معین میثاق: آلودگی هوا یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی قرن حاضر است که تأثیرات فاجعه‌باری بر سلامت انسان‌ها و اکوسیستم‌ها دارد. این پدیده از ترکیب آلاینده‌های گوناگون مانند ذرات معلق، دی‌اکسید نیتروژن، ازن، مونواکسید کربن و ترکیبات آلی فرار تشکیل شده که بر اثر فعالیت‌های انسانی نظیر استفاده از سوخت‌های فسیلی، صنایع سنگین، حمل‌ونقل و تولید انرژی وارد جو می‌شوند. پژوهش‌های علمی در دهه‌های اخیر نشان داده‌اند که آلودگی هوا ارتباط مستقیمی با افزایش مرگ‌های زودرس و ناگهانی به‌ویژه بر اثر بیماری‌های قلبی-عروقی و تنفسی دارد. این مقاله با استفاده از داده‌های آماری از ایران و جهان، به تحلیل این معضل و پیامدهای آن می‌پردازد و ضرورت اقدامات پیشگیرانه را برجسته می‌کند.

طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سالانه بیش از هفت میلیون نفر در جهان به دلیل مواجهه با آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. از این تعداد، ۴.۲ میلیون مرگ مربوط به آلودگی هوای بیرونی و ۳.۸ میلیون مرگ به آلودگی هوای داخل ساختمان نسبت داده می‌شود. این آمار نشان می‌دهد که کیفیت پایین هوا به یکی از عوامل اصلی مرگ‌ومیر در سطح جهانی تبدیل شده است. آلودگی هوای بیرونی به‌ویژه در کلان‌شهرهای صنعتی و پرجمعیت کشورهای در حال توسعه بیشترین تأثیر را دارد. ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون (PM2.5)، به دلیل قابلیت نفوذ به عمق ریه‌ها و ورود به جریان خون، خطر ابتلا به بیماری‌های کشنده‌ای مانند سکته قلبی، سکته مغزی، سرطان ریه و بیماری‌های انسدادی مزمن ریه را به‌شدت افزایش می‌دهند.

ایران نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی، تراکم جمعیت در شهرهای بزرگ و اتکا به سوخت‌های فسیلی، به‌ویژه مازوت، یکی از کشورهایی است که به‌شدت تحت تأثیر آلودگی هوا قرار دارد. بر اساس داده‌های وزارت بهداشت ایران، سالانه حدود ۴۰ تا ۵۰ هزار مرگ به‌طور مستقیم به آلودگی هوا نسبت داده می‌شود که این رقم حدود ۱۲ درصد از کل مرگ‌ومیرهای کشور را تشکیل می‌دهد. تهران، به‌عنوان یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان، روزانه شاهد غلظت بالایی از آلاینده‌های خطرناک مانند PM2.5 و ازن است که استانداردهای بین‌المللی را به‌طور مداوم نقض می‌کند. مطالعات نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۱، تنها در شهر تهران حدود چهار هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا ثبت شده که این رقم نسبت به سال‌های قبل افزایش چشمگیری داشته است. به گفته سازمان محیط زیست ایران، استفاده گسترده از مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع یکی از دلایل اصلی این وضعیت است.

آلودگی هوا علاوه بر تأثیرات مستقیم بر مرگ‌ومیر، منجر به بروز بیماری‌های مزمن و کاهش کیفیت زندگی می‌شود. از‌جمله بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا می‌توان به آسم، آلرژی‌های تنفسی، برونشیت مزمن و بیماری‌های قلبی-عروقی اشاره کرد. همچنین، آلودگی هوا بر گروه‌های آسیب‌پذیر مانند کودکان، سالمندان و افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای تأثیر شدیدتری دارد. پژوهش‌های انجام‌شده در ایران نشان می‌دهد که آلودگی هوا باعث افزایش درخور توجه مراجعه به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی برای مشکلات تنفسی و قلبی شده است. علاوه بر این، شواهد علمی حاکی از آن است که آلودگی هوا می‌تواند تأثیرات نامطلوبی بر رشد شناختی کودکان و سلامت روان افراد داشته باشد.

با مقایسه وضعیت ایران با دیگر کشورها‌ مشخص می‌شود که آمار مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در ایران از میانگین جهانی بالاتر است.

 در حالی که میانگین جهانی مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا حدود ۱۰ درصد است، این رقم در ایران به ۱۲ درصد می‌رسد. این تفاوت می‌تواند ناشی از ضعف در اجرای قوانین زیست‌محیطی، استفاده گسترده از سوخت‌های آلاینده‌ و عدم توسعه زیرساخت‌های انرژی پاک باشد. برای مثال، قانون هوای پاک که در سال ۱۳۹۶ تصویب شد، تا‌کنون تنها ۱۲ درصد از مفاد آن اجرا شده است. این عدم تعهد به اجرای کامل قوانین محیط‌زیستی یکی از دلایل اصلی وخامت وضعیت آلودگی هوا در ایران است.

نکته درخور توجه دیگر، تأثیرات اقتصادی آلودگی هواست. تخمین زده می‌شود که هزینه‌های اقتصادی ناشی از آلودگی هوا در ایران سالانه حدود هشت میلیارد دلار باشد که این رقم شامل هزینه‌های درمان، کاهش بهره‌وری نیروی کار و خسارات ناشی از مرگ‌ومیر زودرس است. در سطح جهانی نیز‌ هزینه‌های اقتصادی آلودگی هوا بالغ بر پنج تریلیون دلار در سال است. این آمارها نشان‌دهنده بار سنگین این معضل بر اقتصاد جهانی و ملی است و ضرورت سرمایه‌گذاری در فناوری‌های کاهش آلودگی و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر را برجسته می‌کند.

برای مقابله با بحران آلودگی هوا، مجموعه‌ای از راهکارها پیشنهاد می‌شود که شامل اقداماتی در سطح ملی و بین‌المللی است. در سطح ملی، اجرای کامل قوانین زیست‌محیطی، گسترش سیستم حمل‌ونقل عمومی پاک، کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و آگاهی‌بخشی به مردم از‌جمله اقدامات ضروری است. در سطح بین‌المللی، همکاری کشورها برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز می‌تواند تأثیر درخور توجهی بر کاهش آلودگی هوا داشته باشد. تجربه کشورهای موفقی مانند آلمان و سوئد نشان می‌دهد که استفاده گسترده از انرژی‌های پاک و بهینه‌سازی مصرف انرژی می‌تواند به کاهش چشمگیر آلودگی هوا منجر شود.

در نهایت، آلودگی هوا نه‌تنها یک بحران زیست‌محیطی، بلکه یک مسئله انسانی و اقتصادی است که زندگی میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد. در ایران، وضعیت وخیم آلودگی هوا نیازمند اقدامات فوری و مؤثر است تا از افزایش مرگ‌ومیرهای ناگهانی و تأثیرات بلندمدت بر سلامت و اقتصاد کشور جلوگیری شود. اگرچه مقابله با این بحران چالش‌های متعددی به همراه دارد، اما تعهد به اقدامات پایدار و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک می‌تواند گامی مؤثر در جهت بهبود کیفیت هوا و سلامت جامعه باشد.