جوان آنلاین: فناوری نانو بهعنوان یکی از پیشرفتهترین حوزههای علم و فناوری، در سالهای اخیر به یکی از ارکان اصلی پیشرفت اقتصادی و صنعتی کشورها تبدیل شده است. رشد چشمگیر بازار محصولات مبتنی بر نانو و تجهیزات مرتبط با این فناوری در ایران، نشاندهنده ظرفیتهای بالقوه این صنعت در تحریک نوآوری، افزایش بهرهوری و ارتقای جایگاه بینالمللی کشور است.
رشد ۲ برابری فروش محصولات نانو در ایران
طبق گزارشهای ستاد نانو، نرخ رشد سالانه محصولات نانو در ایران نزدیک به ۹۷درصد بوده که بهطور مستقیم با دوبرابر شدن حجم فروش این محصولات در هر سال همراه است. این رشد پایدار درحالی تحقق یافته که با وجود چالشهای اقتصادی مانند افزایش نرخ ارز و تورم، بازار نانو توانسته است در مسیر توسعه خود حرکت کند و حتی در برخی بخشها مانند صادرات، عملکردی فراتر از انتظارات را نشان دهد. در جدول ذیل، نرخ رشد صادرات محصولات نانویی و نرخ تورم را در سالهای اخیر نشان میدهد که اختلاف بین این دو نمایانگر آن است که به چه میزان نرخ رشد صادرات محصولات نانویی فراتر از نرخ تورم بوده است.
برترین کشور از نظر مقالات نانو نسبت به GDP
علاوه بر این، تولید علم در حوزه نانو نیز در ایران چشمگیر است. در همین حال، در سال ۲۰۲۴، ۱۰هزارو۸۶۰ مقاله مرتبط با فناوری نانو ازسوی محققان ایرانی در پایگاه داده Web of Science نمایه شده است که معادل ۲/۴ درصد از کل مقالات فناوری نانو منتشر شده در جهان در این سال است. با این میزان تولید علمی، ایران در رتبه ششم جهان قرار گرفت که نسبت به سال قبل یک رتبه کاهش یافته است. سهم مقالات مشترک مرتبط با فناوری نانو ایران با سایر کشورها در سال ۲۰۲۴، ۳۲درصد بود و پنج کشور چین، امریکا، ترکیه، عراق و هند به ترتیب بیشترین سهم را در این مقالات مشترک با ایران داشتند. ایران با انتشار مقالات علمی در مجلات معتبر جهانی، جایگاه قابلتوجهی را در میان کشورهای پیشرفته در این حوزه بهدست آورده است. در جدول ذیل، میزان انتشار مقالات کنفرانسی و ژورنالی به تفکیک آورده شده است که رشد در تعداد مقالات ایران در حوزه نانو را به وضوح نشان میدهد. از نظر تعداد مقالات فناوری نانو نسبت به جمعیت (سرانه)، ایران در سال ۲۰۲۳ رتبه ۲۳ جهان را داشته و از نظر تعداد مقالات مرتبط با فناوری نانو به ازای هر تولید ناخالص داخلی (GDP) بر اساس برابری قدرت خرید (PPP)، رتبه اول جهان را به خود اختصاص داده است. این بدان معناست که نسبت به اندازه اقتصاد، ایران توانسته است بیشترین تعداد مقالات نانو را تولید کند.
از ۲ برابر شدن فروش تا رتبه چهارم جهانی در انتشارات
این دستاوردهای علمی، بهویژه در زمینه همکاریهای بینالمللی، در کنار رشد مستمر صادرات، نشاندهنده پویایی و ظرفیت بینظیر فناوری نانو در ایران است. به این ترتیب، فناوری نانو نهتنها بهعنوان یک حوزه علمی، بلکه بهعنوان یک محرک اساسی در توسعه اقتصادی کشور درحال ایفای نقش است و میتواند مبنای تحول در بسیاری از صنایع کلیدی کشور قرار گیرد. در این یادداشت به پیشرفتهای علمی کشور در زمینه فناوری نانو پرداخته شده است.
میانگین نرخ رشد سالانه ۹۷درصدی در بازار نانو به این معنی است که حجم فروش محصولات مبتنی بر نانو در ایران تقریباً هر سال دو برابر شده است. این رشد قابل توجه در حالی رخ داده است که بزرگترین جهش در سال ۲۰۲۰ با رشد ۱۶۰درصدی و رشد در سال ۲۰۲۳ با ۱۰۲درصد ثبت شده است که از اهداف تعیین شده (۴۰ درصد) فراتر رفته است. سهم صادرات در حوزه نانو فناوری در سال ۲۰۲۳ به ۵۷هزارو۱۰۰میلیاردریال (معادل ۲/ ۹ درصد از کل بازار) رسیده است. علاوه بر بازار محصولات، بازار تجهیزات فناوری نانو نیز در سالهای اخیر، به ویژه در سالهای ۲۰۲۰، ۲۰۲۱ و ۲۰۲۳، رشد قابل توجهی داشته است. همانطور که در سال ۲۰۲۳، پس از یک دوره کاهش، رشدی نزدیک به ۶۰درصد را تجربه کرد و دستگاههایی مانند «خشککنهای انجمادی» و «پوششدهی اسپاترینگ» درصدر پرفروشترین تجهیزات قرار گرفتهاند. این آمار تصویر روشنی از رشد نانو فناوری در ایران در سالهای اخیر را به نمایش گذاشته است که میتواند مبنایی برای سیاستگذاریهای کلانتر در حوزه علم، فناوری و اقتصاد دانشبنیان باشد.
