‌سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - حمیدرضا سیدناصری، نویسنده و ناشر کودک و نوجوان: کودکان نسل آلفا در دنیایی چشم گشوده‌اند که تصویر، صدا و حرکت پیش از کلمه در ذهن آنان معنا می‌گیرد. این نسل نه با صفحه‌ی کاغذ، بلکه با صفحه‌ی نمایش رشد کرده است؛ نسلی که گفت‌وگوهای روزمره‌اش با لمس، اشاره و تصویر آغاز می‌شود. در چنین جهانی، مفهوم کتاب و مطالعه نیز دگرگون شده است. کتاب دیگر تنها مجموعه‌ای از واژه‌ها نیست، بلکه بستری برای تجربه، تعامل و مشارکت است. داستان‌های تصویری و کتاب‌های تعاملی، پاسخ فرهنگی و آموزشی به همین دگرگونی‌اند؛ ابزارهایی که می‌توانند پلی میان دنیای فناوری و دنیای تخیل بسازند و از رهگذر آن، رشد زبانی و شناختی کودکان را شتاب دهند. پیش از آنکه کودک بتواند بخواند، می‌بیند. تصویر نخستین زبان ارتباطی او با جهان است. کتاب‌های تصویری با بهره‌گیری از ترکیب رنگ، حرکت، فضا و احساس، به کودک می‌آموزند که معنا را می‌توان از ورای واژه‌ها دریافت. هر تصویر برای کودک حکم واژه‌ای تازه دارد؛ واژه‌ای که او خود می‌تواند تفسیر کند و با آن جهان ذهنی‌اش را گسترش دهد. تحقیقات آموزشی نشان داده‌اند که کودکان در فرآیند مشاهده‌ی تصاویر داستانی، مهارت‌هایی چون نام‌گذاری اشیاء، توصیف موقعیت‌ها، و درک روابط علت و معلولی را می‌آموزند. در واقع، کتاب تصویری، تمرینی طبیعی برای پرورش زبان گفتاری و واژگان فعال کودک است. افزون بر این، تصاویر متنوع از فرهنگ‌ها، چهره‌ها و موقعیت‌های گوناگون، حس همدلی، درک تفاوت و تخیل را در او تقویت می‌کند.

کتاب‌های تعاملی نسل جدید، تجربه‌ی سنتی خواندن را به تجربه‌ای چندحسی تبدیل کرده‌اند. در این کتاب‌ها، کودک نه خواننده‌ای منفعل، بلکه شریکِ فعال داستان است. او با لمس، صدا، حرکت و گاه حتی تصمیم‌گیری، در روند روایت دخالت می‌کند. این نوع مشارکت، به شکل چشمگیری تمرکز، حافظه‌ی فعال و خلاقیت را تقویت می‌کند. به‌کارگیری فناوری‌های نو مانند واقعیت افزوده و صداگذاری هوشمند در کتاب‌های کودک، فرصت تازه‌ای برای پیوند دادن بازی و یادگیری فراهم آورده است. برای مثال، کودکی که با لمس تصویر یک حیوان صدای آن را می‌شنود یا با چرخاندن صفحه، نتیجه‌ی عمل شخصیت داستان را می‌بیند، در واقع از طریق بازی، در حال تمرین زبان و شناخت است. این نوع یادگیری تعاملی، با اصول روان‌شناسی رشد هماهنگ است؛ زیرا ذهن کودک از رهگذر تجربه، آزمون و خطا به فهم مفاهیم می‌رسد.

زبان، تنها ابزار ارتباط نیست؛ ستون اصلی تفکر است. کتاب‌های تصویری و تعاملی می‌توانند مسیر رشد زبانی را از سطح واژگان به سطح ساختارهای شناختی گسترش دهند. در جریان تعامل با تصویر و متن، کودک مفاهیمی چون زمان، مکان، ترتیب و احساسات را می‌آموزد. او یاد می‌گیرد چگونه داستان را بازگو کند، چگونه جمله بسازد، و چگونه از واژه‌ها برای بیان ایده‌هایش بهره ببرد. همچنین کتاب‌های تعاملی باعث افزایش انگیزه‌ی مطالعه می‌شوند. کودکی که از لمس، صدا و رنگ لذت می‌برد، بی‌آنکه بداند، در حال تمرین درک مطلب است. همین امر می‌تواند مانع از افت علاقه به خواندن در سنین پایین شود و رابطه‌ی کودک با کتاب را از اجبار به لذت تبدیل کند. در حوزه‌ی شناخت، داستان‌های تصویری و تعاملی به رشد توانایی‌های تفکر خلاق، حل مسئله و تمرکز کمک می‌کنند. هنگامی که کودک درگیر کشف معنا در تصاویر، پیش‌بینی رویدادهای بعدی یا تصمیم‌گیری در روند داستان می‌شود، در واقع در حال تمرین فرایندهای شناختی پیچیده است. از منظر روان‌شناسی رشد، این نوع کتاب‌ها مهارت‌های ادراکی (مانند توجه به جزئیات، تطبیق دیداری و حافظه‌ی بصری) را نیز تقویت می‌کنند. حتی برای کودکانی که دچار اختلالات یادگیری یا تاخیر زبانی‌اند، کتاب‌های تعاملی می‌توانند ابزاری توانبخش باشند، زیرا مسیر یادگیری را با تجربه‌ی حسی و بازی درهم می‌آمیزند.

