شفقنا رسانه- محمدرضا شالبافان می گوید: «متأسفانه در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌ها شاهد ارائه چهره‌ای نادرست از متخصصان سلامت روان هستیم. روانپزشکان و روانشناسان گاهی «غیرمتعهد»، «لااُبالی» یا «غیرحرفه‌ای» نشان داده می‌شوند، درحالی‌که در واقعیت چنین نیست. همچنین، روش‌هایی مانند هیپنوتیزم یا شوک‌درمانی به‌صورت اشتباه و اغراق‌آمیز تصویر می‌شوند. مثلاً شوک‌درمانی که یکی از روش‌های علمی و مؤثر در درمان برخی اختلالات شدید روانپزشکی است، در فیلم‌ها به‌عنوان شکنجه نمایش داده می‌شود. این نوع بازنمایی‌ها باعث افزایش ترس و بدبینی در جامعه می‌شود و بیماران را از مراجعه بموقع بازمی‌دارد.»
به گزارش شفقنا از پیام ما یک‌چهارم جمعیت ایران دچار یکی از اختلالات روانی‌اند و درحالی‌که وزارت بهداشت نسبت به افزایش «انگ» به بیماران روان در تولیدات صداوسیما هشدار داده، «محمد حاتمی»، رئیس سازمان نظام روانشناسی و «محمدرضا شالبافان»، مدیرکل دفتر سلامت روان وزارت بهداشت، به «پیام ما» می‌گویند: بازنمایی نادرست بیماران و متخصصان روان در رسانه‌ها موجب تداوم تبعیض، ترس از درمان و تشدید مشکلات روانی در جامعه شده است.
براساس آخرین پیمایش ملی سلامت روان، ۲۵ درصد مردم ایران دچار یکی از اختلالات روانی هستند و شیوع این بیماری‌ها افزایش یافته است. در همین زمان وزارت بهداشت با صداوسیما در رابطه مسئله «انگ» به بیماران اعصاب و روان در فیلم‌ها و سریال‌های پخش‌شده در این رسانه دچار چالش شده است.
«علیرضا رئیسی»، معاون وزیر بهداشت در نامه‌ای به صداوسیما معاون سازمان صداوسیما و رئیس سازمان تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر نوشت: «نمایش اطلاعات نادرست، به‌خصوص در حوزه روانپزشکی، منجر به افزایش انگ اجتماعی نسبت به بیماران روانی می‌شود و پیامدهای جدی برای سلامت روان جامعه در پی دارد.»
او در نامه خود خواستار حضور یک مشاور سلامت روان در تمامی مراحل تولید محتواهای رسانه‌ای شد و گفت: «با وجود اعلام آمادگی کامل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد این معاونت به‌عنوان متولی اصلی سیاستگذاری کلان سلامت روان کشور برای همکاری همه‌جانبه با تولیدکنندگان آثار نمایشی، همچنان شاهد ارائه گسترده محتوای نادرست و مخاطره‌آمیز در نمایش شخصیت‌های روانپزشکی، روند درمان و اختلالات روانی هستیم.»
انگ به بیماران در برنامه‌های رسانه ملی
«محمدرضا شالبافان»، مدیر دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، در گفت‌وگو با «پیام ما» با تأکید بر نقش مؤثر رسانه‌ها در شکل‌گیری نگرش جامعه نسبت به سلامت روان در رابطه با نامه اخیر معاون وزیر بهداشت به صداوسیما می‌گوید: «در کنار فعالیت‌های مسئولانه برخی رسانه‌ها، گاهی بازنمایی‌های نادرست درباره بیماران و موضوعات روانپزشکی وجود دارد که باعث افزایش انگ اجتماعی می‌شود.»
