به گزارش خبرگزاری آنا؛ اخیراً طرح سوختگیری بدون کارت سوخت به صورت آزمایشی در چند جایگاه منتخب کشور آغاز شده است. رانندگان با اسکن QR کد روی پمپ بنزین، ثبت شماره موبایل، و دریافت یک رمز یک بار مصرف، میتوانند تا سقف ۳۰ لیتر بنزین آزاد (یعنی غیرسهمیهای) بدون نیاز به کارت سوخت فیزیکی دریافت کنند.
هدف ظاهری اعلامشده برای این طرح تسهیل فرآیند سوختگیری، کاهش مشکلات مربوط به کارت سوخت فیزیکی، ارتقای خدمات دیجیتال جایگاهها اعلام شده است، اما علیرغم تأکید مقامات دولتی مبنی بر اینکه هدف مدیریت مصرف است؛ برخی تحلیلگران آن را گام شروعی برای آزادسازی بیشتر بنزین و زمینهچینی برای افزایش قیمت میبینند.
بسترسازی تاریخی و اقتصادی؛ چرا این طرح در این مقطع اجرا میشود؟
برای تحلیل عمیق، باید زمینهی ساختاری، اقتصادی و سیاسی را در نظر گرفت. یارانه انرژی در ایران بسیار سنگین است و سوخت یارانهای (خصوصاً بنزین) بخش قابل توجهی از یارانه انرژی را تشکیل میدهد. هرچند که برخی از افراد و منابع مطلع قیمت تمام شده سوخت را بسیار بالاتر و یا پایینتر ارزیابی میکنند، اما بر اساس محاسبات برخی منابع، قیمت تمامشده واقعی هر لیتر بنزین (با توجه به هزینه پالایش، حمل، واردات و تولید) چند برابر قیمت فعلی یارانهای است. برای مثال یک گزارش هزینه تمامشده را حدود ۹ تا ۱۱ هزار تومان به ازای هر لیتر تخمین زده است و حتی سخنگوی دولت قیمت تمام شده هر لیتر بنزین را ۷۰ هزار تومان اعلام کرده است.
از سوی دیگر، واردات بنزین در دستور کار است و واردات بنزین سوپر توسط بخش خصوصی آزاد شده است؛ بنابراین اگر یارانه سوخت حذف یا کاهش یابد، میتواند کمک قابلتوجهی به بودجه دولت بکند، چرا که بنزین پر مصرفترین سوخت کشور است.
آزادسازی قیمت بنزین
در حال حاضر به هر جهت زمزمههای سهنرخی کردن بنزین وجود دارد؛ مثلاً برخی گزارشها حاکی از نرخ سوم بنزین به ۸۰۰۰ تومان بوده است. همچنین قیمت هر لیتر بنزین سوپر آزاد در بورس انرژی ۶۸ هزار و ۸۰۰ تومان کشف شد و این اختلاف قیمت عمیق میتواند بهانه خوبی برای افزایش قیمت سوخت باشد؛ بنابراین بدیهی است که برخی منتقدان معتقدند که طرح بدون کارت سوخت میتواند به تدریج مردم را با سبک جدید سوختگیری و قیمت جدید عادت دهد، به طوری که بیدردسر افزایش قیمت بنزین را بپذیرند.
فشار تورمی و ریسک اجتماعی
تجربه تاریخی نشان داده افزایش ناگهانی قیمتی بنزین میتواند اعتراضات اجتماعی شدید برانگیزد (برای مثال آبان ۹۸)؛ بنابراین دولت ممکن است مایل باشد افزایش قیمت را تدریجی و هوشمندانه انجام دهد – یکی از ابزارهای آن، کاهش نقش کارت فیزیکی سوخت و حرکت به سمت مدل دیجیتال ممکن است باشد.
سیاست عمومی انرژی و اصلاح یارانهها
یکی از اهداف اصلاح نظام یارانه انرژی، کاهش مصرف غیرضروری، مدیریت قاچاق سوخت، و توزیع عادلانهتر یارانههاست. به گفته برخی مقامات، افزایش قیمت (یا اصلاح یارانه) بنزین ابزاری کارآمد برای مدیریت مصرف است. همچنین آزادسازی واردات سوخت سوپر توسط بخش خصوصی ممکن است به رقابتپذیری بیشتر و کاهش بار بودجهای یارانه کمک کند.
آیا طرح پایلوتی، مقدمهای برای افزایش قیمت است؟
بر اساس شواهد فعلی و تحلیل اقتصادی، چند سناریو ممکن را میتوان ترسیم کرد که در سناریوی خوشبینانه هدف واقعی مدیریت مصرف است و دولت واقعاً به دنبال بهبود کارایی توزیع سوخت و نه الزاماً افزایش قیمت است. اجرای پایلوت به معنای آزمایش فنی و عملیاتی یک مدل جدید (QR + رمز) برای سوختگیری است که جایگاهها را دیجیتالیتر کرده و کارت فیزیکی را کمرنگتر میکند و از این طریق میتواند توزیع سوخت را آسانتر کند.
