به گزارش ایرنا، غارهای دستکند و شهرهای زیرزمینی را به جرات می توان از جمله زیبایی های منحصر به فرد و در عین حال خوف انگیز دانست که آدمی همواره علاقه وافری به بازدید آن ها دارد، چراکه در دل این آثار موارد بسیاری مربوط به شیوه زندگی و رفتارهای اجتماعی و فرهنگی گذشتگان نهفته است.
شیوه کندن غارها که امروزه تحت عنوان معماری "دستکند" شناخته می شود، در عین اینکه بسیار منحصر به فرد می باشد، در شیوه های ظاهری و فرم داخلی نیز بسیار متفاوت بوده و نوع کاربری آنها بسته به برگزاری آیین، تدفین، اقامت، سکونت و مخفیگاه و پناهگاه مختلف بوده است.
معماری "دستکند" گونه خاصی از معماری است که در آن از هیچ مصالحی برای تولید فضا استفاده نمی شود، بلکه با دست و ابزارهای ابتدایی و سنگی در دل کوه کنده می‌شوند، هدف اصلی از ایجاد این نوع معماری ایجاد سرپناهی برای انسان بوده و در عین حال که ظاهری ساده داشته اند، اما به لحاظ ساختاری بسیار پیچیده و با گذشت زمان و بر اساس نیاز انسان شکل گرفته اند.
غارها در عین اینکه بسیار منحصر به فرد هستند، در شیوه های ظاهری و فرم داخلی نیز بسیار متفاوت بوده و نوع کاربری آنها بسته به برگزاری آیینی، آرامگاهی، نیایشگاهی، سکونتگاهی و مخفیگاه و پناهگاه مختلف بوده است.
برخی دستکندها نیز در زیرزمین شهرها و روستاها به منظور دفاع و پنهان شدن و فرار در درگیری با دشمنان ایجاد شده اند که نمونه آن در شهر زیرزمینی "نوش آباد کاشان" کشف شده است.
این شیوه معماری نمونه ای پیچیده از تطابق پایدار انسان با شرایط سخت زیستی در فلات ایران بوده که امروزه به دلیل عدم توجه بخش اعظمی از آنها در معرض خطر نابودی است و به گواه کارشناسان میراث فرهنگی ۲۲۰ مجموعه شناخته شده از این نوع معماری ایران کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.
در استان لرستان نیز به گفته مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان بیش از ۵۴ معماری دستکند شناسایی شده که بررسی ، حفاظت و حراست از آنها در مقابل عوامل انسانی و طبیعی و معرفی به عنوان نمونه های فاخر معماری گذشته استان به جهانیان از اهمیت بسیاری برخوردار است.
دستکندها بیانگر نبوغ سازندگان کهن
رییس پژوهشکده ابنیه و بافت های تاریخی و فرهنگی کشور، میراث فرهنگی را بازتاب تاریخ سرگذشت‌ها و تجارب متمادی در زمان‌های مختلف دانست و اظهار کرد: معماری دستکند بر خلاف سایر گونه‌های معماری نه با انباشت مواد، مصالح، چفت و بست و مصنوعات خردتر بلکه بطور مستقیم با حفر خاک و سنگ و به عبارت بهتر با ایجاد فضا به طور مستقیم در دل زمین ایجاد می‌شود که هم از چشم انداز معماری و هم از چشم انداز میراث فرهنگی حائز اهمیت ویژه است.
مهناز اشرفی با بیان اینکه اینگونه میراث نسبت به سایر آثار، از دوام بیشتری برخوردار است، افزود: این ماندگاری موجب شده است، یک اثر در دوران متمادی عملکردهای مختلف را تجربه کند.
وی تاکید کرد: این دست ساخته های پنهان در دل زمین همواره تدبیر و گاهی نبوغ سازندگان کهن را به نمایش می گذارند که از منابع طبیعی و نیروی کار خویش برای ایجاد استقرارگاه‌های پایدار و سازگار با بوم بهره گرفته اند و از این منظر معماری دستکند بخش مهمی از میراث فرهنگی ناشناخته یا کمتر شناخته کشورها است.
رییس پژوهشکده ابنیه و بافت های تاریخی و فرهنگی کشور یادآور شد: شناسایی، معرفی و حفاظت این نوع معماری، کوشش مضاعف پژوهشگران و حمایت اساسی نهادهای متولی به ویژه میراث فرهنگی را می طلبد و در دهه های اخیر نیز مورد توجه روزافزون متخصصان در سطح جهانی قرار گرفت.
