به گزارش خبرگزاری ایمنا، مصرف دارو، یکی از اصلی‌ترین مراحل درمان بیماری‌ها و بازیابی سلامت به شمار می‌آید؛ اما این اقدام زمانی مؤثر است که مطابق با تجویز پزشک، تحت نظارت و با رعایت اصول علمی انجام شود. آنچه امروز به‌عنوان «مصرف خودسرانه و غیرمنطقی دارو» شناخته می‌شود، به مشکلی فراگیر در بسیاری از خانواده‌ها تبدیل شده است؛ مشکلی که نه‌تنها روند درمان را مختل می‌کند، بلکه می‌تواند سلامت طولانی‌مدت افراد را با تهدیدهای جدی مواجه سازد. وقتی بیماری بدون مشورت با پزشک به مصرف دارو اقدام می‌کند، مواد شیمیایی فعال دارو ممکن است وارد بخش‌های حساسی از بدن شود که مستعد آسیب هستند. این روند به‌ویژه در مورد داروهای مسکن و آنتی‌بیوتیک‌ها می‌تواند پیامدهای سنگینی همچون خونریزی‌های گوارشی، کاهش سلول‌های خونی، تشدید عفونت‌ها و ایجاد مقاومت میکروبی به دنبال داشته باشد.
مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک یکی از چالش‌های جدی نظام سلامت در ایران و بسیاری از کشورهای جهان است؛ چالشی که در سال‌های اخیر با افزایش مراجعه بیماران به داروخانه‌ها بدون نسخه پزشک و مصرف داروهای آنتی‌باکتریال برای بیماری‌هایی که ماهیت ویروسی دارند، ابعاد گسترده‌تری پیدا کرده است. هرچند آنتی‌بیوتیک‌ها از مؤثرترین دستاوردهای علمی در تاریخ پزشکی به شمار می‌آیند و نقش مهمی در کاهش مرگ‌ومیر ناشی از عفونت‌های باکتریایی داشته‌اند، اما استفاده نادرست، بی‌مورد و غیراصولی از آن‌ها اکنون به یکی از عوامل تهدیدکننده سلامت عمومی تبدیل شده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد که مقاومت آنتی‌بیوتیکی، که نتیجه مستقیم مصرف خودسرانه و غیرمنطقی این داروهاست، سالانه شمار زیادی از بیماران را در معرض درمان‌های طولانی‌مدت، مصرف داروهای قوی‌تر، بستری‌های مکرر و حتی خطر مرگ قرار می‌دهد.
در کنار این پیامدهای مستقیم، بار اقتصادی ناشی از مقاومت آنتی‌بیوتیکی نیز قابل‌توجه است. افزایش طول درمان، نیاز به داروهای گران‌قیمت‌تر، مراجعه‌های مکرر به مراکز درمانی، افزایش هزینه بستری و کاهش اثربخشی داروهای رایج، فشار زیادی بر خانواده‌ها و نظام سلامت وارد می‌کند. سازمان جهانی بهداشت در گزارش‌های متعدد نسبت به تبدیل شدن مقاومت میکروبی به «بحرانی جهانی» هشدار داده و مصرف بی‌مورد آنتی‌بیوتیک‌ها را یکی از عوامل اصلی این تهدید معرفی کرده است.
در چنین شرایطی، آگاهی‌بخشی به جامعه درباره عوارض مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک، اصلاح باورهای اشتباه و تقویت فرهنگ مصرف منطقی دارو بیش از هر زمان ضرورت دارد. این گزارش با هدف بررسی علمی پیامدهای مصرف غیرمنطقی آنتی‌بیوتیک و تبیین راهکارهای کاهش مقاومت میکروبی تهیه شده و در ادامه، دیدگاه‌های یک داروساز بالینی و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان درباره این موضوع ارائه می‌شود.
