به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا: حجت الاسلام و المسلمین محمد حسین امین، نویسنده و پژوهشگر دینی، در نوشتاری اختصاصی برای ابنا: به بررسی نقش حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) در ساختن خانواده‌ای سالم، مرزبندی‌های اخلاقی و حقوقی در روابط زوجی، و تأثیر این آموزه‌ها بر سامان اجتماعی پرداخته است، و نشان می‌دهد چگونه الگوی زندگی حضرت می‌تواند به یک پیام جهانی برای ارتقای جایگاه زنان و تحکیم نهاد خانواده در جوامع مختلف تبدیل شود.
مدرسه‌ای به نام فاطمه (س)؛ چگونه خانواده را می‌سازد و جامعه را متحول می‌کند؟
محمد حسین امین / نویسنده و پژوهشگر دینی
حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) بیش از آنکه صرفاً چهره‌ای تاریخی باشند، نمادی از پیوند میان ایمان و زندگی روزمره‌اند. زندگی کوتاه اما پربرکت ایشان سرشار از نمونه‌هایی عملی از عشق دینی، فداکاری خانوادگی، ایثار اجتماعی و مقاومت در برابر بی‌عدالتی است. در این نوشتار تلاش می کنم آنچه را از سیره و کلام و عمل حضرت می‌توان به عنوان «دغدغه» برشمرد، روشن کنم و راه‌های بومی‌سازی این آموزه‌ها برای خانواده‌ها و جوامع امروز را ارائه دهم.
الگوی خانواده سالم در سیره حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)
حضرت زهرا (س) خانواده را کانونی مقدس می‌دانستند؛ مکانی که نه‌تنها مأمن آرامش روح و جان، بلکه سرچشمه‌ی شکل‌گیری یک جامعه توحیدی بود. در روایات آمده است که ایشان فرمودند: «إِنَّمَا جُعِلَ الْبَیْتُ سَکَنًا لِلزَّوْجَیْنِ»؛ خانه محل آرامش زن و شوهر قرار داده شده است.[1] این بیان نورانی، ریشه در آیه «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً» دارد که مودّت و رحمت را اساس پیوند خانوادگی معرفی می‌کند.[2] ترجمه روایت نیز گویای آن است که خانه در نگاه حضرت، تنها یک محل زندگی نبود؛ بلکه نقطه آغاز آرامش، تربیت و ساختن انسان‌هایی بود که بعدها ستون‌های یک جامعه سالم را تشکیل می‌دادند. در رفتارهای عینی آن بانو، تقسیم مسئولیت‌ها، رعایت عدالت و ایثار برای آسایش دیگران به‌روشنی دیده می‌شود.
نخستین ویژگی الگوی حضرت، ترکیبِ توأمانِ عبادت با کارِ روزمره است. در روایات آمده است که پیامبر اکرم (ص) وارد خانه شدند و دیدند حضرت زهرا (س) در حال چرخاندن آسیاب‌اند؛ فرمودند: «یا فاطِمَةُ، أَیُّما امْرَأَةٍ دَانَتْ طاعَةَ زَوْجِها لَها فُضْلُ عِبادَةِ سَنَةٍ»؛ ای فاطمه، هر زنی که در کار و زندگی خانوادگی برای رضای خدا از همسرش اطاعت کند، پاداش عبادت یک سال را دارد.[3] ترجمه روایت نشان می‌دهد که کارهای روزانه، اگر با نیت الهی همراه شود، در تراز عبادت قرار می‌گیرد. حضرت زهرا (س) با چنین نگاهی، خانه را محل رشد ایمان می‌ساختند و هم‌زمان امور روزمره را با کرامت و شرافت انجام می‌دادند؛ الگویی که نشان می‌دهد عبادتی که از زندگی جدا باشد ناقص است، و کارِ روزمره‌ای که از روح عبادت تهی گردد، از تعالی محروم می‌ماند.
