سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، فاطمه میرزاجعفری: ساختمان شماره ۲ سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، یا همان بنای مشهور خیابان ۳۰ تیر تهران، سال ۱۳۱۶ تأسیس شده است. طبق برنامه‌ریزی‌ها قرار بود پس از تخلیه و بازسازی، یک کتابخانه عمومی دیگر در پایتخت افتتاح شود. این ساختمان پیش‌تر به عنوان یک کتابخانه مستقل شناخته می‌شد و چند سالی است به عنوان ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی در نظر گرفته شده تا خدمات کتابخانه‌ای را گسترده‌تر و در فضایی عمومی‌تر ارائه دهد؛ علاوه‌براین بخشی از تلاش‌ها برای احیای این ساختمان تاریخی با استفاده بهینه براساس اهداف کتابخانه‌ای است.
کتابخانه اوایل سال ۱۲۴۳ ایجاد شد؛ یعنی ۱۲ سال پس از تاسیس مدرسه «دارالفنون» در تهران. نخست کتابخانه در مدرسه ایجاد شده بود، که بعدها هسته اولیه مجموعه کتابخانه ملّی ایران به حساب آمد. سال ۱۳۱۶ انجمن «معارف»، «کتابخانه ملی معارف» را با مجموعه‌ای که با کوشش فراوان گردآوری کرده بود، در جنب مدرسه دارالفنون، تأسیس کرد. واژه ملّی به کار رفته، به این معنی بود که این کتابخانه هیچ‌گونه وابستگی به دولت ندارد؛ بنابراین نباید «کتابخانه ملی معارف» را سلف کتابخانه ملی ایران دانست. سال ۱۳۶۹، به موجب قانون اساس‌نامه کتابخانه ملی ایران مصوب مجلس شورای اسلامی، سازمان کتابخانه ملی ایران به‌عنوان سازمانی مستقل زیر نظر نهاد ریاست جمهوری درآمد.
سال ۱۳۸۱ نیز سازمان اسناد کشور با کتابخانه ملی ایران ادغام شد و نام سازمان اسناد و کتابخانه ملی به خود گرفت. در حال حاضر این نهاد در دو ساختمان کتابخانه ملی ایران و گنجینه اسناد ملی ایران در تهران فعالیت می‌کند و با چهار معاونت کتابخانه ملی، اسناد ملی (آرشیو)، پژوهش و دیجیتال و معاونت توسعه مدیریت و منابع انسانی فعالیت می‌کند.
پیش‌تر کتابخانه ملی ایران، ابتدا در ساختمانی به مساحت ۳ هزار و ۵۰۰ متر مربع، در خیابان ۳۰ تیر یا قوام‌السلطنه و جبهه شمالی موزه ایران باستان قرار داشت که سال ۱۳۱۶ شمسی افتتاح شد. ساختمان قدیم کتابخانه ملی از دو طبقه تشکیل شده بود که طبقه اول تالار «نمایش»، تالار «فردوسی»، بخش نشریات و خدمات فنی و طبقه دوم به تالار مطالعه و مخازن کتاب‌ها اختصاص داشت. مخزن کتابخانه نیز برای ۴۰ هزار جلد کتاب طراحی و ساخته شده بود. چندین سال بعد با اضافه کردن ساختمانی بین کتابخانه و وزارت خارجه گسترش یافت و زیربنای ساختمان آن به هزار متر مربع رسید.
ماجرای فعال‌سازی ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی چیست؟
سال‌های اخیر وضعیت ساختمان شماره ۲ سازمان اسناد و کتابخانه ملی دستخوش تغییر و تحولات و برای مدتی به کتابخانه مجلس و موزه علم واگذار شد و با گذشت زمان و سکانداری غلامرضا امیرخانی به عنوان ریاست سازمان اسناد و کتابخانه ملی در دولت چهاردهم؛ هنوز وضعیت این ساختمان نامشخص است.
