اشاره: روایتگری صحیح بر چهار اصل بیان واقعیت بدون تحریف، زمانبندی مناسب، بصیرت در تحلیل شرایط، و تناسب با درک مخاطب استوار است و در عصر حاضر، دو عامل این مسئله را به چالش تبدیل کرده؛ نخست، نفوذ بی‌سابقه فضای مجازی در زندگی مردم و دوم، سوءاستفاده قدرت‌های استکباری از این فضا برای تحمیل ایدئولوژی و ایجاد افکار نادرست، این رسانه‌ها با بزرگنمایی مشکلات داخلی کشورها و ارائه تصویری رؤیایی از غرب، ذهنیت‌ها را جهت‌دهی می‌کنند و برای مقابله، روایتگران باید استانداردهایی چون استناد به منابع معتبر، پرهیز از جانبداری، پاسخگویی به شبهات و رعایت ادب را رعایت کنند، همچنین، محتوا باید متناسب با نیازهای واقعی جامعه باشد، نه دغدغه‌های کاذبی مانند موضوعات حاشیه‌ای که توجه عمومی را منحرف میکنند، اگرچه رسانه‌های داخلی در مقابله با روایت‌های تحریف شده غرب(مانند مقابله با «خودتحقیری») پیشرفت‌هایی داشته‌اند، اما هنوز تا رسیدن به سطح تأثیرگذاری مطلوب فاصله دارند، رهبر معظم انقلاب با تأکید بر مسئولیت همگانی، روایتگری را وظیفه‌ای عمومی می‌دانند که هر فرد با روشنگری در محدوده خود می‌تواند انجام دهد؛ راهکار کلیدی مقابله با جنگ نرم دشمن، جلب اعتماد داخلی از طریق شفافیت، آگاهسازی مردم نسبت به نیات واقعی دشمن و روایتگری استاندارد است و این مسیر تنها با مشارکت جمعی و دوری از مصلحت‌سنجیه‌ نادرست هموار می‌شود.

در همین راستا خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، گفت‌وگویی با حجت الاسلام محمدهادی رحمانی استاد حوزه علمیه قم انجام داده که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.

رسا ـ روایت‌گری صحیح چیست و چرا در عصر حاضر به یکی از چالش‌های اصلی رسانه‌ها تبدیل شده است؟

روایتگری صحیح بر چند اصل اساسی استوار است، نخست، بیان واقعیت بدون تحریف و دروغ؛ روایت باید مستقیماً بر پایه حقیقت باشد، زیرا هر گونه تحریفی می‌تواند اعتماد مخاطب را خدشه‌دار کند.

دوم، ارائه روایت در زمان مناسب؛ ممکن است حرف درست و حقیقی بزنید، اما اگر در زمان مناسب گفته نشود(چه زودتر یا دیرتر از آنچه لازم است)، ارزش آن کاهش می‌یابد و تأثیرگذاری‌اش را از دست می‌دهد.

عامل مهم دیگر، برخورداری از بصیرت است، روایتگر باید بداند کجا سخن گوید، در چه موقعیتی به دشمن ضربه وارد کند، یا کدام مسائل داخلی مطرح شوند؛ تمامی این موارد نیازمند شناخت عمیق از شرایط و آگاهی دقیق نسبت به موقعیت است و درک این‌که چه چیزی در چه زمانی و به چه شکلی بیان شود، یکی دیگر از ویژگی‌های مهم روایتگری صحیح است.

نکته بعدی، هماهنگی با فهم مخاطب است، اگر مطلب یا رویدادی به گونه‌ای بیان شود که از سطح درک و تجربه مخاطب فاصله داشته باشد، ممکن است باعث سوءتفاهم یا ایجاد شبهه شود، بنابراین، باید به گونه‌ای روایت کرد که این شبهات به حداقل برسند یا در صورت بروز، پاسخ مناسب ارائه شود، روایت موفق علاوه بر بیان واقعیت و داشتن بصیرت، باید دغدغه‌ها و سوالات ذهنی مخاطب را نیز مدنظر قرار دهد.

اما این‌که چرا مسئله روایتگری صحیح به یک چالش تبدیل شده است، دو دلیل اصلی وجود دارد. اول اینکه فضای مجازی بسیار فراگیر شده و تأثیر چشمگیری بر روان و زندگی مردم گذاشته است؛ پیشتر کمتر کسی تصور می‌کرد این فضا چنین گسترده شود و تا این اندازه در تربیت افراد و آرامش جامعه مداخله داشته باشد.