دومین ویژگی، تأکید بر عدالت و حفظ کرامت در روابط خانوادگی است. در روایتی از حضرت زهرا (س) نقل شده است که فرمودند: «حُسنُ عِشرَةِ الزَّوجَینِ نِظامُ الأُسرة»؛ خوش‌رفتاری و برخورد نیکو میان زن و شوهر، نظام‌دهنده‌ی بنیان خانواده است.[4] ترجمه روایت روشن می‌سازد که اساس استحکام خانواده نه در قدرت و سلطه، بلکه در رفتار کریمانه و رعایت حرمت‌هاست. سیره‌ی امام علی (ع) و حضرت زهرا (س) سرشار از توصیه‌هایی است که به تساوی احترام، مسئولیت‌پذیری مرد و زن و پاسداشت کرامت انسانی می‌پردازد؛ مجموعه‌ای از آموزه‌های حقوقی و اخلاقی که همچون ستونی فرهنگی، خانواده را در برابر فشارهای بیرونی محافظت می‌کند و از نزاع‌های خانگی می‌کاهد.
تربیت فرزندان: از مهر تا انضباط
تربیت در منظر حضرت زهرا (س) ترکیبی از محبت، الگو بودن والدین و ایجاد فضای امن است. ایشان با رفتار و گفتار خویش نشان دادند که تربیت تنها آموزش دستورات نیست؛ بلکه ساختن روح و الگو شدن است. فرزندان در خانواده‌ای که الگوهای زهد، صداقت و تواضع در آن جاری است، بهتر می‌آموزند که چه معنا و راهی در زندگی را دنبال کنند.[5]
از منظر عملی، حضرت به پرورش خصایص اخلاقی چون ایثار و همکاری اهتمام داشتند؛ نماد بارز آن ماجراهای ایثار غذایی در خانواده‌ی امیرالمؤمنین است که در احادیث و سرگذشت‌ها نقل شده و الگویی روشن برای تربیتِ فرزندانِ مسئول و همدل به شمار می‌رود.[6]
اما تربیت محدود به حوزه‌ی عاطفه و اخلاق نیست؛ نظم و انضباط و برنامه‌ریزی نیز جزئی از روش تربیتی حضرت بود. تقسیم مسئولیت‌ها میان اعضای خانه، واگذاری وظایف متناسب با سن و توان و تشویق به کار مفید از جمله روش‌هایی است که در منابع سیره‌ی خانوادگی ایشان بازتاب دارد و امروز نیز قابلیت بومی‌سازی دارد.[7]
مشارکت و عدالت در روابط زوجی
حضرت زهرا (س) و امام علی (ع) نمونه‌ی عینیِ مشارکت در زندگی مشترک بودند؛ هم در کارهای خانه و هم در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی و اجتماعی. تاریخ نمونه‌های فراوانی از این همراهی ثبت کرده است؛ از جمله آن روز که امیرالمؤمنین (ع) وارد خانه شد و دید حضرت زهرا (س) در حال تهیه‌ی آرد هستند، پس خود به تقسیم کار پرداخت و فرمود: «ای فاطمه، من آسیـاب را می‌گردانم و تو کودک را آرام کن.» این روایت کوتاه تاریخی نشان می‌دهد که مشارکت خانوادگی مفهومی تشریفاتی نبود، بلکه رفتاری روزمره و عملی بود. این مشارکت، برخلاف برخی تصورات سطحی، نه تضعیف نقش‌ها بلکه تکمیل هر نقش در چارچوب کرامت انسانی است. آنچه اهمیت دارد، همدلی و شراکت در مسئولیت‌ها و احترام متقابل است که موجب پایداری خانواده می‌شود.[8]
در آموزه‌های امامان و روایات وارده، مردان به رعایت نیکی و رأفت نسبت به همسران سفارش شده‌اند؛ چنان‌که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «خَیْرُکُمْ خَیْرُکُمْ لِأَهْلِهِ، وَأَنَا خَیْرُکُمْ لِأَهْلِی»؛ بهترین شما کسی است که برای خانواده‌اش بهترین باشد، و من بهترینِ شما برای خانواده‌ام هستم. این بیان و نگاه نورانی جایگاه اخلاق و کرامت زن را در نظام خانواده نشان می‌دهد. این پیوند میان تکریم زن و مسئولیت‌پذیری مرد، نقشه راهی است برای شکل‌گیری روابطی سرشار از عدالت و محبت. خانواده‌ای که بر اساس چنین نگاهی بنا شود، نه‌تنها از تنش‌ها تهی می‌گردد، بلکه خود به الگویی فرهنگی برای اجتماع تبدیل می‌شود؛ الگویی که مهر، احترام و رفتار مسئولانه را به عنوان ستون‌های اصلی زیست خانوادگی معرفی می‌کند.