امیرخانی پیش از این در مصاحبه‌ای با ایبنا درباره تعیین و تکلیف ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی در خیابان ۳۰ تیر، گفت: در این ساختمان، یکسری لوازم موزه چاپ، متعلق به کتابخانه مجلس، وجود دارد؛ علاوه‌براین یک طبقه دیگر این ساختمان به‌عنوان «موزه علوم و فنون»، مدت مدیدی است، تعطیل شده و باید تخلیه شود. خوشبختانه ساخت ساختمان جدید موزه علوم و فنون در مجموعه تپه‌های عباس‌آباد، در مراحل پایانی قرار دارد. امیدواریم، با نظر وزیر محترم علوم، تحقیقات فناوری، جابه‌جایی لوازم موزه، زودتر انجام شود.
وی با اشاره به وضعیت ایمنی ساختمان سی‌تیر، افزود: با توجه به اینکه ساختمان قدیمی است، برای بازگشایی، به بازسازی و ایمن‌سازی نیاز است.
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی، در پاسخ به این پرسش که آیا چشم‌اندازی برای تعیین زمان تقریبی بازگشایی ساختمان ۳۰ تیر، وجود دارد، گفته بود، تعیین برنامه یا جدول زمانی برای بازگشایی، به تخلیه کامل ساختمان منوط است.
زمان بازگشایی هنوز مشخص نیست
اما رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی در مصاحبه جدید با خبرنگار ایبنا درباره وضعیت این ساختمان گفت: در حال حاضر مراحل تخلیه ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی انجام شده است و این ساختمان مراحل بازسازی و ایمن‌سازی خود را پشت سر می‌گذارد.
امیرخانی در بخش دیگری از این مصاحبه درباره زمان بازگشایی این ساختمان، همچنان زمان مشخصی را اعلام نکرد.
فعال‌سازی ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی پاسخی به نیازهای جامعه فرهنگی است
میترا صمیعی، دانشیار و مدیر گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی و نایب‌رئیس انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا درباره لزوم فعال‌سازی این ساختمان گفت: فعال‌سازی ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی ایران، پاسخی به نیازهای روزافزون جامعه فرهنگی و پژوهشی مردم شهر تهران است. این اقدام با افزایش ظرفیت، ارتقای کیفیت خدمات، حفظ هویت تاریخی و توسعه عدالت فرهنگی، نقش مهمی در بهبود وضعیت کتابخانه‌ای پایتخت ایفا خواهد کرد.
وی افزود: به نظر من فعال‌سازی ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی ایران، واقع در خیابان ۳۰ تیر تهران، به چند دلیل از اهمیت زیادی برخوردار است: ساختمان قدیم کتابخانه ملی ایران، نماد تاریخی و فرهنگی کشور است. این ساختمان که سال ۱۳۱۶ به‌عنوان نخستین مکان برای کتابخانه ملی ایران تأسیس شد، نمادی از تاریخ کتابداری و فرهنگ شهر تهران است. فعال‌سازی آن می‌تواند به حفظ این میراث تاریخی و تقویت هویت فرهنگی پایتخت کمک کند. می‌تواند افزایش دسترسی عمومی را فراهم سازد. برخلاف کتابخانه ملی فعلی در بزرگراه حقانی که دسترسی به آن برای مراجعان پیاده دشوار است، ساختمان ۳۰ تیر در مرکز شهر، قرار دارد و می‌تواند به‌عنوان یک کتابخانه عمومی در دسترس عموم مردم، به‌ویژه شهروندان عادی، قرار گیرد. این امر امکان استفاده گسترده‌تر از منابع کتابخانه‌ای را فراهم می‌کند.
صمیعی، ادامه داد: فعال‌سازی این ساختمان می‌تواند موجب کاهش فشار بر کتابخانه ملی اصلی واقع در بزرگراه حقانی شود. کتابخانه ملی فعلی با زیربنای ۹۷ هزار متر مربع و مجموعه‌ای بالغ بر ۱۵ میلیون منبع، به‌عنوان بزرگترین کتابخانه خاورمیانه، بیشتر برای پژوهشگران و متخصصان مناسب است. فعال‌سازی ساختمان شماره ۲ می‌تواند بخشی از ارائه خدمات عمومی‌تر را به خود اختصاص و فشار بر فضای اصلی را کاهش دهد.