او بر ضرورت گفت‌وگوی دوسویه وزارت بهداشت با رسانه‌ها، هنرمندان و به‌ویژه سینماگران، برای ارتقای سواد سلامت روان تأکید می‌کند: «محتواهای آسیب‌زا باید پیش از تولید یا پخش، توسط متخصصان بررسی شوند. در این رابطه وزارت بهداشت با ساترا همکاری‌هایی دارد و کارگاه‌هایی برای پلتفرم‌های نمایش خانگی برگزار می‌شود. بااین‌حال با وجود پیشرفت‌ها، هنوز تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله داریم و با توجه به نقش پررنگ رسانه‌ها در زندگی مردم، مسئولیت‌پذیری در پرداخت موضوعات سلامت روان بیش از گذشته اهمیت دارد.»
نگاه روانشناختی در محتواهای رسانه‌ای
تنها وزارت بهداشت نیست که خواستار توجه به مباحث سلامت روان در محتواهای تولیدی و منتشرشده از سوی صداوسیما است. «محمد حاتمی»، رئیس سازمان نظام روانشناسی و مشاوره، نیز در گفت‌وگو با «پیام ما» بیان می‌کند: «تولیدات رسانه‌ای صداوسیما اعم از گزارش‌ها و اخبار، همه باید از نگاه روانشناختی به جامعه ارائه شوند. بنابراین، حضور یک روانشناس به‌عنوان مشاور در شبکه‌های تولیدی و شبکه خبر از نظر من بسیار ضروری است. حتی در مورد سریال‌هایی که تولید می‌شوند، از همان لحظه‌ای که سوژه شکل می‌گیرد تا زمانی که به سناریو تبدیل می‌شود، دکوپاژ و ساخته و آماده پخش می‌شود، حتماً باید نگاه روانشناختی وجود داشته باشد.»
حاتمی تأکید می‌کند: «نیاز است روانشناس یا مشاور در جریان تولید برنامه‌های صداوسیما حضور داشته باشد تا برنامه‌ها از منظر روانشناختی، متناسب با شرایط جامعه و در جهت سلامت روان مردم تنظیم شوند.»
انگ و آسیب به بیماران روان
آنچه وزارت بهداشت را نگران کرده، «انگ» به بیماران روانی است که هم می‌تواند بیماری روانی را تشدید کند و هم اینکه موجب تبعیض علیه بیماران در جامعه شود. براساس تعریف سازمان جهانی بهداشت، سلامت روان تنها نبودِ بیماری یا اختلال روانی نیست، بلکه «حالتی از بهزیستی کامل ذهنی، عاطفی و اجتماعی» است. سلامت روان دارای چندین مؤلفه است؛ تعادل هیجانی و توانایی کنترل و ابراز احساسات به‌طور سالم، خودآگاهی و خودپذیری و شناخت نقاط قوت و ضعف خود بدون هرگونه قضاوتی منفی، روابط سالم اجتماعی یا داشتن ارتباط‌های حمایتی و صمیمی، واکنش منطقی و سازگارانه در برابر دشواری‌ها، داشتن هدف و انگیزه برای ادامه زندگی، از جمله مؤلفه‌های سلامت روان محسوب می‌شوند. برهمین اساس، هر آنچه این مؤلفه را دچار اختلال کند، به‌نوعی آسیب به سلامت روان محسوب می‌شود. یکی از عواملی که می‌تواند به مؤلفه‌های سلامت روان آسیب بزند، «انگ» یا «استیگما» است.
