عبدالرحمن فتح‌الهی: تقریبا از بعدازظهر شنبه و با رسیدن پای معارضان مسلح به پشت دروازه‌های دمشق، سقوط پایتخت سوریه و پایان حکومت بشار اسد قطعی به نظر می‌رسید و در نهایت هم چنین شد. فرماندهی ارتش سوریه بامداد یکشنبه در بیانیه‌ای سقوط حکومت بشار اسد را اعلام کرد و به‌این‌ترتیب بود که در ۷ دسامبر ۲۰۲۴ تاریخ پایان حیات حکومت ۵۳ساله خاندان اسد بر سوریه رقم خورد؛ تاریخی که برای مردم این کشور تا مدت‌ها فراموش نخواهد شد. با این حال طیفی از کارشناسان به آینده این کشور پس از بشار اسد امیدوارند و طیفی هم با نگاهی نه‌چندان خوش‌بینانه معتقدند سوریه به آینده‌ای شبیه به لیبی و جنگ داخلی دچار خواهد شد. باوجوداین فعلا نمی‌توان با افق روشنی از شرایط سوریه گفت. دراین‌بین و از همان ساعت‌های اولیه انتشار خبر خروج بشار اسد، مردم سوریه که در کشورهایی مانند لبنان و ترکیه ساکن بودند، به سمت مرزها سرازیر شده و سعی دارند بعد از سال‌ها به کشور بازگردند. در حوزه میدانی، وبگاه قطری العربی الجدید گزارش داد که مخالفان مسلح پس از اینکه توانستند در شنبه‌شب و بامداد یکشنبه از چندین محور وارد اکثر محله‌های شهر حمص شوند، در ساعات گذشته نیز وارد دمشق شدند، به طوری که نیروهای مخالف بدون هیچ نشانه‌ای از استقرار ارتش سوریه وارد پایتخت شدند. با استقرار نیروهای مخالف اسد در دمشق، ویدئوهایی منتشر شد که حملاتی به کاخ ریاست‌جمهوری در دمشق و نیز دفتر و محل کار و حتی محل زندگی بشار اسد و غارت اموال صورت گرفت. در کنار آن، یورش‌هایی به ساختمان امنیت دولتی در محله کفرسوسه دمشق نیز انجام شد و زندانیان آزاد شدند. دراین‌میان اخبار و تصاویر متعدد رسانه‌ای و گزارش‌های خبری میدانی حکایت از نوعی هرج‌ومرج و آشوب در شهرهای سوریه و به‌ویژه دمشق دارد. تقریبا به تمام ادارات دولتی حمله شده است و غارت اموال ادامه دارد. این در حالی است که مخالفان مسلح سوریه در اولین بیانیه کوتاه خود در شبکه تلویزیونی رسمی خواهان حفاظت از اموال و دارایی‌های کشور سوریه شدند. مخالفان مسلح سوری که خود را «اتاق عملیات آزادسازی دمشق» خواندند، در این بیانیه از کنترل خود بر شهر دمشق و رفتن حکومت بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه، سخن گفتند. آنها همچنین از عناصر مسلح سوری و مردم سوریه خواستند که از همه اموال و دارایی‌های کشور سوریه حفاظت کنند. قبل‌تر هم ابومحمد جولانی، رئیس تحریرالشام، گفته بود که مخالفان حق تعرض و آسیب به ادارات دولتی را ندارند. با وجود آنچه گفته شد، شبکه العربیه نیز تصاویری از حمله به سفارت ایران منتشر کرد. البته پیش‌تر کارمندان، ساختمان سفارتخانه را تخلیه کرده بودند. هم‌زمان عراق هم خبر داد که سفارت خود در دمشق را بسته است. اما روسیه مدعی شد که هیچ تعرض یا آسیبی به سفارتخانه‌اش در دمشق وارد نشده است. البته اخبار ضدونقیضی این ادعاها را رد می‌کند. ناگفته نماند که یکی از اعضای کمیته سیاسی ائتلاف موسوم به مخالفان سوریه به خبرگزاری تاس روسیه گفت که رئیس‌جمهور سوریه، بشار اسد، از چند کشور درخواست کرده که او را بپذیرند. اما درخواستش رد شده است. او افزود «اسد ممکن است به آفریقا رفته باشد».
