمند، مستقل و توانمند باشیم، دیگر تحریمها نمیتوانند مانع پیشرفت ما شوند. اما این فقط با شجاعت سیاستی، ریسکپذیری و بازنگری در مدل حکمرانی ممکن است — نه با تعلل و تکرار روشهای قدیمی. به سرمایه انسانی و اجتماعی ایران اعتماد دارم و مطمئنم با تدبیر رهبر معظم انقلاب و تلاش و همت رئیس جمهور محترم امور به سرانجام خوبی خواهد رسید. به خدا توکل میکنیم و هرگز از تدبیر و تلاش کوتاه نخواهیم آمد.