نبود آمار دقیق از تعداد معماری های دستکند کشور
اشرفی بیان کرد: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری مفتخر است به عنوان اولین نهاد علمی کشور به این موضوع توجه نشان داده و با انجام پروژه های مطالعاتی گوناگون و در پی آن برگزاری کنفرانس‌های متوالی در سطح ملی و جهانی، توجه متخصصان سراسر کشور را به حوزه معماری دست کند و میراث آن جلب کرده است.
اشرفی با بیان اینکه آمار دقیقی از تعداد معماری های دستکند در کشور وجود ندارد، عنوان کرد: بسیاری از سایت های دستکند به دلیل اینکه عامل دفاعی، سکونتگاه و یا در زمان جنگ پناهگاه بوده‌اند، به گونه ای ساخته شده اند که ورودی آنها از دید مردم پنهان باشد.
وی با بیان اینکه ورودی بسیاری از سایت‌ها در گذر زمان بر اثر سیل و مخاطرات طبیعی پوشیده شده و قابل شناسایی نیستند، ادامه داد: در بسیاری از نقاط با توجه به بافت قابل کندن زمین و همچنین گدازه‌ها و خاکسترهای آتشفشانی سرد شده و رگه ها و لایه هایی از یک نوع سنگ توف که از سنگ نرم تر و از خاک محکم تر است و برای کندن مناسب بوده دستکندهای متفاوتی را در نقاط مختلف کشور ایجاد کرده است.
دشواری گاه نگاری و تعیین زمان ساخت دستکندها
رییس پژوهشکده ابنیه و بافت‌های تاریخی و فرهنگی کشور با اشاره به اینکه بسیاری از دستکندها از دید پنهان هستند، افزود: شهرهای زیرزمینی بزرگی مثل" سامن" ملایر، "ارزانفورد" همدان،" نوش‌آباد" کاشان بر اثر عملیات‌های عمرانی به صورت اتفاقی پیدا شده اند.
وی تصریح کرد: بطور مثال در خصوص شهر زیرزمینی نوش آباد اصفهان، کشاورزی در حال شخم زدن زمین بوده که به صورت اتفاقی به حفره‌ای برخورد و سپس مشخص شده یک شهر زیرزمینی است.
اشرفی با بیان اینکه در تمام استان‌ها نمونه‌هایی از معماری دستکند وجود دارد، افزود: به دلیل دوام زیاد در طول زمان مجددا مورد استفاده قرار گرفته اند، ضمن اینکه مرکز ثقل این آثار در زیر زمین قرار گرفته و در مقابل زلزله بسیار مقاوم و از تخریب دور بوده اند، بنابراین سالم مانده و در طی زمان مورد استفاده قرار گرفته اند و همین کار را برای باستان شناسان و گاه نگاری و تعیین زمان ساخت سخت کرده است.
به گفته اشرفی، چنانچه شهری به دلیل سیل یا آتش‌سوزی در زیر خاک مدفون شود، در زمان کاوش با استفاده از اقلام فرهنگی به راحتی می توان زمان ساخت آن شهر یا بنا را تخمین زد، اما در خصوص معماری دستکند به دلیل استفاده مجدد از فضاها تخمین قدمت، کاری بسیار دشوار است.
رییس پژوهشکده میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با بیان اینکه بسیاری از این میراث های فرهنگی کشور به دلیل شرایط اقلیمی و پایین بودن سطح سواد میراثی در حال از بین رفتن هستند و نتوانسته ایم آنها را به درستی به جهان معرفی کنیم، تاکید کرد: باید توجه ویژه ای به آثار موجود در استان ها و شهرستان ها داشت و نیاز است به حلقه معماری دستکند جهانی متصل و نمونه های معماری خود را به جهان نشان دهیم تا ضمن اینکه از جنبه های مختلف این میراث جهانی در کشورهای دیگر نیز باخبر شویم، بتوانیم تجارب را به اشتراک بگذاریم.
معماری، نیازمند نگاه تخصصی است
شهردار خرم‌آباد نیز گفت: معماری دستتکند از نوع معماری فضا در فرم است و باید با نگاه کارشناسی، تخصصی و تحقیقی به آن توجه شود.