انگ در بیماری‌های روانی، به نگرش‌ها، باورها و رفتارهای منفی و تبعیض‌آمیزی گفته می‌شود که جامعه، دیگران یا حتی خود فرد نسبت به بیماری‌های روانی دارند. این انگ باعث می‌شود افراد مبتلا به اختلالات روانی احساس شرم، طردشدگی یا بی‌ارزشی کنند و از کمک‌گرفتن یا درمان خودداری کنند. انگ در سه سطح شامل «انگ اجتماعی»، «انگ درونی یا خود انگ‌زنی» و «انگ نهادی» ظاهر می‌شود. در سطح انگ اجتماعی پیش‌داوری و تبعیض از سوی جامعه، مانند این تصور غلط که «افراد مبتلا به افسردگی ضعیف‌اند» یا «بیماران روانی خطرناک هستند»، موجب طرد اجتماعی و محدود شدن فرصت‌های شغلی و اجتماعی برای فرد می‌شود. همچنین، زمانی که فرد دچار خود انگ‌زنی می‌شود، فرد بیمار باورهای منفی جامعه درباره خود را پذیرفته است و احساس شرم، گناه یا بی‌ارزشی می‌کند. درنتیجه، ممکن است درمان را رها یا از صحبت درباره مشکل خود پرهیز کند.
انگ نهادی در تبعیض و نابرابری در سطح نظام‌های رسمی مانند بهداشت، آموزش یا قانون ظاهر می‌شود؛ به‌عنوان مثال، نظام بیمه برای بیماری‌های روانی پوشش کمتری نسبت به بیماری‌های جسمی در نظر می‌گیرد.
انگ و تعویق درمان
حاتمی درباره انگ به بیماران سلامت روان و آسیب‌های آن می‌گوید: «اگر کمی به گذشته برگردیم، حدود ۱۵ تا ۲۰ سال پیش بیماری‌های روانی در جامعه با انگ و قضاوت همراه بودند و مردم نگاه درستی به آنها نداشتند. اما امروز من معتقدم وضعیت تغییر کرده است. با توجه به شرایط جدید، گسترش فضای مجازی و افزایش سطح آگاهی مردم، اختلالات روانی بیش از گذشته شناخته شده‌اند و افراد بیشتری برای درمان مراجعه می‌کنند. اکنون کلینیک‌های ما مراجعان زیادی دارند که برای حل مشکلات روانشناختی خود مراجعه می‌کنند. بااین‌حال، انگ همچنان وجود دارد. در دوران کرونا هم این مسئله مشاهده شد و امروز نیز ادامه دارد. هنوز هم بسیاری از افراد از مراجعه به مشاور، روانشناس یا روانپزشک پرهیز می‌کنند و مشکلات خود را پنهان نگه می‌دارند. این پنهان‌کاری خسارت‌ها و آسیب‌های زیادی به‌دنبال دارد؛ چون باعث می‌شود مشکلات روانی تشدید شوند و درمان به تعویق بیفتد.»
بازنمایی منفی سلامت روان
شالبافان نیز معتقد است نگرش منفی نسبت به مراجعه برای درمان اختلالات روانی و انگ به بیماران یکی از موانع جدی سلامت روان در جوامع مختلف، از جمله ایران، است. او می‌گوید: «اگرچه در سال‌های اخیر با افزایش سواد سلامت روان مردم، این مسئله تا حدی کاهش یافته است، اما هنوز هم رسانه می‌تواند نقشی تعیین‌کننده در تقویت یا کاهش این انگ ایفا کند. اگر رسانه تصویر روانپزشک، روانشناس و فرایند درمان را به‌شکل مخدوش، ناکارآمد یا حتی مضحک نمایش دهد، طبیعی است که مخاطب از مراجعه برای درمان پرهیز کند.»
این مقام وزارت بهداشت تأکید می‌کند: «متأسفانه در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌ها شاهد ارائه چهره‌ای نادرست از متخصصان سلامت روان هستیم. روانپزشکان و روانشناسان گاهی «غیرمتعهد»، «لااُبالی» یا «غیرحرفه‌ای» نشان داده می‌شوند، درحالی‌که در واقعیت چنین نیست. همچنین، روش‌هایی مانند هیپنوتیزم یا شوک‌درمانی به‌صورت اشتباه و اغراق‌آمیز تصویر می‌شوند. مثلاً شوک‌درمانی که یکی از روش‌های علمی و مؤثر در درمان برخی اختلالات شدید روانپزشکی است، در فیلم‌ها به‌عنوان شکنجه نمایش داده می‌شود. این نوع بازنمایی‌ها باعث افزایش ترس و بدبینی در جامعه می‌شود و بیماران را از مراجعه بموقع بازمی‌دارد.»
