به گزارش خبرنگار ایرنا، آیینهای عزاداری سنتی و بومی در هرمزگان که سابقه طولانی و دیرینه دارد همراه با سایر اقوام ایرانی مقیم استان با رسمها و نواهای خاصی، جلوه ویژهای به خود گرفته که در نوع خودش در کشورمان ایران بینظیر است.
اقوام ایرانی ساکن هرمزگان از جمله بوشهریها، آذریها، لرزبانهای فارس، لرستانیها، کردها، لاریها، اصفهانیها، بلوچها، خراسانیها، کرمانیها، یزدیها و حتی عربهای مقیم این استان نیز برای خود مسجد، حسینیه یا تکیه با هیاتهای جداگانهای دارند و هر یک با فرهنگ و زبان مادری خود به نوحهسرایی و عزاداری به یاد مظلومیت سیدالشهدا و یارانش میپردازند.
هرچند که برخی از سنتهای ویژه محرم در استان هرمزگان در طول تاریخ دستخوش تغییراتی شده؛ اما عاشقان ثارالله و محبان اهل بیت(ع) این سنتها را نسل به نسل رونق داده، بهگونهای که امروزه با زندگی مردم عجین شده است.
مراسم چک چکو، چاووشیخوانی، حجلهگردانی، علمشویی، علمگردانی در میناب، پخت حلیم جُم در فین و حنابندان از جمله آیینهای بومی و سنتی ماندگار با قدمتی چندین ساله در استان هرمزگان بوده که به ثبت میراث فرهنگی کشور رسیده و پیرغلامان اباعبدالله الحسین در حرکتی خودجوش به تبعیت از سنت اجداد و نیاکان خود هرساله آنها را اجرا میکنند.
مردم این دیار از زمانهای دور پایبند به برگزاری آیینهای کهن و چندین ساله محرمی با پیشنیه تاریخی و فرهنگی بوده است؛ بهطوری که جوانان و نوجوانان برای مشارکت در این مناسبتها با شور و شوق خاصی شرکت دارند.
چَک چَکو ماه محرم رسید
چک چکو یا سنگزنی یکی از آیینهای مهم ماندگار و سنتی استان هرمزگان در دهه محرم است که عزاداران طبق یک رسم دیرینه با نوای «چک چکو ماه محرم رسید» فرا رسیدن ماه محرم و عزای حسینی را ندا میدهند.
این نوع عزاداری سنتی که هنوز هم مورد توجه بیشتر مردمان هرمزگان بهویژه شهر بندرعباس و میناب و روستاهای آنها است، از اول تا پایان دهه محرم با ۲ قطعه سنگ و یا چوب کوچک چندلی (به شکل مربع یا دایره) اجرا میشود؛ بهطوری که عزاداران سنگها را بههم کوبیده و در واقع نام چک چکو نیز از صدای بههم خوردن سنگها گرفته شده است.
سنگ زنان که گاهی تعداد آنها بین ۱۰ تا ۴۰ نفر و یا حتی بیشتر هم میرسد، با لباسها و شالهای سیاه دایرهوار و یا در یک ردیف دورهم حلقه زده و سنگها را بهصورت هماهنگ با ریتم نوحهای خاصی که خوانده میشود، در بالای سر بههم میکوبند و پس از خَم شدن، دوباره آنها را در بین پاهایشان به یکدیگر میزنند که به نوعی چکاچک شمشیرهای کربلا را تداعی میکند.
صاحبخانه با شنیدن این نوا، در را باز کرده و به استقبال عزاداران حسینی میرود، به دستههای سنگ زن شربت و شیرینی و پول تقدیم میکند و آنها روانه خانه دیگری میشوند؛ حتی برخی از مردم براساس نذر و عهدی که از سالها قبل داشتند و حاجت روا شدهاند، ذاکران اهل بیت(ع) را به خانه دعوت کرده و با آب گوشت، خورش قیمه و پلوی نذری از آنها پذیرایی میکنند.
هر چند از این مراسم امروز در سطح استان هرمزگان کمتر استفاده میشود و به دست فراموشی سپرده شده اما هنوز هم در بعضی از تکایا و حسینیه های هرمزگان بهویژه در شهرستان میناب، بندرعباس و دیگر روستاهای اطراف این مراسم به خوبی اجرا می شود و مردم به آن پایبند هستند.