داریوش بارانی بیرانوند با بیان اینکه معماری دستکند به دلیل عمر طولانی و ماندگاری بنا، جاودانگی دارد، افزود: آثار بجا مانده از معماری دستکند نشان‌دهنده این جاودانگی است و می تواند معرف خوبی برای تاریخ لرستان و کشور باشد.
وی با اشاره به غارهای باستانی شهر خرم آباد از جمله "کوگان" گفت: در این غار، ویژگی های معماری دستکند از جنبه های سکونت، آیینی، بهداشتی و منظرگاهی وجود دارد و عناصر هویتی و زمینه ای توانسته است، فضا را فاخر و مکان را ایجاد کند که این از اهمیت های معماری دستکند است.
شهردار خرم‌آباد ابراز امیدواری کرد زمینه معرفی بیشتر این جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و گردشگری با همراهی بین بخشی ایجاد شود.
شناسایی ۵۴ معماری دستکند در لرستان
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان نیز یادآور شد: ۵۴ اثر معماری دستکند در استان شناسایی شده که ۱۷ مورد آنها در حوزه شهر خرم آباد و در حال ثبت جهانی است.
عطا حسن پور با بیان اینکه دستکندهای لرستان گونه خاصی هستند و دسترسی به آنها بسیار سخت است، افزود: نقشه آنها با صرف هزینه بسیار تهیه شده و انتظار می رود، مشکل تاریخ گذاری دستکندهای ایران به دست باستان شناسان و با کمک پژوهشکده مرمت برطرف شود.
وی خواستار انجام رایگان این مهم برای برخی استان ها همچون لرستان شد و ادامه داد: بناهای احداثی در ۲ هزار و ۲۰۰ سال پیش تخریب نشده اند که الگویی برای معماری های امروز است و باید از آنها بخوبی حمایت و حفاظت کرد.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان با بیان اینکه بیشترین پراکنش دستکندهای استان در شهر خرم آباد است، اظهار کرد: در شهرستان الیگودرز نیز مجموعه دستکندهایی وجود دارد که نیاز به اکتشافات و بررسی های بیشتری دارند.
حسن پور با بیان اینکه خرم آباد تنها شهر در دنیا است که هفت غار را درون خود جای داده است، اضافه کرد: دره خرم آباد به شکل یو انگلیسی (U) غارهای هفت گانه را در خود جای داده و در ثبت جهانی این منطقه مورد توجه قرار گرفته است.
وی عنوان کرد: غارهای هفت گانه کلدر، قمری، گیلوران، یافته، کنجی و ۲ پناهگاه صخره ای گر ارجنه و پاسنگر در دره تاریخی خرم آباد قرار دارند و به عنوان بخشی از پرونده ثبت جهانی این دره، توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان در دست مرمت، بهسازی و ایجاد راه دسترسی قرار گرفته اند.
مدیرکل میراث فراهگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان تاکید کرد: هفت غار درون یک شهر در هیچ کدام از کشورهای جهان وجود ندارد؛ اما دره خرم آباد با قدمت حضور انسان های نئاندرتال، این مکان های طبیعی باستانی را در دل خود جای داده است.
غاز کلدر، پناهگاه نئاندرتال ها
حسن پور با بیان اینکه غار "کلدر" خرم آباد در پنج کیلومتری شمال شهر خرم آباد به شماره ۱۸۷۹۶ در فهرست آثار غیر منقول کشور به ثبت رسیده است؛ یادآور شد: مطالعات باستان شناسی در این غار نتایج جدیدی از قدمت دره خرم آباد را نشان داد که قدمت این منطقه را از ۴۰ هزار سال به ۵۴ هزار سال پیش رسانده است.
وی اضافه کرد: پارینه سنگی میانه منتسب به دوره زیست انسان های نئاندرتال و غار کلدر در مبحث پارینه سنگی جدید (دوران زیست انسان های هوشمند (Home -Sapiens با قدمت ۵۴ هزار و ۴۰۰ سال، تا به امروز قدیمی ترین محوطه پارینه سنگی جدید ایران است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان ادامه داد: طی مطالعات ۲ سال اخیر بخشی از جمجمه انسان هوشمند در غار کلدر خرم آباد کشف شد که به این غار جایگاه جهانی بخشیده و تکمیل کننده نظریات کارشناسان پیرامون فرآیند موج دوم مهاجرت انسان‌های هوشمند یا هموساپین به اروپا است.