شالبافان می‌افزاید: «در برخی آثار طنز نیز متأسفانه شاهد مضحکه‌کردن بیماران هستیم. در این آثار، فضای بیمارستان‌های روانپزشکی، بیماران و حتی کادر درمان به‌شکلی اغراق‌آمیز، خشن یا غیرانسانی نمایش داده می‌شود. درحالی‌که واقعیت دقیقاً برعکس است؛ بیماران روان در اغلب موارد قربانی خشونت‌اند نه عامل آن. این نوع تصویرسازی‌ها باعث می‌شود خانواده‌ها در مراجعه بموقع برای بستری بیماران خود تردید کنند، درحالی‌که تأخیر در بستری می‌تواند به پیامدهای بسیار جدی، مانند خودکشی یا وخامت بیماری، منجر شود.»
مدیرکل دفتر سلامت روان وزارت بهداشت تأکید می‌کند: «سینمای ایران یکی از نقاط افتخار فرهنگی کشور است و بسیاری از آثار ایرانی در جهان دنبال می‌شوند. به همین دلیل، انتظار می‌رود فیلمسازان ما همان‌گونه‌که در حوزه‌های دیگر به استانداردهای جهانی نزدیک شده‌اند، در بازنمایی علمی و مسئولانه مسائل سلامت روان نیز بادقت عمل کنند. اگر قرار است موضوعی علمی یا تخصصی در فیلم یا سریال مطرح شود، باید از مشاوره متخصصان استفاده شود و حقیقت علمی فدای جذابیت تجاری یا گیشه نشود.»
به‌گفته شالبافان، تنها مبتلایان به اختلالات روانی نیستند که به آنها انگ زده می‌شود، «خانواده‌هایی که کودک مبتلا به اوتیسم دارند نیز از انگ در امان نیستند و همین مسئله باعث می‌شود بسیار دیر برای تشخیص و درمان مراجعه کنند. درواقع، انگ و انکار دو عامل مهم در تأخیر درمان بسیاری از اختلالات عصبی-رشدی هستند.»
او می‌افزاید: «پدیده انگ تنها محدود به سلامت روان نیست و در سراسر دنیا درباره برخی بیماری‌های عفونی هم وجود دارد، اما گسترده‌ترین گروهی که تحت‌تأثیر آن قرار دارند، بیماران سلامت روان‌اند. طبق آخرین پیمایش‌ها حدود ۲۵ درصد مردم ایران، یعنی از هر چهار نفر یک نفر، به‌نوعی دچار اختلال روانپزشکی هستند. بیشتر این اختلالات از نوع خفیف یا متوسط‌اند، مانند افسردگی، اضطراب یا وسواس. اما صرف‌نظر از شدت بیماری، هیچ فردی شایسته تمسخر یا تحقیر نیست. باید خود را جای بیمار یا خانواده‌اش بگذاریم و ببینیم وقتی چهره‌ای غیرواقعی و خشن از بیمار اسکیزوفرنیا در رسانه‌ها نشان داده می‌شود، چه آسیبی به احساس انسانی آن خانواده وارد می‌شود.»
این سخنان نشان می‌دهد نگرش منفی به بیماران روانی هنوز در جامعه ایران پابرجاست و رسانه‌ها با نمایش‌های نادرست از بیماران و درمانگران، به تداوم این وضعیت دامن می‌زنند و همین امر موجب تشدید بیماری و انزوای افرادی می‌شود که با این اختلالات دست‌وپنجه نرم می‌کنند. بر همین اساس، باید نسبت به انگ‌زدایی از این اختلالات و هرگونه بیماری دیگر تلاش شود.