سوریه وارد دوره جدیدی شده است
در عرصه سیاسی نیز «محمد غازی الجلالی»، نخست‌وزیر سوریه، دیروز یکشنبه و در اظهاراتی، ضمن اعلام گفت‌وگو با مخالفان مسلح، اعلام کرد «ما با ستاد فرماندهی عملیات نظامی تماس گرفتیم و بر اهمیت حفظ نهادهای دولتی در سوریه توافق کردیم». به ادعای الجلالی، «اکثر وزرای دولت سوریه در دمشق حضور دارند و تماسی را از ابومحمد الجولانی درباره روند ادامه کار دریافت کردم». او همچنین در پیامی به ملت سوریه گفت «مرحله جدیدی در کشور آغاز شده است و من همیشه خواستار حل‌وفصل اختلافات در سوریه بودم». همچنین نخست‌وزیر سوریه با موافقت ابومحمد جولانی، رهبر هیئت تحریرالشام، فعلا اداره دولت را ادامه خواهد داد. وزارت خارجه سوریه هم دیروز و با صدور بیانیه‌ای در واکنش به سقوط دولت این کشور اعلام کرد «امروز صفحه جدیدی در تاریخ سوریه باز می‌شود و میثاق و پیمانی ملی را به وجود می‌آورد که سوری‌ها را گرد هم آورده و آنها را متحد می‌کند». این وزارتخانه تأکید کرد «ما باید برای ساختن کشوری تلاش کنیم که در آن عدالت و برابری حاکم باشد و همه به حق خود برسند و وظایف‌شان را انجام دهند». در ادامه این بیانیه آمده است «وزارت خارجه سوریه و نمایندگی‌های دیپلماتیک آن در خارج از کشور، متعهد به خدمت به همه شهروندان و مدیریت امور آنها خواهد بود. ادامه وظایف ما براساس اعتمادی است که به نمایندگی از مردم سوریه داریم و اینکه وطن ما برتر باقی بماند».
رئیس ائتلاف ملی سوریه، اصلی‌ترین شاخه اپوزیسیون خارج‌نشین دولت بشار اسد، هم عنوان کرد «روند انتقال قدرت در این کشور با هماهنگی سازمان ملل متحد انجام خواهد شد». هادی البحره در مقام رئیس ائتلاف ملی سوریه که در ترکیه مستقر است، در گفت‌وگو با شبکه العربیه با بیان این مطلب افزود «دمشق و دیگر شهرهای کشور در امنیت هستند و مسئله انتقام‌گیری مطرح نیست». به ادعای او «ادارات سوریه ظرف دو روز، فعالیت عادی خود را از سر می‌گیرند و در ادامه یک دوره تاریخی جدید در سوریه رقم خواهد خورد».