عَلَم گردانی یا پرسه علم
علمگردانی نیز از مشهورترین آیینهای سنتی به جامانده از گذشتگان بوده است که بیشتر مساجد، حسینیهها و تکایا در استان هرمزگان بهویژه در شهر بندرعباس و میناب و روستاهای اطراف آن با آغاز ماه محرم به نام ۱۴ امام معصوم(ع) و حضرت ابوالفضل العباس(س) علم میبندند و این علمها را با پرسه (چرخاندن) در کوچهها و محلهها همراه با دستههای سینه زن و نوحه خوان میگردانند که به گردش این علم پرسه یا علمگردانی میگویند.
مشهورترین علمها در آیین علمگردانی؛ علم حضرت ابوالفضل(ع)، ۲ علمان، علم پیامبر(ص) و علم صاحب الزمان(عج)، علم امام رضا(ع)، علم زین العابدین(ع)، علم امام حسن(ع)، علم رسول الله(ص) و علم صاحب الزمان(عج) است.
برخی از علمها از جمله علم جَریده که در مراسم تعزیه خوانی نیز از آن استفاده میشود و منصوب به علم حضرت ابوالفضل عباس(ع) بوده، از احترام بیشتری برخوردار است.
علم در واقع از چوب بلندی حدود ۲ و نیم تا سهمتر ساخته شده که رَخت علم با پارچههای متعدد رنگی پوشیده میشود و سَرعلم که به (سَر شُده) معروف است، دارای نقشهای متعددی است.
بیشتر حسینیههای هرمزگان بهویژه در شهر بندرعباس و میناب با آغاز ماه محرم بهنام یکی از امامان معصوم(ع) علم میبندند و آن را در محلهها همراه با دستههای سینه زن میگردانند که این گردش علم را ( پَرسه) میگویند.
مراسم ویژه علم پیغمبر(ص) میناب
آیین ویژه و دیدنی علمگردانی معروف به علم پیغمبر(ص) در میناب نیز یکی از با ارزشترین آیینهای سنتی و مذهبی جنوب کشور و برخاسته از تفکرات و باورهای دینی مردم بوده است که هر ساله در روز پنجم ماه محرم باشکوه خاصی در این شهرستان برگزار میشود.
این مراسم در بعد از ظهر روز پنجم ماه محرم شروع میشود و علمی که به نام پیامبر(ص) نام دارد از منبر مولا (حسینیه ماتَم قلعه) به همراه سایر علمها منتصب به امامان اطهار(س) به طرف بلوار ساحلی و میدان ولایت میناب حرکت میکند.
این علم پیامبر(ص) در بین مسیر در حوالی حسینیه صاحب الزمان(عج) (منبر لَب رودخانه) میآید و علم منتصب به صاحب الزمان(عج) نیز به پیشواز آن میآید و در این مکان مردم با ارادت خاص به امام حسین(ع) و شور هرچه تمام به عزاداری و مدیحه سرایی میپردازند و گوسفند قربانی کرده و شربت و شیرینی بین همدیگر توزیع میکنند.
مردم ابتدا پس از حضور در حسینیه ماتم قلعه و برپایی مراسم نوحه خوانی و سینه زنی سنتی، راس ساعت ۱۵ از این حسینیه به سمت حسینیه لب رودخانه و برای ادای احترام به روح بنیانگذار این آیین (حاج عبدالصمد عبدالصمدی و شیخ حسن شیخ میرزا) حرکت و پس از توقف کوتاه و قرائت فاتحه و نیز بیرون آمدن علم صاحب الزمان (عج) و ملحق شدن به سایر علمها، علم پیغمبر (ص) در جلو جمعیت و مابقی علمها پشت سر آن به حرکت خود از میدان استقلال به سمت میدان شهدا و از آنجا به میدان ولایت و در نهایت به سمت بلوار ساحلی (حسینیه لب رودخانه) ادامه میدهند.
شرکت کنندگان با طی کردن مسیر خیابان های شهید جهانگیر امینی و آموزش و پرورش، روبروی مسجد صاحب الزمان (عج) چند لحظه متوقف می شوند و برای دیگر دست اندرکاران آیین علم پیغمبر (ص) که قبرهای آنان در همین مکان قرار گرفته و مدفون هستند، فاتحه می دهند.
