وزیر علوم، تحقیقات و فناوری شنبه گذشته بار دیگر و این‌بار به‌طور رسمی از کاهش طول دوره کارشناسی ارشد به یک سال و دکترا به سه سال خبر داد.
سیمایی صراف پیش از این نیز در مرداد امسال از ضرورت کاهش دوره کارشناسی به سه سال گفته بود.
بر اساس اظهارات وزیر علوم «ما از سنت فرانسوی پیروی کردیم که در آن، دوره کارشناسی چهار سال است؛ در حالی که کارشناسی می‌تواند سه سال باشد و دانشجو بلافاصله وارد بازار کار شود و به جای آن مهارت بیاموزد و مهارت آموزش را تقویت کنیم.
ما کاری کردیم که دانشکده برای استاد دنبال دانشجو می‌گردد؛ چرا دانشجو باید ملزم به انتخاب استادی شود که دانشکده انتخاب کرده است؟ اگر دانشجو به هر دلیلی استاد را انتخاب نمی‌کند، اشکالی وجود دارد و باید آن را برطرف کرد؛ این موجب رقابت میان استادان نمی‌شود».به نظر می‌رسد هدف مسئولان این وزارتخانه از ارائه طرح کوتاه کردن طول دوره آموزش، ورود سریع‌تر دانشجویان به بازار کار و کسب مهارت‌های عملی بیشتر آن‌هاست؛ این در حالی است که برخی کارشناسان هشدار می‌دهند این تصمیم، آن هم بدون بازنگری در محتوای آموزشی ممکن است کیفیت آموزش را کاهش دهد.
به گفته معاون آموزشی وزیر علوم، هدف از کاهش طول دوره لیسانس این است که با حفظ استانداردها، آموزش‌های لازم در یک بازه زمانی کوتاه‌تر ارائه شود و ظرفیت لازم برای اجرای این طرح وجود دارد.
البته ابوالفضل واحدی تأکید کرده این تغییر به صورت تدریجی و آزمایشی انجام خواهد شد تا اثرات آن بر کیفیت آموزش و توانمندی دانشجویان بررسی شود.
وزیر علوم می‌گوید: «با اقدامات جدید وزارت علوم در این خصوص، طول دوره کارشناسی ارشد یک‌ساله خواهد شد و دانشجویان باید در ترم سوم، پایان‌نامه خود را ارائه دهند. در این طرح، تعداد واحدها هم کم می‌شود. دکترا نیز از چهار سال به سه سال کاهش خواهد یافت و قرار است به‌جای امتحان جامع، سه جایگزین به دانشجو داده شود و اگر دانشجو نتوانست آن‌ها را انجام دهد باید امتحان جامع دهد.
در طرح وزارت علوم، به جای آزمون جامع، دانشجو در دوره دکترا یک مقاله پژوهشی یا اختراع می‌تواند داشته باشد، چرا که یک‌سال وقت می‌گذارد تا آماده امتحان جامع شود؛ همین زمان را می‌تواند وقت بگذارد و تولید علم انجام دهد».سیمایی صراف پس از این اظهارات، در حاشیه جلسه هیئت دولت نیز بار دیگر به سخنان خود در مرداد امسال اشاره و عنوان کرد: «سه ساله شدن دوره کارشناسی تصمیم خیلی سختی است و موضوعات به هم پیوسته زیادی دارد؛ بیش از ۲هزار رشته داریم و اجرای سه‌ساله شدن زمانبر است. بنده مصمم به اجرای این مصوبه هستم. باید این را هم بپذیرید که برای اجرای هر طرحی، مقاومت‌ها همیشه وجود دارد و گاهی هم از طرف ذی‌نفعان است، یعنی کسانی خودشان را متضرر کاهش سنوات تحصیلی می‌بینند. همچنین گاهی نسبت به تغییر، ترس وجود دارد، در حالی که تغییر اگر رو به مثبت باشد، باید با مقداری خطرپذیری به استقبال آن رفت».شاید بدیهی‌ترین مخاطب این اظهارات وزیر علوم را بتوان موضع‌گیری گذشته و حال برخی از مسئولان دانشگاهی در این خصوص دانست؛ برای مثال، مدیر امور آموزشی دانشگاه صنعتی شریف با تأکید بر مخالفت جدی با کاهش طول دوره کارشناسی به سه سال اظهار کرده: ما معتقدیم کاهش تعداد واحدهای آموزشی به معنای افت کیفیت آموزش در رشته‌های فنی و مهندسی است.دکتر مرتضی امینی در گفت‌وگو با ایسنا ضمن بیان این مطلب اضافه می‌کند: دیدگاه و مواضع این دانشگاه به عنوان یک دانشگاه پیشرو در رشته‌های فنی و مهندسی، اجرایی شدن این طرح برای رشته‌های مهندسی و علوم پایه را غیرعملی و مخرب می‌داند؛ چرا که کاهش بیشتر واحدها منجر به افت چشمگیر کیفیت آموزش خواهد شد.وی با اشاره به وضعیت فعلی بار درسی دانشجویان و الزامات محتوایی رشته‌های مهندسی بیان می‌کند: در صورت اجرایی شدن دوره سه‌ساله (۶نیمسال تحصیلی به جای هشت نیمسال)، این کار برای دانشجویان فنی و مهندسی شدنی نیست و ما در دانشگاه به‌شدت با این قضیه مخالف هستیم.امینی برای اینکه نشان دهد دیدگاه وی شخصی نیست، تأکید می‌کند: این مخالفت نه تنها یک موضع مدیریتی، بلکه بازتاب‌دهنده اجماع نظر استادان و اعضای هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف است که دغدغه اصلی آن‌ها حفظ استانداردهای آموزشی است. حتی در چارچوب استاندارد چهار ساله فعلی، ظرفیت موجود برای پوشش کامل مباحث تخصصی و پایه کافی نیست و این محدودیت‌ها در حال حاضر نیز چالش‌برانگیز هستند.