اگرچه فناوری در خدمت آموزش، فرصتی ارزشمند است، اما استفاده‌ی نادرست از آن می‌تواند موجب خستگی ذهن، کاهش تمرکز و وابستگی بیش از اندازه به صفحه‌نمایش شود. از این‌رو، نقش والدین، مربیان و ناشران در انتخاب محتوای باکیفیت و متناسب با سن کودک بسیار حیاتی است. کتاب‌های تصویری و تعاملی باید بر پایه‌ی معیارهای تربیتی و هنری دقیق طراحی شوند تا کودک را نه اسیر سرگرمی سطحی، بلکه رهسپار درک و تخیل عمیق کنند. همچنین لازم است سیاست‌گذاران فرهنگی از تولیدکنندگان داخلی این حوزه حمایت کنند تا کتاب‌های بومی و متناسب با فرهنگ و زبان کودکان ایرانی گسترش یابد. در جهانی که سرعت، تصویر و صدا بر ذهن کودک فرمان می‌رانند، کتاب تصویری و تعاملی فرصتی است برای آشتی دوباره‌ی کودک با معنا، تخیل و اندیشه. اگر در گذشته، واژه‌ها دریچه‌ی شناخت بودند، امروز تصویر و تجربه دروازه‌ی ورود به جهان مفاهیم‌اند. این تحول نه تهدیدی برای سواد، بلکه افقی تازه برای بازآفرینی فرهنگ خواندن است؛ فرهنگی که باید با زیست‌جهان نسل آلفا هماهنگ شود، نه در برابر آن مقاومت کند. کتاب‌های تصویری و تعاملی، هنگامی که با اندیشه‌ی تربیتی و معیارهای هنری و اخلاقی همراه شوند، می‌توانند نقش مهمی در پرورش مهارت‌های زبانی، شناختی و عاطفی کودکان ایفا کنند. در فرایند لمس، دیدن، شنیدن و شرکت در داستان، کودک نه تنها واژه‌ها را می‌آموزد، بلکه معنا را تجربه می‌کند؛ یاد می‌گیرد که هر صحنه، رویداد و تصویر حامل اندیشه‌ای است. این تجربه‌ی چندحسی، پیوند میان زبان، احساس و تخیل را استوار می‌سازد و به کودک امکان می‌دهد تا اندیشه را در قالبی زنده و پویا درک کند. از منظر اجتماعی، این کتاب‌ها می‌توانند به عدالت آموزشی و فرهنگی نیز یاری رسانند. کودکانی که در مناطق محروم یا با نیازهای ویژه زندگی می‌کنند، از طریق کتاب‌های صوتی، لمسی و واقعیت‌افزوده می‌توانند به جهان دانش و تخیل دست یابند؛ حقی که در ادبیات حقوق کودک، «حق دسترسی برابر به منابع فرهنگی و آموزشی» نامیده می‌شود. از این‌رو، توسعه‌ی این نوع کتاب‌ها نه تنها اقدامی فرهنگی، بلکه گامی در مسیر تحقق حقوق بنیادین کودک است. با این حال، در برابر فرصت‌های گسترده‌ی فناوری، تهدیدهایی نیز نهفته است: از اعتیاد به صفحه‌نمایش تا فروکاستن یادگیری به سرگرمی زودگذر. راه چاره نه در حذف فناوری، بلکه در هدایت آگاهانه‌ی آن است. وظیفه‌ی والدین، مربیان و سیاست‌گذاران فرهنگی آن است که مرز میان «تعامل هدفمند» و «غرق شدن در سرگرمی» را روشن سازند و با انتخاب و تولید کتاب‌های باکیفیت، مسیر رشد متعادل ذهن و روح کودک را تضمین کنند.

در نهایت باید پذیرفت که کتاب در هر قالبی خواه کاغذی، خواه دیجیتال، خواه تعاملی زمانی ارزشمند است که به درک عمیق‌تر انسان از خود و جهان بینجامد. رسالت ما در این عصر آن است که از فناوری، پلی به سوی تفکر بسازیم، نه دیواری در برابر معنا. اگر آینده‌ی سواد را به درستی درک کنیم، خواهیم دانست که کودک امروز دیگر تنها خواننده‌ی کلمه نیست، بلکه خالق تجربه است. او در دل داستان‌های تعاملی می‌زید، می‌آموزد، و از بازی تا زبان، از تصویر تا معنا، راه انسان شدن را طی می‌کند. بنابراین، سرمایه‌گذاری بر تولید و ترویج کتاب‌های تصویری و تعاملی، در حقیقت سرمایه‌گذاری بر آینده‌ی زبان، تخیل و تفکر است. نسلی که با تخیل می‌اندیشد، با گفت‌وگو می‌آموزد، و با تصویر معنا می‌سازد، همان نسلی است که می‌تواند جهانی انسانی‌تر، خلاق‌تر و آگاه‌تر بنا کند. پاسداری از این مسیر، مسئولیتی فرهنگی، تربیتی و تمدنی است؛ مسئولیتی که از اتاق کودک آغاز می‌شود، اما سرنوشت فردای جامعه را رقم می‌زند.