بر اساس گزارش‌های رسمی، سوءمصرف آنتی‌بیوتیک طی سال‌های اخیر از مهم‌ترین علل بروز مقاومت باکتریایی در ایران و جهان بوده است. از سوی دیگر، تصور اشتباه بسیاری از بیماران درباره اثرگذاری آنتی‌بیوتیک‌ها بر عفونت‌های ویروسی مانند سرماخوردگی، یکی از دلایل اصلی مراجعه مستقیم به داروخانه‌ها و درخواست دارو بدون نسخه محسوب می‌شود. این باور غلط که «هر تب یا التهاب با آنتی‌بیوتیک درمان می‌شود» نه‌تنها غلط است، بلکه به یکی از بزرگ‌ترین تهدیدهای سلامت عمومی در دهه‌های آینده تبدیل شده است، برای بررسی ابعاد مختلف این مسئله، نقش خانواده‌ها در مصرف منطقی دارو، چالش‌های تشخیص نادرست عفونت‌ها، نحوه صحیح مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها و خطرات هم‌زمانی مصرف داروهای مسکن و آسپرین، با سید محمدرضا طباطبایی، داروساز بالینی به گفت‌وگو نشستیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
ایمنا: کاهش مصرف خودسرانه و غیرمنطقی دارو در خانواده‌ها به چه عواملی وابسته است؟
طباطبایی: مهم‌ترین عامل در کنترل مصرف خودسرانه دارو، آگاهی دقیق مردم از مفهوم «مصرف منطقی دارو» است. این مفهوم سه مؤلفه اساسی دارد: انتخاب داروی مناسب با توجه به شرایط بالینی بیمار، انتخاب دوز صحیح و انتخاب مدت‌زمان مناسب درمان. تمامی این موارد تنها زمانی ممکن است که پزشک معالج بر اساس تشخیص دقیق، سابقه بیماری، شرایط فیزیولوژیک و نوع عفونت، داروی مناسب را تجویز کند.
اولین خطایی که به طور معمول در روند درمان دیده می‌شود، دخالت افراد غیرمتخصص در تشخیص است؛ کسانی مانند خود بیمار، اعضای خانواده یا افرادی که تجربه مشابهی داشته‌اند. در چنین وضعیتی، دارویی انتخاب می‌شود که لزوماً با شرایط بیمار تطابق ندارد و همین مسئله زمینه‌ساز بروز عوارض جانبی، تشدید بیماری یا تأخیر در شروع درمان صحیح می‌شود. بنابراین، آموزش عمومی درباره اصول تجویز و مصرف دارو باید در اولویت سیاست‌های سلامت قرار گیرد.
ایمنا: مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک در عفونت‌های ویروسی چه عواقبی دارد؟
طباطبایی: شاید رایج‌ترین خطا میان بیماران، استفاده از آنتی‌بیوتیک برای درمان بیماری‌های ویروسی است. مراجعه افراد به داروخانه‌ها و درخواست داروهایی مانند آموکسی‌سیلین یا آزیترومایسین برای سرماخوردگی و آنفلوانزا نمونه بارز این رفتار است. آنتی‌بیوتیک‌ها فقط برای عفونت‌های باکتریال تأثیر دارند، نه ویروسی؛ بنابراین مصرف آن‌ها در بیماری‌های ویروسی هیچ فایده‌ای ندارد.
استفاده غیرمنطقی از آنتی‌بیوتیک‌ها چند پیامد مهم دارد. نخست، افزایش خطر مقاومت میکروبی است. برای مثال، اگر بیماری در دوره‌ای که مبتلا به سرماخوردگی است، آزیترومایسین را بی‌دلیل مصرف کند، ممکن است چند ماه بعد دچار یک عفونت واقعی باکتریال شود. در آن زمان همین دارو دیگر برای او اثر نخواهد داشت، زیرا باکتری‌ها نسبت به آن مقاوم شده‌اند. این اتفاق روند درمان را دشوار و گاهی خطرناک می‌کند.
مشکل دیگر، آسیب به میکروبیوم طبیعی بدن است؛ یعنی مجموعه باکتری‌های مفیدی که در روده، پوست و سایر بخش‌های بدن نقش حفاظتی دارند. از بین رفتن این باکتری‌ها به دلیل مصرف نادرست آنتی‌بیوتیک، می‌تواند سبب بروز عفونت‌های جدید، مشکلات گوارشی و ضعف سیستم ایمنی شود.
ایمنا: اگر بیمار آنتی‌بیوتیک را بیشتر یا کمتر از مقدار تجویز شده مصرف کند چه پیامدی دارد؟
طباطبایی: دوز صحیح در درمان با آنتی‌بیوتیک‌ها بسیار مهم است. اگر بیمار دارو را بیشتر از مقدار تجویز شده مصرف کند، احتمال بروز عوارض جانبی به طور چشمگیری افزایش پیدا می‌کند. برای مثال، آزیترومایسین در برخی موارد می‌تواند به اختلالات ریتم قلب منجر شود؛ این مسئله در بیماران دارای سابقه بیماری قلبی یا افرادی که داروهای حساس مصرف می‌کنند، خطرناک‌تر است.