اگر بخواهند طول دوره تحصیل را کم کنند، قطعاً باید از واحدهای عمومی و تخصصی کم شود. در واحدهای تخصصی همین الان هم معتقدیم تعداد واحدها کم است؛ اگر بخواهیم کمتر از این کنیم، کیفیت آموزش قطعاً کاهش پیدا می‌کند.البته چند سال پیش از این نیز میرمحمد صادقی، رئیس وقت دانشکده راه‌آهن دانشگاه علم و صنعت با تأکید بر اینکه حذف یا کاهش دروس تخصصی دوره کارشناسی امکان‌پذیر نیست، گفته بود: باید به جای کاهش دوره کارشناسی، دروس تئوری را به سمت دوره‌های عملی و کارگاهی سوق دهیم.
فشرده کردن آموزش و همچنین آموزش مداوم امکان‌پذیر نیست و باید یک فاصله زمانی در نظر گرفته شود. کوتاه کردن دوره کارشناسی مشکلات جانبی فراوانی در پی خواهد داشت.
دیگر کشورها چه کرده‌اند؟
امینی، مدیر امور آموزشی دانشگاه صنعتی شریف به تجربه دیگر دانشگاه‌ها در این زمینه اشاره می‌کند و می‌افزاید: استاندارد جهانی برای دوره‌های لیسانس مهندسی، چهار سال (هشت نیمسال) است. دوره‌های تحصیلی بهترین دانشگاه‌های دنیا نیز مشابه دانشگاه‌های ماست، یعنی در هشت نیمسال یا چهار سال دوره‌هایشان را برگزار می‌کنند.اما مجتبی شریعتی نیاسر، استاد دانشگاه تهران و معاون پیشین وزارت علوم نگاه دیگری به تجربه دیگر کشورها دارد و در این زمینه می‌گوید: ما در کشورهای پیشرفته دوره‌های کارشناسی سه‌ساله، کارشناسی ارشد یک‌ساله و دکترای سه‌ساله داریم. اگر هم به هر دلیل نمی‌توانیم یا نمی‌خواهیم بازه تحصیل را در مقاطع رسمی کوتاه کنیم، دست‌کم می‌توانیم تحت شرایطی، برای هر مقطع دو نوع دوره با طول متفاوت تعریف کرده و بازار اشتغال را نیز به همان نسبت تعریف و فراهم کنیم. اشکال ما این است که در لاک سنتی خود باقی مانده‌ایم. مدیریت آموزش عالی باید شجاعت تغییر را داشته باشد و طرحی نو دراندازد تا دانش‌آموختگان بیشتر و کیفی‌تری را روانه جامعه کند.شریعتی نیاسر نیز در دوره مسئولیتش به عنوان معاون آموزشی وزارت علوم از امکان کاهش مدت دوره دکترا از چهار سال به سه سال خبر داده بود. او ۲۶ آبان ۹۵ درباره کاهش طول دوره‌های کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکترا عنوان کرده بود: آیین‌نامه مقطع کارشناسی سال ۹۳، مقطع کارشناسی ارشد سال ۹۴ و مقطع دکترا سال ۹۵ به دانشگاه‌ها ابلاغ شده است.
البته براساس اظهارات وی در آن سال، در آیین‌نامه کارشناسی، دوره مذکور کوتاه نشده و طبق روال گذشته است، ولی در مقطع دکترا این اجازه به دانشگاه‌ها داده شده که دوره چهار ساله دکترا را اگر خودشان می‌خواهند، تا سه سال هم کاهش دهند.
سعیدرضا عاملی، رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی نیز به‌تازگی ضمن مقایسه ساختارهای آموزشی ایران و کشورهای پیشرفته اروپایی و آمریکایی، در این باره گفته است: در بسیاری از کشورهای اروپایی، دوره کارشناسی از پنج سال به سه سال کاهش یافته، کارشناسی ارشد به یک سال و دکترا نیز به سه سال محدود شده است. اما در ایران، دوره کارشناسی به‌طور معمول چهار سال ولی در عمل به‌طور متوسط چهار سال و نیم، کارشناسی ارشد به‌طور متوسط سه سال و دکترا ۵ تا ۶ سال و گاهی تا ۱۴ ترم طول می‌کشد. این تفاوت، تنها در زمان نیست، بلکه در محتوا، کیفیت و سازوکارهای آموزشی است.