دوم این‌که متأسفانه فضای مجازی به ابزاری در دست قدرت‌های بزرگ و استکبارگران تبدیل شده است، آنها از این فضا برای تحمیل ایده‌ها و منافع خود استفاده کرده و با تغییر یا تحقیر اندیشه مردم، سعی دارند افکار نادرست را به ذهن‌ها غالب کنند؛ این رویکرد، مخاطبان را به سمت تصمیمات اشتباه یا حتی پذیرش منفعلانه سوق می‌دهد و این دو عامل، یعنی گسترش بی‌سابقه فضای مجازی و سوءاستفاده قدرت‌ها از آن، اهمیت پرداختن به روایتگری صحیح را بیش از پیش آشکار کرده است.

رسا ـ توجه به گسترش فضای مجازی، چه الزامات و استانداردهایی برای روایت‌گری دقیق و بدون تحریف در این فضا وجود دارد؟

در اینجا چند نکته مهم در رابطه با روایت را بیان می‌کنم؛ نکته اول، مستند بودن روایت است، نباید صرفاً به دلیل اینکه یک مطلبی شنیده‌اید یا خبری به گوش‌تان رسیده و چون مطابق میل شما یا همسو با اندیشه‌هایتان است، سریعاً آن را نقل کنید، چه به‌منظور جلب مخاطب یا افزایش طرفداران باشد و چه از سر خوشایند دیگران، این کار اشتباه است، روایت باید بر پایه منابع معتبر و صحیح باشد و صحت آن حتماً از طریق تحقیق تأیید شود.

نکته دوم این است که روایت نباید جانبدارانه باشد، باید حقیقت را همان‌طور که هست، انتقال دهید و برای این منظور، ضروری است که اخبار را از منابع متنوع و دیدگاه‌های متفاوت بررسی کنید، چرا که برخی منابع ممکن است خبر را با نگاهی جانبدارانه منتقل کنند؛ تنها با این روش می‌توانید واقعیت را بدون سوگیری به دست آورید.

نکته بعدی مربوط به به‌موقع بودن روایت است، اگر روایت زمان خود را از دست بدهد، تأثیر و فایده آن نیز کاهش می‌یابد، علاوه بر این، ضروری است که روایت متناسب با حال و میزان فهم مخاطب باشد و سؤالات یا شبهاتی که ممکن است در ذهن او ایجاد شود را پاسخ دهد.

یکی دیگر از جنبه‌های مهم، متناسب بودن روایت با نیازهای واقعی مخاطب و جامعه است، اگر محتوایی که ارائه می‌شود دغدغه‌محور و مرتبط با نیاز مخاطب نباشد، ممکن است بیهوده ذهن او را مشغول کند، دشمنان اغلب از طریق ایجاد دغدغه‌های کاذب سعی در منحرف کردن توجه مخاطب دارند؛ برای مثال، مطرح کردن موضوعات فرعی بی‌ربطی مانند بحث حضور زنان در ورزشگاه‌ها که ممکن است صرفاً برای سرگرم کردن اذهان عمومی باشد.

رعایت ادب و احترام در روایت نیز اهمیت زیادی دارد، اگر از کسی عصبانی هستید و در روایتی به او توهین کنید، نه تنها ارزش سخن شما کاهش می‌یابد، بلکه پیام‌تان نیز اثرگذاری لازم را نخواهد داشت؛ ادب، کلام شما را در نزد مخاطب تأثیرگذارتر و ماندگارتر می‌کند.

نکته آخر، پرهیز از مصلحت‌سنجی‌های بیجا است، گاهی اوقات برای حفظ برخی ملاحظات، حقیقت را ناقص بیان می‌کنیم یا اطلاعاتی را کتمان می‌کنیم، هرچند ممکن است بگویید دروغ نگفته‌ام، اما این رفتار می‌تواند اعتماد مخاطب را خدشه‌دار کند، برای جلب و حفظ اعتماد، باید روایت را شفاف، کامل و بدون جانب‌داری بیان کنید و از مصلحت‌سنجی‌های نادرست پرهیز نمایید.

رسا ـ به نظر شما، رسانه‌های داخلی تا چه حد توانسته‌اند در فضای مجازی روایت‌گری صحیح و قابل اعتماد ارائه دهند؟

واقعیت این است که در مقایسه با حجم و قدرت رسانه‌ای دشمن و تأثیرگذاری آن، ما هنوز فاصله زیادی تا رسیدن به آن سطح از توانایی و تسلط داریم، اما انصافاً باید گفت که رسانه‌های داخلی در تلاش‌اند و پیشرفت‌های قابل‌توجهی در این حوزه برای آنها حاصل شده، به‌عنوان نمونه، می‌توان به موضوع مقابله با "رویاپردازی نسبت به غرب" و "خودتحقیری" اشاره کرد، یکی از فعالیت‌های اصلی رسانه‌های غربی بزرگنمایی مشکلات داخلی ما به شکلی است که احساس یأس و بدبختی در جامعه ایجاد کند، در حالی که تصویری رؤیایی از غرب ارائه می‌دهند؛ در این زمینه، فعالیت‌های رسانه‌ای عمیق و ارزشمندی صورت گرفته و تلاش‌های زیادی انجام شده است. 