در صورت موفقیت، این روش میتواند به تدریج در سراسر کشور اجرا شود، اما لازم است که اجرای طرح بدون الزام فوری به تغییر قیمت باشد تا به واسطه مزایای عملیاتی آن مثل کاهش زمان سوختگیری و حذف هزینه لجستیکی و تولید کارت سوخت دولت بتواند تمرکز بیشتر بر مدیریت مصرف و توزیع سوخت و همچنین مبارزه با قاچاق سوخت داشته باشد.
سناریوی میانی این طرح آمادهسازی برای افزایش تدریجی قیمت است. در واقع برخی معتقدند که این طرح آزمایشی میتواند گام اول در یک برنامه بزرگتر اصلاح سوخت باشد که در آن ابتدا مدل سوختگیری جدید را جا انداخته شود، سپس آزادسازی قیمتی بخشی از بنزین سهمیهای صورت پذیرد.
پس از عادت رانندگان به روش جدید، ممکن است نرخ بنزین آزاد (یا بخشی از آن) افزایش یابد، به عنوان بخشی از مدل سهنرخی یا حتی آزادسازی کاملتر اجرا شود که این مسیر به دولت این امکان را میدهد که از شوک ناگهانی و پیامدهای سیاسی جلوگیری کند و همزمان درآمد بیشتری از سوخت حاصل کند.
اما بدترین حالت برای مردم سناریوی تهاجمی یا افزایش قیمت سریع سوخت است. اگر طرح پایلوت به سرعت توسعه یابد، ممکن است بخشی از بنزین آزاد به نرخهای کاملاً بازاری و آزاد برسد، به خصوص بنزین سوپر وارداتی که قبلاً آزادسازی شده است. در این صورت، ممکن است قیمت بنزین آزاد یا بخشهایی از آن به سطوح بالا برسد و حتی شایعاتی وجود دارد که قیمت بالقوه تا دهها هزار تومان در هر لیتر بررسی شده است.
بدیهی است که هرچند این طرح میتواند به جبران کسری بودجه دولت و سایر ناترازیها و همچنین مقابله با قاچاق سوخت کمک شایانی کند، اما این سناریو ریسک بالای نارضایتی عمومی دارد مگر آنکه دولت مکانیزمهای جبرانی، حمایت معیشتی یا ارتباط شفاف قوی با مردم برقرار کند.
پیامدهای اقتصادی و اجتماعی احتمالی
درصورت تحقق برخی از سناریوهای بالا، پیامدهایی قابل تصور است که اولین آن افزایش درآمد از محل فروش بنزین است و میتواند به کاهش کسری بودجه کمک کند، خصوصاً اگر بخش آزاد با قیمت بالاتر عرضه شود. همچنین آزادسازی واردات بنزین سوپر و فروش آن با قیمت بازار میتواند بخش قابل توجهی از یارانه اعطا شده فعلی را کاهش دهد و از این طریق میتواند هزینههای دولت را کاهش دهد.
تورم و هزینه معیشتی برای مردم
باید توجه داشت که افزایش قیمت بنزین به صورت مستقیم و غیرمستقیم تورم ایجاد میکند. با افزایش قیمت بنزین بدیهی است که هزینه حملونقل افزایش مییابد، قیمت کالاها بالا میرود، هزینه انرژی برای خانوارها بیشتر خواهد شد.
همچنین خانوارهای کمدرآمد بیشتر آسیب میبینند، مگر آن که سیاستهای حمایتی مانند یارانه نقدی، کمک معیشتی، تسهیلات حملونقل، و ... همزمان اجرا شود.
مصرف سوخت و قاچاق
قیمتگذاری بالاتر میتواند میزان مصرف سوخت خصوصاً مصرف غیرضروری را کاهش دهد. همچنین کاهش یارانه و افزایش قیمت میتواند انگیزه قاچاق سوخت را کم کند، اما اگر مدل کدینگ یا نظارت ضعیف باشد، رانندگان ممکن است از مدل جدید سوء استفاده کنند یا کنترل کمتری بر مصرف وجود داشته باشد.
پذیرش عمومی و ریسک سیاسی
اجرای آزمایشی با موفقیت و شفافیت میتواند اعتماد عمومی را بیشتر کند. اما اگر افزایش قیمت سریع باشد یا رابطه شفاف با مردم برقرار نشود، خطر نارضایتی عمومی، اعتراضات، یا فشار سیاسی وجود دارد؛ بنابراین دولت باید سیاست ارتباطی قوی داشته باشد و برای عموم توضیح دهد که چرا این مدل لازم است، چگونه درآمد حاصل، صرف بهبود زیرساخت یا حمایت معیشتی خواهد شد.
نقاط قوت و مزیت اجرای طرح
کارت فیزیکی سوخت هزینه تولید، نگهداری، پخش دارد. مدل QR + رمز میتواند هزینهها را کاهش دهد و بهرهوری را افزایش دهد. همچنین حذف نیاز به کارت فیزیکی ممکن است سوختگیری را برای کاربران سادهتر کند، به ویژه اگر فرآیند امن و قابلاعتماد باشد.