نائب‌رئیس انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران با اشاره به اینکه فعال‌سازی این ساختمان می‌تواند مجدد زمینه احیای کارکرد کتابخانه‌ای این ساختمان شود، تصریح کرد: این ساختمان سال‌های اخیر به‌طور موقت به کتابخانه مجلس و موزه علوم و فناوری واگذار شده بود و با وجود پایان زمان واگذاری، هنوز به کتابخانه ملی بازنگشته است. فعال‌سازی مجدد آن می‌تواند کارکرد اصلی‌اش به‌عنوان یک مرکز کتابخانه‌ای را احیا کند.
صمیعی گفت: فعال‌سازی می‌تواند به تقویت زیرساخت‌های فرهنگی پایتخت کمک کند. این ساختمان نه‌تنها نماد کتابخانه‌های تهران است، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی پایتخت را بازنمایی می‌کند. احیای آن به حفظ میراث فرهنگی و تقویت جایگاه تهران به عنوان مرکز فرهنگی کشور کمک می‌کند. فعال‌سازی این ساختمان می‌تواند به‌عنوان یک مرکز فرهنگی و کتابخانه‌ای در قلب تهران، به تعاملات اجتماعی و فرهنگی در پایتخت نیز کمک کند، و با توجه به طراحی تاریخی آن از سوی «آندره گدار» که با معماری موزه ایران باستان هماهنگ است، اثرگذاری فرهنگی و هویتی بیشتری دارد.
وی بیان کرد: همچنین فعال‌سازی ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی ایران، زیرساخت‌های لازم برای نگهداری، حفاظت، مرمت و دیجیتال‌سازی اسناد تاریخی و نیز تاثیر در بهبود وضعیت کتابخانه‌ای تهران و نقش کلیدی در صیانت از میراث مکتوب و هویت تاریخی کشور را فراهم خواهد کرد. فعال شدن ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی موجب افزایش دسترسی عموم مردم به منابع اطلاعاتی می‌شود. این ساختمان به دلیل موقعیت مرکزی‌اش می‌تواند به‌عنوان یک کتابخانه عمومی عمل کند و امکان دسترسی به منابع برای اقشار مختلف، ازجمله دانش‌آموزان، دانشجویان و شهروندان عادی را فراهم آورد. این امر به‌ویژه برای کسانی که امکان مراجعه به کتابخانه اصلی (در بزرگراه حقانی) را ندارند، مفید است. لازم به توضیح است که شهر تهران با وجود کتابخانه‌های عمومی متعدد، ازجمله کتابخانه مرکزی پارک شهر، همچنان با کمبود فضاهای کتابخانه‌ای عمومی در مرکز شهر مواجه است.
احیا ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی خلا کمبود فضای کتابخانه‌ای را پُر می‌کند
نائب‌رئیس انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران با اشاره به اینکه ساختمان ۳۰ تیر می‌تواند خلأ کمبود فضای کتابخانه‌ای تهران را پُر کند و شبکه کتابخانه‌های عمومی را در پایتخت تقویت کند، گفت: این ساختمان با توجه به موقعیت و طراحی تاریخی‌اش، می‌تواند به عنوان یک مرکز فرهنگی، میزبان رویدادهای فرهنگی، نمایشگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی باشد. این امر به افزایش تعاملات اجتماعی و فرهنگی در تهران کمک می‌کند و می‌تواند فضایی برای نمایش بخشی از منابع و میراث مکتوب کشور (مانند نسخه‌های خطی و آثار نفیس) به عموم مردم باشد و به معرفی فرهنگ و تاریخ ایران کمک کند.
وی افزود: در نهایت باید بگویم که فعال‌سازی ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی ایران نه‌تنها به احیای یک بنای تاریخی و نماد فرهنگی کمک می‌کند؛ بلکه با افزایش دسترسی عمومی به منابع کتابخانه‌ای، کاهش فشار بر کتابخانه اصلی، و تقویت زیرساخت‌های فرهنگی، وضعیت کتابخانه‌ای تهران را به‌طور قابل‌توجهی بهبود می‌بخشد. این اقدام می‌تواند تهران را به شهری با شبکه کتابخانه‌ای پویاتر و در دسترس‌تر تبدیل کند، به‌ویژه برای شهروندانی که به دنبال فضاهای فرهنگی و آموزشی در مرکز شهر هستند.