عزاداران حسینی پس از رسیدن به این حسینیه به همراه سیل خروشان جمعیتی که منتظر رسیدن علمها هستند، در قالب گروهها و دسته های عزاداری تا پیش از فرا رسیدن نماز مغرب و عشا به سوگواری می پردازند و عشق و ارادت خود را نسبت به امامان معصوم (ع) به ویژه سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفایش نشان می دهند.
مردم و بزرگان منطقه میناب بر این عقیدهاند که چون حضرت مهدی (عج) از دیگر امامان و معصومان از لحاظ سن و سال کوچک تر است، برای سلام کردن به آنان و پیامبر(ص) پیش قدم شود و به همین شیوه علم هر امامی را که کوچک تر است به استقبال علم دیگر امامان و پیامبر(ص) می برند و سلام می دهند و سپس عزاداری در مقابل حسینیه میانی، تا غروب آفتاب ادامه پیدا میکند.
باور مردم این دیار بر این است که در آخرالزمان، حوادثی بدین گونه اتفاق خواهد افتاد و مردم از نقاط مختلف برای حمایت و یاری امام خود بسیج خواهند شد.
علم صاحب الزمان (عج) و علم پیامبر(ص) تنها علمهایی هستند که از حسینیه خارج نمیشود و در سطح شهر گردش نمیکنند و تنها علم پیامبر(ص) روز پنجم محرم و عاشورا در محل حسینیه به دیدار علم صاحب الزمان(عج) حرکت داده میشود.
روز عاشورا نیز به مانند روز پنجم محرم همین مراسم انجام میشود و پس از مراسم ظهر عاشورا پوشش و رخت رنگی علمها عوض میشود و علمها مشکی پوش میشوند و تا روز اربعین حسینی با همین پوشش در حسینیه نگهداری میشوند و بعد از آن غسل داده و تا سال بعد نگهداری میشوند.
علم شمشیری قشم
آیین علم شمشیری نیز از دیگر سنتهای ۹۰۰ ساله در حیدرآباد جزیره قشم است که در روز هفتم محرم از حسینیه بیرون آورده و به روستایهای اطراف قشم برده میشود.
محبان حضرت علی(ع) با پای پیاده علم شمشیری را از مسجد علی ابن ابیطالب(ع) شهر قشم به روستای حمیری واقع در این جزیره در فاصله ۱۱ کیلومتری میبرند و بعد از ظهر در میان استقبال زنان و مردان بسیاری که برای نذر گوسفند و غیره به پیشواز میآیند، به مکان اصلیاش باز میگردانند.
شیعیان قشم معتقدند علم شمشیری که شمشیر منقوش به آیات قرآنی بر بلندای آن نصب است متعلق به شاه نجف بوده و با گذشت ۹ قرن تاکنون استوار و پا برجا صفابخش جمع عزاداران حسین(ع) در سرزمین آب و آفتاب است.
آنان اعتقاد دارند این علم سمبل آزادمردی حضرت امام علی(ع) و علم دیگری که بر بالای آن به شکلی از دست قرار دارد، نماد فداکاری و شهادتطلبی حضرت امام حسین(ع) است.
همچنین علم سوم نماد صبر و استقامت حضرت امام حسن(ع) و چهارمین علم که نیزه ای نوک پیکانی دارد به نام حضرت ابوالفضل العباس(ع) قهرمان لب تشنه فرات است.
شست وشوی ۱۲ علم
عَلَمشویی نیز تجلی سنتی ۴۰۰ ساله از عشق و ارادت به اهل بیت(ع) و آیینی ماندگار از اواخر دوران قاجاریه بوده که هرساله در اوایل محرم جمع زیادی از عزاداران حسینی این علمها را در ساحل خلیج فارس تطهیر کرده تا بار دیگر مهیای عزای سیدالشهدا (ع) شود.
مردم و فعالان مذهبی مَنبَر گپ یا حسینیه ۱۲ امام بندرعباس هرساله در اوایل محرم این علمها که حدود ۴۰۰ سال پیش شانه به شانه به دستشان رسیده است را در ساحل خلیج فارس محله خونسرخ بندرعباس غسل میدهند که به آن، غسل علم هم گفته میشود.
مردم بومی و عزادار بندرعباس ۱۲ علم را که نمادی از ۱۲ امام معصوم میدانند، در ساحل خلیج فارس شست وشو و غسل میدهند که امسال نیز طبق رسم دیرین فعالان حسینیه منبر گپ بندرعباس و جمع بسیاری از عزاداران حسینی این علمها را در ساحل خونسرخ بندرعباس به آب دریا که نماد پاکی و روشنی است، زدند تا تطهیر شده و بار دیگر مهیای عزای سیدالشهدا (ع) شود.