ابهام در وضعیت بشار اسد! آیا رئیس‌جمهور سابق سوریه زنده است؟
هم‌زمان با این وقایع و پس از ورود مخالفان مسلح به دمشق خبرهای مختلفی از فرار بشار اسد منتشر شد که حاکی از حرکت او به سمت بندر طرطوس و پایگاه روسیه در این بندر برای رفتن به مسکو بود. به موازاتش گزارش‌هایی مبنی بر کشته‌شدن اسد بر اثر سقوط هواپیما رسانه‌ای شد. در همین زمینه نخست‌وزیر سوریه نیز دیروز یکشنبه در اظهاراتی از محل حضور اسد ابراز بی‌اطلاعی کرد و گفت «آخرین تعامل با او به اواخر روز شنبه بازمی‌گردد». رویترز هم به استناد داده‌های وب‌سایت فلایت‌رادار مدعی شده که یک هواپیمای سوری در حول‌وحوش زمانی که گزارش شد دمشق به دست شورشیان تصرف شده، از فرودگاه پایتخت سوریه بلند شد. طبق این گزارش، این هواپیما ابتدا به سمت منطقه ساحلی سوریه رفت اما بعد چرخشی ناگهانی داشت و چند دقیقه در جهت مخالف پرواز کرد و سپس از روی نقشه ناپدید شد. البته این رسانه (رویترز) گفته که نمی‌تواند تأیید کند چه کسی سوار این هواپیما بوده، اما در ادامه این گزارش به نقل از دو منبع سوری ادعا کرد «احتمال زیادی وجود دارد که اسد ممکن است در یک سانحه هوایی کشته شده باشد» و استدلال کرده که این معمایی است که چرا هواپیما چرخش غافلگیرکننده داشته و ناپدید شده است. این ادعا در حالی است که خبرنگار پایگاه خبری آمریکایی آکسیوس، باراک راوید، در پیامی در ایکس (توییتر سابق) به نقل از یک مقام اسرائیلی مدعی شد «بشار اسد حوالی نیمه‌شب دمشق را ترک کرد و در پروازی به پایگاه روسیه در سوریه رفت، با این قصد که از آنجا به مسکو برود». راوید در ادامه پیامش به نقل از این مقام اسرائیلی افزود «هیچ نشانه روشنی نداریم که او (اسد) هنوز سوریه را ترک کرده یا خیر». راوید همچنین به نقل از یک مقام آمریکایی گزارش داد که «ما اسد را دیشب در حال خروج از دمشق ردیابی کردیم و معتقدیم قصد سفر به مسکو را داشت». با این حال وبگاه بغداد الیوم هم مدعی شد که هواپیمای حامل بشار اسد هدف هواپیماهای اسرائیلی قرار گرفته است. این منبع مدعی شد: «اطلاعاتی که ما از روس‌ها دریافت کرده‌ایم، نشان می‌دهد هنگام بلندشدن هواپیمای بشار اسد از فرودگاه دمشق، هواپیماهای اسرائیلی بر فراز پایتخت سوریه و مناطق دیگر این کشور در حال پرواز بوده‌اند». این منبع همچنین گفته است «آنچه تاکنون برای ما تأیید شده، این است که بشار اسد به دلیل هدف قرارگرفتن هواپیمایش توسط اسرائیل، کشته شده است». وال‌استریت ژورنال هم به نقل از مسئولان امنیتی سوری گزارش داد: «بشار اسد به مقصدی نامعلوم کشورش را ترک کرد. خروج اسد از سوریه پس از آن صورت گرفت که همسر و فرزندانش هفته گذشته به روسیه رفتند». گفتنی است که وزارت خارجه روسیه درباره تحولات سوریه در بیانیه دیروز (یکشنبه) خود و بدون اشاره به سرنوشت و مقصد خروج رئیس‌جمهور سابق سوریه اعلام کرد: «اسد در نتیجه مذاکراتش با تعدادی از طرفین درگیری مسلحانه تصمیم به ترک سمت خود و خروج از کشور گرفت». این در حالی است که اسرائیل هیوم نیز نوشت: «برآوردهای غربی حاکی از آن است که بشار اسد تحت حمایت روسیه در سوریه یا روسیه قرار دارد».