ایران در سالهای اخیر فناوری نانو را در اولویت قرار داده و به موفقیتهای چشمگیری دست یافته است. وبسایت تحقیقاتی فناوری نانو، استاتنانو، ایران را در رتبه چهارم جهان در انتشارات فناوری نانو قرار داده است.
گزارشهای مرتبط در ماه ژوئیه اعلام کردند در مجموع ۲۹۹مقاله فناوری نانو از ایران در مجلات برتر جهان در سال ۲۰۲۴ منتشر شده است که نسبت به سال قبل ۲۶درصد افزایش نشان میدهد. همچنین سهم مقالات مشترک نانو ایران با سایر کشورها در سال ۲۰۲۴، ۳۲درصد بود و پنج کشور چین، امریکا، ترکیه، عراق و هند به ترتیب بیشترین سهم را در این مقالات مشترک با ایران داشتند.
تولیدات علمی پایدار با کیفیت رو به افزایش
طبق دادههای وب آو ساینس، محققان ایرانی در سال ۲۰۲۴، ۱۰هزارو۸۶۰ مقاله مرتبط با فناوری نانو منتشر کردند و رتبه ششم جهانی کشور را تضمین کردند. این تعداد ۲/ ۴ درصد از کل انتشارات فناوری نانو در سراسر جهان و ۵ /۱۸ درصد از کل تولیدات علمی ایران در رشتههای مختلف را تشکیل میدهد.
از نظر کیفیت، ایران همچنان پیشرفت قابل توجهی دارد. از کل انتشارات، ۴هزارو۶۱۵ مقاله در مجلات Q۱ - مجلاتی که در ۲۵درصد برتر رشتههای مربوطه خود قرار دارند - منتشر شدهاند. اگرچه این رقم نشاندهنده کاهش جزئی ۲درصدی در مقایسه با سال قبل است، اما نسبت مقالات Q۱ در بین تمام انتشارات ایرانی افزایش یافته است که نشاندهنده روند صعودی در تحقیقات متمرکز بر کیفیت است. علاوه بر این، ایران در شاخص h پنج ساله برای فناوری نانو، معیاری که هم بهرهوری و هم تأثیر استناد را ترکیب میکند، در رتبه دوازدهم جهانی قرار دارد. این بهبود تصادفی نیست. این نتیجه سیاستهایی است که انتشار در مجلات با ضریب تأثیر بالا را ترویج میدهد، دانشجویان تحصیلات تکمیلی را به طور فعال به سمت پایاننامههای نانوتکنولوژی هدایت میکند و همکاریهای بینالمللی را گسترش میدهد.
فناوری نانو در ایران در سالهای اخیر به یکی از ارکان مهم توسعه اقتصادی و علمی تبدیل شده است. رشد سریع تولید علم در این حوزه، بهویژه در سال ۲۰۲۴ که ایران در رتبه ششم جهانی از نظر تعداد مقالات نانو قرار گرفت، نشاندهنده توجه ویژه به این فناوری است. با تولید ۱۰ هزارو ۸۶۰ مقاله در این سال، ایران سهم قابلتوجهی از تولید علم جهانی را به خود اختصاص داده است. این رشد علمی، همراه با ارتقای کیفیت مقالات منتشرشده، بهویژه در مجلات معتبر Q۱، نشاندهنده تمرکز ایران بر تحقیقاتی با استانداردهای بالاست.
از جنبه اقتصادی، فناوری نانو توانسته است با رشد سالانه ۹۷ درصد، بازار محصولات نانویی ایران را به یکی از بخشهای کلیدی اقتصاد تبدیل کند. حجم فروش محصولات نانو در ایران تقریباً هر سال دو برابر میشود و در سال ۲۰۲۳ با رشد ۱۰۲ درصدی، از اهداف پیشبینیشده نیز فراتر رفته است. این افزایش در فروش، با وجود چالشهای اقتصادی مانند تورم و افزایش نرخ ارز، نمایانگر توانمندی و انعطافپذیری این صنعت است.
همچنین، صادرات محصولات نانویی ایران در سال ۲۰۲۳ به ۵۷ هزارو ۱۰۰ میلیارد ریال رسید که ۲/ ۹ درصد از کل بازار نانو را شامل میشود. این رشد صادرات نشاندهنده پتانسیل صادراتی این فناوری و توانمندی ایران در رقابتهای بینالمللی است. در این راستا، همکاریهای علمی بینالمللی ایران با کشورهای بزرگی همچون چین، امریکا، ترکیه و هند، در انتشار مقالات مشترک نانو، میتواند بهعنوان یک عامل تقویتکننده در توسعه این صنعت و افزایش سهم بازارهای جهانی تلقی شود.
از سوی دیگر، ایران در شاخصهای بینالمللی نیز در موقعیت برجستهای قرار دارد. از جمله میتوان به رتبه دوازدهم جهانی ایران در شاخص h پنجساله در حوزه نانو اشاره کرد که نشاندهنده تأثیر و اعتبار پژوهشهای نانو در سطح جهانی است. این دستاوردها در کنار رشد صادرات و تولید علم، به وضوح نشان میدهد، فناوری نانو میتواند بهعنوان یک محرک اساسی در توسعه اقتصادی کشور عمل کند.
با توجه به پتانسیلهای موجود در این صنعت و رشد چشمگیر آن در بازارهای داخلی و جهانی، میتوان انتظار داشت، فناوری نانو نقشی حیاتی در تحولات آینده اقتصادی و صنعتی ایران ایفا کند و بهعنوان یکی از صنایع پیشرو در آینده کشور ظاهر شود.
پژوهشگر اقتصادی*