از کاوش باستان شناسان اروپایی تا یافته های ۵۰ هزار ساله
حسن پور همچنین گفت: غار" قَمَری" یا اشکفت قمری مربوط به دوران پیش از تاریخ ایران باستان بالای سفیدکوه مشرف به گرداب سنگی خرم‌آباد سال ۱۳۸۰ با شماره ۴۱۴۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده که کاوش رسمی آن سال های ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۸ توسط پروفسور فرانک هول و باستان‌شناسان دانشگاه رایس انجام شده است.
حسن پور ادامه داد: همچنین بنابر تاریخ گذاری‌هایی از طریق آزمایش رادیو کربن در غار "کنجی" دره خرم آباد قدمت آثار یافت شده در این مکان، متجاوز از ۵۰ هزار سال پیش است و سال ۱۳۸۰ با شماره ۴۱۴۳ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
وی در خصوص غار "گیلوران" گفت: این اثر با ۱۶ متر عمق و ۱۷ متر عرض در جنوب غربی دره خرم آباد واقع شده که سال ۱۳۸۱ با شماره ۵۹۷۱ به ثبت آثار تاریخی رسیده است.
به گفته مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان، کاوش های انجام گرفته در این غار از جمله تراشه های بسیار، قطعات رتوش ساخته شده از تراشه ها، سنگ مادر، ابزارهای دندانه دار و خراشنده های جانبی نشان می دهد، مصنوعات دوره پارینه سنگی جدید را معرفی می نماید.
حسن پور با اشاره به وجود ۲ پناهگاه صخره ای در خرم آباد نیز افزود: پناهگاه سنگی "گرارجنه" به طول بیش از ۱۴ متر مربوط به دوران پیش از تاریخ ایران باستان و دارای شماره ثبت ملی ۱۳۱۱۷ در سال ۱۳۸۴ بوده که همچون غار قمری توسط فرانک هول و فلنری کاوش شده است.
وی ادامه داد: غار یا پناهگاه سنگی "پاسنگر" به ۲ دوره فرهنگی برادوستین و زارزین تعلق دارد و و صدف کفه ای با اندازه های مختلف در این غار کشف شده است که یکی از آنها در موزه ملی ایران نگهداری می شود.
پیوست غارهای منحصر به فرد برای ثبت جهانی خرم آباد
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان با اشاره به بازدید ارزیاب یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد) از این غارها و قلعه تاریخی فلک الافلاک برای ثبت جهانی دره خرم آباد اظهار داشت: یکی از پیوست های این پرونده جهانی، غارهای هفت گانه است.
حسن پور افزود: این غارها در گذشته به عنوان یک فضای مرده شهری رها شده بودند که اکنون علاوه بر ایجاد مسیر دسترسی و درب ورودی، ساماندهی و نورپردازی شده و تمام زیرساخت های سرمایه گذاری با همکاری همه دستگاه ها مثل محیط زیست آماده است.
وی اضافه کرد: در ۱۵ کیلومتری غرب درۀ کهن خرم آباد، عارضه ای طبیعی وجود دارد که صلابت و هیبت آن بر کران تا کران کوهستان پیرامون سایه گسترانده و چکاد رفیع آن راهنمای بی بدیل رهپویان این گذرگاه تاریخی است.
حسن پور عنوان کرد: این عارضه کوهی مقدس به نام یافته از رشته کوه های سفیدکوه است که با ۲ هزار و ۷۵۰ متر ارتفاع از سطح دریا و دیواره هایی صخره ای و عمودی رویشگاه انواع رستنی ها و بانک ژنتیکی گیاهان دارویی و درختان کهنسال است.
غار یافته دارای بقایایی از زندگی عصر پارینه‌سنگی جدید
وی با بیان اینکه غار یافته دارای بقایایی از زندگی عصر پارینه‌سنگی جدید است و از همین روی اهمیت زیادی در مطالعات باستان شناسی خاور نزدیک و اروپا دارد، افزود: این گاهواره تمدنی کهن، سکونتگاه انسان پیش از تاریخ، مامن بزهای وحشی و از دیرباز الهام بخش خلق آثار مفرغی به دست قدیمی ترین صنعتگران تاریخ یعنی قوم کاسیت بوده است.
حسن پور عنوان کرد: یک رشته پلکان بر سینه کوه وجود دارد که در دیواره جنوبی کوه یافته و تنگه هایی به نام "قاژَه" دستکند از یک صخره صاف و عمودی تراشیده شده اند و سالهاست برای کوهنوردان و مردمان لرستان، چیستی و کارکرد آنان همواره مورد سوال است.