اجرای عدالت اقتصادی و اخلاقی در خانه نیز از دغدغه‌های جدی حضرت بود. بخشش، ساده‌زیستی و توزیع عادلانه امکانات میان افراد خانواده، نه تنها به رشد اخلاق فردی کمک می‌کند بلکه از انباشت نابرابری‌هایی که می‌تواند به تنش‌های اجتماعی بینجامد جلوگیری می‌نماید.[9]
مبارزه با ظلم و حضور اجتماعی: دغدغه‌ای فراتر از خانه
یکی از ابعاد برجسته‌ی سیره‌ی حضرت زهرا (س)، حضور آگاهی‌بخش ایشان در عرصه‌های اجتماعی و مطالبه‌گری نسبت به قدرت‌های زمانه است. خطبه فدکیه نمونۀ بارزی از این عرصه بود؛ سخنرانی‌ای که هم از حیث بلاغت و هم از حیث محتوای حقوقی-سیاسی توانست مسئله‌ی غصب حقوق را مطرح سازد و نشان دهد دغدغه‌ی خانواده با دغدغه‌ی عدالت اجتماعی پیوندی ناگسستنی دارد.[10]
حضرت زهرا (س) ثابت کرد که زن مسلمان می‌تواند در کنار نقش‌های خانوادگی، نقش اجتماعی خود را نیز ایفا کند و در برابر بی‌عدالتی‌ها موضع بگیرد؛ این ترکیبِ عاطفه و شجاعت، پیامدی جهانی برای زنان مسلمان دارد: نه به معنای کناره‌گیری از خانه و نه به معنای کنار گذاشتن حضور اجتماعی، بلکه به معنای ادغام خردمندانه‌ی هر دو حوزه برای رسیدن به جامعه‌ای عادلانه‌تر.[11]
این حضور اجتماعی، به‌ویژه در زمانه‌هایی که حقوق بر زمین مانده‌اند، به الگوی مقاومت مدنی تبدیل می‌شود؛ الگویی که نه خشونت را تبلیغ می‌کند و نه در مسیر سازش بی‌عدالتی قدم می‌گذارد، بلکه با استدلال اخلاقی و قرآنی خواستار احقاق حقوق و بازسازی نظم اجتماعی است.[12]
پیام جهانی زن مسلمان از منظر دغدغه‌های حضرت زهرا (س)
دغدغه‌های حضرت زهرا (س) فراتر از یک بومِ جغرافیایی است؛ آنها حامل پیام‌هایی جهانی‌اند: کرامت زن، مسئولیت مشترک در خانواده، و ایستادگی در برابر ستم. این پیام‌ها می‌توانند به زنان در جوامع مختلف راهکارهایی عملی برای تعادل میان نقش‌های مختلف، مدارا و استقامت بدهند. مهم این است که آموزه‌ها نه به‌صورت قالبی و خشک منتقل شوند، بلکه با زبان زمان و فرهنگ‌های مختلف تطبیق یابند.
یکی از پیام‌های کلیدی، ترکیب توانمندیِ اخلاقی با استقلالِ کرامت‌محور است؛ یعنی زن باید توانمندی اقتصادی، فرهنگی و تربیتی را با حفظ جایگاه والای خویش در خانواده ادغام کند و نه در تقابل با آن بایستد. این تاکید بر هم‌زیستیِ کرامت و کارایی، نقطه‌ی عطفی برای سیاست‌گذاری‌های اجتماعی در جوامع مسلمان است.[13]
پیام دیگر، نقش زن به عنوان «پیام‌رسان اخلاق» در جامعه است؛ زنی که در خانه ارزش‌های توحیدی و اخلاقی را نهادینه می‌سازد، در واقع در حال ساختن نسلی است که قادر به اصلاح جامعه است. از همین رو سرمایه‌گذاری در آموزش و حمایت از زنان خانواده‌دار، نه هزینه که سرمایه‌ای برای توسعه‌ی پایدار است.[14]
نگاهی به آنچه گذشت
دغدغه‌های حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) مجموعه‌ای همگون از ایمان، اخلاق، عدالت و ایثار است که از بطن خانواده آغاز شده و به متن جامعه و تاریخ راه می‌یابد. اگر خانواده‌ها امروز بتوانند بر پایه‌ی این آموزه‌ها خود را بازسازی کنند —با تأکید بر عدالت در روابط، تقسیم منصفانه‌ی مسئولیت‌ها، و تربیت مبتنی بر الگو— خواهیم دید که اثرات آن فراتر از دیوارهای خانه خواهد بود و به اصلاحات اجتماعی واقعی منجر خواهد شد. پیام حضرت زهرا (س) برای جهان امروز ساده و در عین حال ژرف است: خانواده‌ای که بر کرامت و عدالت استوار باشد، جامعه‌ای متعادل و انسانی می‌سازد.