از سوی دیگر، مصرف کمتر از دوز تجویز شده نیز آسیب‌زاست. وقتی مقدار دارو برای رسیدن به غلظت درمانی کافی نباشد، باکتری‌ها به طور کامل از بین نمی‌روند و این حالت بهترین شرایط برای شکل‌گیری مقاومت باکتریایی است. در نتیجه، بیماری به طور کامل درمان نمی‌شود و بیمار وارد چرخه شکست درمان، تشدید عفونت و مصرف داروهای قوی‌تر می‌شود که می‌تواند پرهزینه‌تر و پرعارضه‌تر باشد.
ایمنا: مدت‌زمان درمان با آنتی‌بیوتیک‌ها چقدر است و چه زمانی باید دارو تغییر کند؟
طباطبایی: یکی از اصول اصلی درمان عفونت‌های باکتریال این است که به طور معمول باید طی ۴۸ تا ۷۲ ساعت پس از شروع مصرف آنتی‌بیوتیک، علائم بیمار بهبود نسبی پیدا کند. اگر پس از این بازه زمانی تب، درد، التهاب یا علائم عفونت کنترل نشود یا حتی شدت یابد، احتمال می‌رود که آنتی‌بیوتیک انتخاب‌شده مناسب نباشد.
در چنین حالتی، پزشک باید دارو را با یک آنتی‌بیوتیک قوی‌تر یا وسیع‌الطیف جایگزین کند یا حتی به دنبال تشخیص‌های جایگزین باشد. گاهی علائمی که به عنوان عفونت باکتریال تشخیص داده شده‌اند، ممکن است در واقع ناشی از مشکل دیگری باشند. بنابراین تداوم علائم پس از سه روز، نشانه‌ای مهم و هشداردهنده است و باید مجدداً بررسی شود. ادامه خودسرانه مصرف همان دارو در چنین شرایطی فقط باعث اتلاف زمان و افزایش خطر مقاومت میکروبی خواهد شد.
ایمنا: با توجه به افزایش مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها و نقش آن در ایجاد مقاومت میکروبی، مهم‌ترین پیامدهای این رفتار در سطح فردی و همچنین در مقیاس سلامت عمومی چیست و چه سیاست‌هایی می‌تواند از تداوم این روند خطرناک جلوگیری کند؟
طباطبایی: بحران مقاومت میکروبی زمانی رخ می‌دهد که باکتری‌ها در برابر اثر آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شوند و توانایی این داروها برای نابودی عامل بیماری‌زا کاهش یابد. این روند به طور معمول زمانی اتفاق می‌افتد که بیمار دارو را بدون نیاز واقعی، در مدت‌زمان کم یا زیادتر از حد مجاز، یا با دوز نامناسب مصرف کند. بسیاری از افراد تصور می‌کنند که مصرف آنتی‌بیوتیک می‌تواند هر نوع تب، التهاب یا گلودرد را درمان کند، در حالی که بخش زیادی از این علائم ناشی از بیماری‌های ویروسی مانند سرماخوردگی و آنفلوانزا است و چنین بیماری‌هایی اصولاً نیازی به مصرف آنتی‌بیوتیک ندارند. همین برداشت اشتباه سبب شده است که داروهایی مانند آموکسی‌سیلین و آزیترومایسین به‌طور گسترده و بدون تجویز متخصص مصرف شوند و به مرور باکتری‌هایی خلق شود که در برابر بسیاری از آنتی‌بیوتیک‌ها پاسخگو نیستند.
از سوی دیگر، مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها می‌تواند به تخریب میکروبیوم طبیعی بدن منجر شود؛ مجموعه‌ای از باکتری‌های مفید که در روده، پوست و سیستم‌های مختلف بدن نقش حیاتی در حفظ تعادل ایمنی و گوارشی دارند. هنگامی که این تعادل با مصرف بی‌مورد آنتی‌بیوتیک برهم می‌خورد، فرد مستعد ابتلاء به عفونت‌های ثانویه، اسهال، تهوع، مقاومت دارویی و حتی اختلالات گوارشی مزمن می‌شود. علاوه بر این، مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها در کودکان، افراد مسن و بیماران مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای می‌تواند عوارض شدیدتری ایجاد کند و توانایی بدن را در مقابله با بیماری‌ها تضعیف کند.