آیین شست وشوی علمها به این صورت است که در واقع علم کِشان منبر گپ هر ۱۲ علم را را از اتاقی (حجره داخل منبر) که در خود منبرگپ است و مخصوص وسایل و تجهیزات مراسم محرم است، به صحن منبر آورده و سپس با یک دستگاه خودروی وانت نیسان به ساحل خونسرخ انتقال داده و هر یک از افراد علمی که از جنس چوب صندل بوده را به دریا به میبرد و تطهیر میکند.
آیین حجله حضرت قاسم(ع) و حنابندان
مراسم حجله گردانی که به حجله حضرت قاسم(ع) فرزند امام حسن(ع)، معروف است، در شب نهم و روز دهم ماه محرم برگزار میشود و در روز عاشورا این حجله با خون آن حضرت آغشته میشود.
حجله دارای اتاقکی چوبی با ابعادی در حدود یک و نیم در ۲ متر بوده که با آیینههای بزرگ و کوچک، قالیچه، پارچههای رنگین و انواع وسایل تزیینی آراسته میشود.
این مراسم دارای ارزشهای نمادین، مردم شناسانه و دارای صحنههای زیبایی است که شاید به لحاظ اجرا و ارتباط برقرار کردن با مردم بومی بتوان آن را منحصر به فرد دانست.
از مرحله ساخت و غسل دادن این حجله تا آماده ساختن و حتی این که چه کسانی باید برای آمادهسازی حضور داشته باشند، از کجا و چه زمانی به حرکت درآمده و نذوراتی که داده میشود، همه این موارد با آیینها و شیوه خاصی انجام میشود.
مراسم حنابندان نیز اگرچه گوشهای از مجلس تعزیه حضرت قاسم فرزند امام حسن(ع) است اما گاهی حنابندان جداگانه و در مجلس روضه خوانی شب نهم محرم (تاسوعا) اجرا میشود.
شعرهای سوزناک زنان در کنار حجله که به شکل همسرایی خوانده میشود همراه با تزیین سینیهای حنا، شیرینی و شمع مراسم را بسیار حزن انگیز میکند.
مراسم حنابندان نیز اگرچه گوشه ای از مجلس تعزیه حضرت قاسم فرزند امام حسن(ع) است اما گاهی حنابندان جداگانه و در مجلس روضه خوانی شب نهم محرم (تاسوعا) اجرا میشود.
شعرهای سوزناک که به شکل همسرایی خوانده میشود همراه با تزیین سینیهای حنا، شکلات، شیرینی و شمع، مراسم را بسیار حزنانگیز میسازد.
حلیم جُم در خمرههای گلی
مراسم حلیمپزی در خمرههای گِلی در فین از توابع بندرعباس که با قدمت ۴۰۰ ساله در فهرست معنوی میراث فرهنگی کشورمان ثبت شده است؛ در روز پنجم محرم مردم این منطقه به سبکی خاص مراسم پخت حلیم را انجام می دهند.
این نذری در منبر شیخ غلام محمد حاج علی، منبر خضر، منبر قتال یا ولی الله، منبر کل تراب یا پا قلعه و منبر کَل خیری منسوب به خانواده جعفریها به طور معمول پخته میشود.
خمرههای مخصوص پخت حلیم را از لشتغان بندرخمیر که از گذشته مرکز سفالگری هرمزگان بوده، خریداری کرده و در چالههایی که از قبل تعبیه شده، میگذارند.
حوالی عصر روز پنجم محرم حلیم آماده میشود و عزاداران پس از مراسم سینه زنی یا در بازگشت از مراسم معروف تعزیه خوانی (منبرپا قلعه فین) در گروههای چند نفری به منبرهای محل توزیع نذری میروند وحلیم میگیرند.
پاتابوتی با نوای حسین حسین
مراسم تابوت گردانی که به آن پاتابوتی نیز گفته شود، بعضی از حسینیهها از روز هفتم محرم، تابوتی که به تابوت امام حسین(ع) معروف است را همچون حجله قاسم(ع) با پارچههای رنگین و آیینه کاری و گاهی با شمشیر تزیین میکنند و در روز نهم و دهم محرم در گروههای ۵۰ تا ۶۰ نفره یا بیشتر همراه با علم با نوای (حسین حسین) در محلهها میگردانند و به جمع کردن نذرهای مردمی میپردازند؛ حرکت تابوت بسیار دیدنی است.