وی توضیح می‌دهد: در سیستم‌های پیشرفته، کارشناسی ارشد یک‌ساله، با هفت درس تخصصی و پایان‌نامه‌ای حداقل ۱۵هزار کلمه‌ای (معادل یک مقاله علمی) همراه است، اما بیشتر دانشجویان این محدوده را در یک سال تکمیل نمی‌کنند. ما در ایران هنوز با مدل قدیمی که در عمل سه سال طول می‌کشد، کار می‌کنیم، در حالی که جهان به سمت سرعت، تخصص و کارایی پیش می‌رود.
دکتر هادی خانیکی، استاد علوم ارتباطات نیز با اشاره به تجربه‌های جهانی در این خصوص اظهار می‌کند: در جهان سه الگوی اصلی برای ساختار دوره کارشناسی وجود دارد؛ الگوی اروپایی سه‌ساله، الگوی آمریکایی چهارساله و الگوی آسیای نوظهور که در کشورهایی چون چین و کره‌جنوبی بر بازتعریف رشته‌ها بر پایه فناوری و صنعت استوار است. ما باید ببینیم به کدام الگو نزدیک‌تریم و براساس نیازهای واقعی کشور تصمیم بگیریم.خانیکی به تجربه چین اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: در سیاست آموزشی جدید چین، برخی رشته‌های سنتی مانند روزنامه‌نگاری چاپی حذف و رشته‌های میان‌رشته‌ای مبتنی بر هوش مصنوعی جایگزین شده‌اند. این کشور در کنار کوتاه‌سازی زمانی، عمق یادگیری و مهارت‌محوری را افزایش داده است. ما نیز اگر بخواهیم چنین سیاستی را اجرا کنیم، باید محتوای آموزشی خود را بازتعریف کنیم، نه اینکه صرفاً زمان تحصیل را کاهش دهیم.وی با تأکید بر اینکه کاهش مدت تحصیل باید با بازنگری اساسی در محتوای دروس و شیوه‌های آموزشی همراه باشد، می‌افزاید: کاهش ۲۰ تا ۲۵ درصد از واحدهای درسی نباید صرفاً از طریق حذف تعدادی درس صورت گیرد، بلکه باید بر پایه بازطراحی برنامه‌های درسی و یادگیری ترکیبی مبتنی بر فناوری انجام شود. کاهش صوری واحدها، بدون بازتعریف مهارت‌ها، تنها به افت کیفیت منجر خواهد شد.
مجلسی‌ها چه می‌گویند؟
مجلسی‌ها پس از اظهارات وزیر علوم، پیشنهاد وی را درخصوص کاهش دوره کارشناسی به سه سال بررسی کرده‌اند، برخی با تردید و برخی با نگاهی مثبت.
چنان‌که فرهاد بشیری، عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس با اشاره به ضرورت بررسی نیازهای منطقه‌ای و ملی، می‌گوید: هر اقدامی در این زمینه نیاز به کارشناسی جدی دارد و تاکنون بحثی برای کاهش دو ساله دوره لیسانس در مجلس مطرح نشده است.امیر طاهرخانی، عضو دیگر کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس هم معتقد است کاهش تعداد واحدهای درسی بدون برنامه‌ریزی دقیق می‌تواند بنیه علمی دانشجویان و کیفیت آموزش را تحت تأثیر قرار دهد.
با این‌حال، دبیر کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس شورای اسلامی از رویکرد مثبت نمایندگان مجلس به این پیشنهاد خبر داده و بیان کرده نمایندگان مجلس احتمالاً از آن استقبال خواهند کرد.
رمضان رحیمی دشتلوئی می‌گوید: ما از رویکردی حمایت می‌کنیم که هم کیفیت آموزشی حفظ شود و هم دانشجو بتواند با انعطاف بیشتر و در زمانی معقول‌تر تحصیل خود را تمام کند.به گفته مسئولان وزارت علوم، اجرای تدریجی این طرح می‌تواند به این وزارتخانه فرصت دهد نقاط ضعف و قوت طرح را شناسایی کرده و اصلاحات لازم را پیش از تعمیم به تمامی دانشگاه‌ها انجام دهد.
به نظر می‌رسد براساس اظهارات مسئولان وزارت علوم، مجلس و کارشناسان، اجرای کاهش طول دوره تحصیلی کارشناسی نیازمند تعادل میان سرعت تحصیل و حفظ کیفیت آموزشی است؛ یعنی باید هم فرصت‌های مهارت‌آموزی و ورود سریع به بازار کار فراهم شده و هم استانداردهای آموزشی و توانمندی علمی دانشجویان حفظ شود.