پاورقی‌ها
[1] در منابع سیره و زندگی‌نامه‌های شیعی دربارهٔ منزلت خانواده در نگاه حضرت زهرا (س) و تکیهٔ ایشان بر نقش خانه به‌عنوان مدرسهٔ اخلاق بحث‌های فراوانی آمده است؛ برای نمونه ر.ک: «خانه‌داری و تربیت فاطمه(س)»، پایگاه حوزه. (مجلدات سیره‌نویسی و مقاله‌ها)
[2] در قرآن کریم آیاتی که بر هماهنگی عبادت و کردار در زندگی تأکید دارند و نیز آیهٔ مربوط به مَودّت و رَحمَت میان زوجین قابل توجه‌اند؛ به‌ویژه آیت‌اللهی: «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا...» (سوره روم، آیه 21)
[3] برای بازتاب دیدگاه امام علی (ع) در باب احترام به زنان و عدالت خانوادگی، مراجعه شود به نهج‌البلاغه و متون تفسیر آن و مقالات علمی پیرامون جایگاه حقوقی زن در نهج‌البلاغه
[4] دربارهٔ روش‌های تربیتی حضرت زهرا (س) و شواهد روایی و تاریخیِ مربوطه، نگاه کنید به مقالات پژوهشی منتشرشده در پایگاه‌های علمی-حوزوی که زندگی خانوادگی آن بزرگوار را موضوع بررسی قرار داده‌اند
[5] داستان ایثار غذایی خانوادهٔ علی و فاطمه و فرزندان در منابع روایی شیعه و سنی نقل شده است؛ این روایت در تفسیر آیات سورهٔ انسان نیز مورد استناد قرار گرفته است
[6] تقسیم کار و نظم در زندگی خانوادهٔ حضرت زهرا (س) در متون سیره و شرح‌حال‌ها گزارش شده است؛ برای مثال بخش‌هایی از کتاب‌های تاریخی و اخلاقی که به شرح سیرهٔ اهل‌بیت پرداخته‌اند
[7] اسناد و گزارش‌هایی از کمک و همکاری متقابل علی و فاطمه (علیهماالسّلام) در منابع روایی موجود است؛ شرح‌هایی که بر مشارکت زوجین در زندگی تأکید می‌کند را می‌توان در متون سیره یافت
[8] روایات ناظر به نیکی با خانواده و جایگاه زن در حیات اجتماعی و دینی از جمله حدیث «خیرکم خیرکم لأهله» در منابع مختلف حدیثی نقل شده است
[9] آموزه‌های اهل‌بیت (ع) دربارهٔ ساده‌زیستی و بخشش در خانواده، در متون حدیثی و اخلاقی فراوان است؛ این آموزه‌ها به‌ویژه در منابعی مانند بحارالأنوار و آثار مفسران و محدثان شیعه منعکس شده‌اند
[10] خطبه فدکیه، به عنوان نمونه‌ای از موضع‌گیری اجتماعی-حقوقی حضرت زهرا (س)، در منابع شیعی و بسیاری از بررسی‌های علمی-حوزوی مورد توجه قرار گرفته است؛ متن و ترجمهٔ خطبه در پایگاه‌هایی مانند hawzah.net و ویکی شیعه موجود است
[11] حضور اجتماعی زنان در سیره اهل‌بیت و نمونه‌های تاریخی مانند حضرت زینب و حضرت فاطمه (س) در مطالعات تاریخ تشیع و سیره‌ی زینبی تحلیل شده‌اند
[12] استدلال اخلاقی و ادعایی حضرت زهرا (س) در دفاع از حقوق خویش و خانواده‌اش، نشان‌دهندهٔ روشی است که می‌تواند در مبارزات حقوقی-مدنی امروز نیز قابل توجه باشد؛ بررسی‌های تطبیقی در مقالات معاصر آمده است
[13] دربارهٔ مفهوم کرامت و نقش زن در عرصه‌های توانمندسازی اقتصادی و فرهنگی، مقالات علوم اجتماعی و فقه خانواده در دانشگاه