البته قصد ندارم زحمات رسانه‌های داخلی را تخریب یا نادیده بگیرم؛ چنین کاری انصاف نیست و واقعاً کارهای ارزشمند و اقدامات مؤثری شکل گرفته، ولی همچنان به اعتقاد من راه طولانی در پیش داریم، این وظیفه‌ای است که نیازمند مشارکت همگانی است، اینکه تصور کنیم این مسئولیت تنها بر عهده گروه خاصی یا نهادی مشخص مانند یک رسانه یا مثلاً سپاه است و ما در این زمینه نقشی نداریم، اشتباه است، ما نیز وظیفه داریم روایت صحیح را منتقل کنیم، به‌خصوص برای اطرافیانمان و کسانی که با ما ارتباط دارند یا محتوای ما را در کانال‌ها و گروه‌ها دنبال می‌کنند؛ این مسئولیت بر دوش همه ما است، همان‌طور که رهبر معظم انقلاب فرمودند، مانند یک شمع یا فانوس می‌توانیم اطراف خودمان را روشن کنیم و اگر هر کدام از ما این کار را انجام دهیم، در واقع وظیفه خود را به درستی ادا کرده‌ایم.

رسا ـ دشمنان از ابزارهای نرم‌افزاری برای جنگ روایت‌ها استفاده می‌کنند، راهکارهای مقابله با این تهدیدات نرم‌افزاری چیست؟

در این زمینه، چند مطلب مهم را مطرح می‌کنم. نکته اول این است که به نظر من، اولین و اساسی‌ترین گام در مقابله با تهدیدات دشمن، جلب اعتماد داخلی است، ما اگر بتوانیم روایتی به‌موقع، صحیح، کامل و بدون مصلحت‌اندیشی‌های نادرست ارائه دهیم و اعتماد مردم را جلب کنیم، این قدم نخستین و کلیدی‌ترین در برابر تهدیدها به شمار می‌رود، اگر این اعتماد را نتوانیم به درستی ایجاد کنیم، پیشرفتی نیز در مواجهه با تهدیدهای دشمن نخواهیم داشت.

گام دوم آگاه‌سازی مخاطبان نسبت به دشمن و تعریف صحیح دشمن است، این موضوع بسیار اهمیت دارد؛ تا زمانی که مردم را متوجه نکنیم که دشمن، دشمن است و خیرخواه ما نیست، نمی‌توانیم اعتماد آنها را نسبت به نیات واقعی دشمن از بین ببریم و بدون این آگاهی‌بخشی، تلاش‌های ما چندان موثر نخواهد بود.

گام سوم ارائه روایتی صحیح و استاندارد است که پیش‌تر به جزئیات آن پرداخته‌ام، روایتی که باید ویژگی‌هایی نظیر صحت، مستند بودن، به‌موقع بودن، تناسب با سطح بصیرت و فهم مخاطب، همراه با ادب و احترام را داشته باشد، به نظر من، این سه گام - یعنی جلب اعتماد مخاطبان، از میان بردن اعتماد مردم به دشمن و ارائه روایتگری صحیح - ابزارهای بسیار موثری برای مقابله با تهدیدها  هستند.

رسا ـ رهبر معظم انقلاب بر روایت‌گری درست و دقیق در فضای مجازی تأکید کرده‌اند، آیا این خواسته ایشان تاکنون محقق شده است؟

اگر بخواهیم واقع‌بینانه نگاه کنیم، نمی‌توان گفت که این هدف به‌طور کامل محقق شده، اما از سوی دیگر، انکار کامل تلاش‌های انجام‌شده نیز عادلانه نیست، به نظر من، تلاش‌های قابل‌توجهی در این راستا صورت گرفته، اما قطعا نیاز به تلاش‌های بیشتری وجود دارد، نکته مهم‌تر، که پیش‌تر هم به آن اشاره کردم و لازم می‌دانم دوباره تأکید کنم، این است که همه ما خودمان را مخاطب این خواسته رهبر بدانیم، نباید این خواسته را محدود به گروه خاصی بدانیم و خودمان را کنار بکشیم و تصور کنیم که مسئولیتی بر عهده ما نیست، چنین دیدگاهی اشتباه است.

اگر هرکدام از ما این مسئولیت را بپذیریم و همانند چراغی باشیم که حداقل اطراف نزدیک خود را روشن می‌کند، گامی مهم در تحقق این خواسته برداشته‌ایم و در نهایت، موضوع کلیدی این است که همه افراد جامعه خود را مخاطب این پیام بدانند و تصور نکنند که این وظیفه تنها بر دوش گروه خاصی است.

نویسنده: مهدی الهی