لازم به ذکر است که دیجیتالی شدن فرآیند میتواند رصد مصرف را بهتر کند، امکان تحلیل دقیقتر الگوهای سوختگیری را فراهم کند و مدیریت عرضه و تقاضا بهتری داشته باشد. ضمنا دولت میتواند با ترکیب مدل جدید و اصلاح قیمت، سیاستهای هدفمندتری مثلاً قیمت پلکانی، تعرفههای منطقهای، سهمیهبندی هوشمند را پیاده کند.
ریسکها و چالشها
اگر نظارت کافی بر فرآیند نداشته باشد، ممکن است کاربران رموز را جابهجا کنند یا سیستم را دور بزنند. در ضمن سیستم مبتنی بر موبایل، شماره تلفن و پیامک، باید امنیت بالایی داشته باشد تا از تهدیدات تقلب یا سرقت داده جلوگیری شود.
باید توجه داشت که برخی رانندگان یا کاربران ممکن است نسبت به تغییر مدل سوختگیری مقاومت نشان دهند، به ویژه سالمندان یا کسانی که به فناوری عادت ندارند. همچنین اگر افزایش قیمت بنزین به سرعت صورت گیرد، فشار تورمی بر بازار کالاها و خدمات بالا خواهد رفت و برای جلوگیری از آسیب به اقشار کمدرآمد، باید تدابیر حمایتی همزمان اجرا شود.
توصیهها برای دولت و سیاستگذاران
برای کاهش ریسک و بهرهبرداری بهینه از این طرح، توصیههایی از جمله گسترش تدریجی طرح پایلوت، ارتباط شفاف با مردم، سیاست جبرانی معیشتی، امنیت و حریم خصوصی و پایش و ارزیابی مستمر میتواند بسیار کارآمد باشد.
دراین حالت بهتر است ابتدا در تعداد محدود جایگاهها اجرای کاملتر شود، دادهها جمعآوری شود و مشکلات فنی شناسایی شود و پس از موفقیت پایلوت، برنامهای برای توسعه در سراسر کشور با زمانبندی شفاف و مرحلهای طراحی شود.
همچنین دولت باید از رسانهها و شبکههای اجتماعی برای اطلاعرسانی درباره اهداف طرح استفاده کند و از طریق تشریح شود چرا این مدل را اجرا کرده، چه منفعتی برای کشور و مردم دارد. ضمنا بایستی دولت توضیح دهد که چگونه افزایش درآمد سوخت (در صورت آزادسازی) صرف بهبود زیرساخت، کاهش قاچاق و کمک به معیشت مردم خواهد شد.
در کنار تغییرات ساختاری، کمک به خانوارهای آسیبپذیر ضروری است تا فشار تورمی کاهش یابد و ممکن است بستههای حمایتی، یارانه نقدی، تخفیف حملونقل عمومی یا سهمیه ویژه برای برخی طبقات در نظر گرفته شود.
طراحی سیستم رمزدهی پیامکی با مکانیسم ضد تقلب مثلاً اعتبار زمانی رمز، محدودیت استفاده ضروری است. همچنین محافظت از دادههای کاربران از جمله شماره تلفن، الگوی سوختگیری باید در اولویت باشد تا به وسیله عملیات نفوذ اعتماد عمومی لطمه نخورد.
شاخصهای کلیدی عملکرد (KPIs) مانند زمان سوختگیری، تعداد استفادهکنندگان، مشکلات فنی، تقلب، درآمد جایگاهها و رضایت مشتری باید به صورت منظم اندازهگیری شود و اگر سیاست افزایش قیمت در دستور کار باشد، ارزیابی آثار اقتصادی (تورم، مصرف، قاچاق) مهم است تا اصلاحات لازم صورت گیرد.
در کل طرح آزمایشی سوختگیری بدون کارت سوخت گامی فنی و ساختاری برای مدرنسازی سیستم عرضه سوخت است؛ با این حال، در شرایط اقتصادی فعلی ایران، این اقدام نمیتواند صرفاً فنی تفسیر شود: زمینهی اقتصادی برای آزادسازی قیمت بنزین وجود دارد، و این طرح ممکن است یکی از ابزارهای آمادهسازی عمومی برای این حرکت باشد.
در این رابطه چند سناریو مختلف وجود دارد که از مدیریت مصرف صرف تا آزادسازی کامل قیمت بنزین در هر کدام منافع بالقوه از جمله کاهش کسری بودجه، کاهش قاچاق، بهرهوری بیشتر وجود دارد ولی ریسکهایی تورم، نارضایتی عمومی، سوءاستفاده نیز جدیاند.
موفقیت این طرح به شدت بستگی دارد به نحوه اجرای پایلوت، شفافیت ارتباطی دولت با مردم، امنیت فناوری، و سیاستهای جبرانی برای حمایت از اقشار کمدرآمد.
انتهای پیام/