تابوت گردانی همراه با گریه و زاری عزاداران در روز عاشورا به یاد امام حسین(ع) و یارانش بعد از پایان مراسم تعزیه خوانی نیز همراه با علمها و حجله بر دور حسینیه و تکایا چرخانده میشود و پس از آن پارچهها و آیینه کاریها را باز کرده و برای سال آینده نگهداری میکنند.
تابوت و حجله در همه مناطق هرمزگان بهویژه در حاشیه شهرها و روستاها با تفاوتهای کمی دیده میشود.
شیر و کتل در میناب
مراسم سنتی و دیرینه شیر و کتل نیز هر ساله در صبح روز دهم محرم همزمان با روز عاشورا در شهر میناب و برخی روستاهای آن، مانند نوبند و بندر تیاب برگزار میشود.
در شهر بندرعباس نیز این مراسم از حسینیه سه زیارتان به سوی امامزاده شاه محمد تقی(ع) برگزار میشود.
این دستههای عزادار بهطور معمول از اجزا و عناصری همچون علمها، تابوتها، حجلههای تزیین شده، شیر و ذوالجناح با پارچه خونین بر پشتش همراه با چند کبوتر سفید و پارچههای سبز رنگ تشکیل شده است.
شترهایی که حامل دیگهای بزرگ، فرش و کجاوه هستند با کودکان خردسال و چاوشخوانی که درون کجاوهها قرار دارند و شمر با چهرهای سیاه شده و گروه اسیران، افرادی با نیزههایی سیاه رنگ بهطول ۲ متر در دست و لباسهای عربی خون آلود بر تن در قالب یک کاروان حرکت میکنند.
مراسم ویژه عاشورا و شام غریبان
در تمام شهرهای هرمزگان روز عاشورا با حرکت دستههای سینهزنی همراه با علم، تابوت و حجله آغاز میشود، در بندرعباس و میناب روز عاشورا شکوه خاصی دارد و شبیهسازی اصلیترین بخش این مراسم است.
شمر، ساربان، شیر، کاروان اسیران، نیزه داران خشن و ذوالجناح همراه با کبوتران خونین بال فضایی دردآلود میسازند. اوج این عزاداری با آتش زدن خیمه دوطفلان مسلم به پایان میرسد.
در روز عاشورا همه اقوام کشور در قالب دستههای سینه زنی از کرد و لر و آذری زبان گرفته تا بلوچ و کرمانی و شمالی، وارد خیابانها میشوند که بیشتر این مراسم در کنار مصلی قدس(مسجد جامع) همراه با نماز ظهر عاشورا برگزار میشود.
در شب یازدهم ماه محرم مانند سایر نقاط کشور دستههای سینه زن در حالی که شمع روشنی در دست دارند به راه می افتند و به یاد غریبی اسیران کربلا اشک ماتم میریزند.
همه اقوام ایرانی ساکن هرمزگان از جمله بوشهری ها، آذری ها، لرزبان های فارس، لرستانی ها، کردها، لاری ها، اصفهانی ها، بلوچ ها، خراسانی ها، کرمانی ها، یزدی ها و عرب های مقیم این شهر مسجد، حسینیه یا تکیه با هیات های جداگانه ای برای خود دارند و هر یک با فرهنگ و زبان مادری خود نوحه سر می دهند و نذرهای آنان نیز بر پایه پخت سنتی و محلی مناطق خودشان است.
این هیاتها به همراه دیگر هیاتهای بومی منطقه هرمزگان در روز تاسوعا و عاشورا با برگزاری آیینهای ویژه ای ضمن عزادای در سوگ سرور و سالار شهیدان نمادی از وحدت دینی را در این نقطه مرزی به نمایش میگذارند.
استان هرمزگان به واسطه تنوع قومیتها، دارای بیش از یکهزار و ۷۰۰ هیات مذهبی بوده که در طول سال و مناسبتهای مختلف مذهبی مشارکت دارد اما در ماه محرم، صفر و رمضان مراسم روضهخوانی، تعزیهخوانی و مداحی رونق بیشتری به خود میگیرد.