وی با بیان اینکه در بالا و پایین این پلکان بقایای معماری تخریب شده و چندین فضای دستکند به همراه ۲ آب انبار بزرگ وجود دارد، تصریح کرد: به لحاظ فرمت و شکل کوه یافته برادر بیستون کرمانشاه است و روی دیواره کوه پلکانی وجود دارد که جای سوالات بسیاری است که بعد از هفت مرحله کاوش توانستیم اطلاعات آنرا به دست آوریم.
بازگشایی ۲۲ مسیر دسترسی برای غار یافته
حسن پور عنوان کرد: بیش از هفت مرحله با حضور پژوهشگران، باستان‌شناسان، زمین‌شناسان و کارشناسان خبره به آن صعود کردیم تا بتوانیم کاربری آنرا تشخیص دهیم و برای این دیواره سخت و صعب‌العبور صخره نوردان تاکنون ۲۲ مسیر دسترسی را باز کنند.
وی با بیان اینکه ارتفاع این دیواره یک هزار و ۸۵۰ متر از سطح دریا و مامن کل و بزهای وحشی است، اضافه کرد: نحوه بالا رفتن و پایین آمدن از پلکان ها بسیار دشوار و قسمت انتهایی آن پس از ۵۴ پله به یک جان پناه و سایبان می رسد.
حسن پور بیان کرد: یک آب انبار برگ در بالای پلکان ها قرار دارد و در اطراف آن دستک های چوبی وجود داشته که برای آشامیدن، جلوگیری از تبخیر و حفاظت از آب نقش مهمی داشته است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان با بیان اینکه راس کوه یافته را به نام غار مغار می شناسیم، عنوان کرد: در کوه شهنشاه که در مقابل کوه یافته قرار گرفته نیز ۵۸ پلکان وجود دارد که در پایین آن ها آب انبار قرار دارد.
لزوم تعریف پیوست تفریحی گردشگری برای غارهای لرستان
حسن پور با اشاره به اینکه به همت پژوهشگاه میراث فرهنگی بخشی از سنگ های آنجا مورد آزمایش قرار گرفت که نشان می دهد از نظر منابع آبی بسیار غنی هستند، افزود: حفاظت از این دستکند بسیار دشوار است و سازمان گردشگری باید برای ساماندهی آن به کمک بیاید چرا که گردشگران بسیاری علاقه به بازدید از این دستکند هستند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان یادآور شد: یکی از قدیمی ترین مدارک استفاده از زیورآلات ساخته شده از صدف و دندان در این غار یافت شده است که حدود ۳۵ هزار سال قدمت دارد و سال ۱۳۸۴ دوره جدیدی از کاوش های علمی توسط هیات مشترک ایران و بلژیک به سرپرستی مارسل اوت، فریدون بیگلری و سونیا شیدرنگ در آن انجام شد.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان با بیان اینکه فضای قربانگاه در این کوه از بین رفته است، تاکید کرد: حفاظت از این دستکند بسیار دشوار و تنها کوهنوردان حرفه‌ای می‌توانند به این منطقه صعود کنند و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری باید برای ساماندهی این غار همکاری نماید، چرا که بسیاری از گردشگران درخواست بازدید آنرا دارند، اما به دلیل اینکه مسیر دسترسی صعب‌العبور است، این امکان وجود ندارد.
به گفته حسن پور در این منطقه سفال های دوره اشکانی و دوره میانی اسلامی وجود دارد، اما کاوش آنها بسیار سخت است.
وی بسته سرمایه گذاری گردشگری برای این غارها را در نوع خود بی نظیر دانست و گفت: این آمادگی وجود دارد مدیریت و بهره برداری غارها با پیوست مجموعه تفریحی گردشگری بام خرم آباد به یک سرمایه گذار ارائه شود.
دستکندها برای اغلب مردم و گردشگران داخلی و خارجی پدیده های تاریخی بسیار جذاب و ناشناخته ای هستند که ساماندهی و توجه به آنها می تواند علاوه بر رونق گردشگری و صنعت توریسم استان در افزایش اشتغال نیز موثر باشند، بنابراین در عین حال که باید برای انتقال آنها به دست آیندگان نهایت اهتمام را کار بست با تعریف فرصت های گردشگری و سرمایه گذاری مناسب برای رونق اقتصاد استان نیز نهایت بهره بره را از آنها برد.