بیانیه وزارت خارجه ایران درباره تحولات سوریه
وزارت خارجه ایران درباره تحولات سوریه در بیانیه‌ای اعلام کرد: در این وضعیت که سوریه در دوره‌ای خطیر از تاریخ خود قرار دارد، تأمین امنیت همه شهروندان سوری و اتباع سایر کشورها و نیز حفظ حرمت اماکن مقدس مذهبی و همچنین حفاظت از اماکن دیپلماتیک و کنسولی وفق موازین حقوق بین‌الملل بسیار ضروری است. متن کامل این بیانیه به این شرح است: «وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران با توجه به تحولات اخیر در سوریه، ضمن یادآوری موضع اصولی ایران مبنی بر احترام به وحدت، حاکمیت ملی و تمامیت سرزمینی سوریه، تأکید می‌کند که تعیین سرنوشت و تصمیم‌گیری در مورد آینده سوریه تنها بر عهده مردم این کشور، بدون مداخله مخرب یا تحمیل خارجی است. تحقق این مهم مستلزم پایان هرچه سریع‌تر درگیری‌های نظامی، ممانعت از اقدامات تروریستی و شروع گفت‌وگوهای ملی با مشارکت همه طیف‌های تشکیل‌دهنده جامعه سوریه جهت تشکیل حاکمیت فراگیر که نماینده همه مردم سوریه باشد، است». در ادامه این بیانیه می‌خوانیم: «جمهوری اسلامی ایران از سازوکارهای بین‌المللی با محوریت قطع‌نامه ۲۲۵۴ سازمان ملل متحد برای پیگیری روند سیاسی در سوریه همچون گذشته حمایت کرده و به تعامل سازنده با سازمان ملل متحد در این زمینه ادامه می‌دهد. در این وضعیت که سوریه در دوره‌ای خطیر از تاریخ خود قرار دارد، تأمین امنیت همه شهروندان سوری و اتباع سایر کشورها و نیز حفظ حرمت اماکن مقدس مذهبی و همچنین حفاظت از اماکن دیپلماتیک و کنسولی وفق موازین حقوق بین‌الملل بسیار ضروری است. روابط دو ملت ایران و سوریه پیشینه‌ای دیرینه داشته و همواره دوستانه بوده است و انتظار می‌رود این روابط با رویکرد حکیمانه و دوراندیشانه دو کشور بر اساس علایق و منافع مشترک و عمل به تعهدات حقوقی بین‌المللی تداوم یابد». همچنین در بخش پایانی بیانیه مذکور قید شده است: «جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر جایگاه سوریه به‌عنوان کشوری مهم و تأثیرگذار در منطقه غرب آسیا، از هیچ کوششی برای کمک به استقرار امنیت و ثبات در سوریه دریغ نخواهد کرد و به این منظور به رایزنی‌های خود با همه طرف‌های اثرگذار، به‌ویژه در منطقه ادامه خواهد داد. بدیهی است جمهوری اسلامی ایران ضمن رصد دقیق تحولات سوریه و منطقه و با در نظر گرفتن رفتار و عملکردهای بازیگران مؤثر در صحنه سیاسی و امنیتی سوریه، رویکردها و مواضع متناسب را اتخاذ خواهد کرد».
واکنش دیگر کشورها به تحولات سوریه
هم‌زمان با بیانیه وزارت امور خارجه، واکنش‌های مشابهی از سوی آنکارا و مسکو نیز اتخاذ شد. در بخش‌هایی از بیانیه روسیه آمده است: «پایگاه‌های نظامی روسیه در سوریه در حالت آماده‌باش کامل هستند و هیچ تهدید جدی‌ای متوجه امنیت آنها نیست. ما با همه گروه‌های مخالف سوری در ارتباط بوده و خواستار احترام به دیدگاه‌های همه اقوام و مذاهب هستیم. ما از تلاش‌ها برای آغاز یک روند سیاسی فراگیر بر اساس قطع‌نامه ۲۲۵۴ که به اتفاق آرا توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد به تصویب رسید، حمایت می‌کنیم». به ادعای مسکو، «از همه طرف‌ها می‌خواهیم به خویشتن‌داری و حل‌وفصل تمام مسائل حکومتی از طریق سیاسی دعوت کنند». هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه نیز دیروز (یکشنبه) و پس از سقوط دولت بشار اسد، در اظهاراتی گفت: «رژیم بشار اسد سقوط کرد و به ۱۴ سال بی‌ثباتی در سوریه پایان داده شد». به گفته فیدان، «سوریه وارد مرحله جدیدی شده است که ثبات و تمامیت ارضی آن را حفظ خواهد کرد و تمامیت ارضی سوریه باید حفظ شود». مسئول دیپلماسی ترکیه ادامه داد: «تحولات اخیر در سوریه را با کشورهای عربی و با طرف آمریکایی برای تضمین ثبات بررسی کردیم. بنابراین نباید به سازمان‌های تروریستی اجازه سوء‌استفاده از شرایط فعلی در سوریه را داد». این دیپلمات ارشد ترک تصریح کرد: «روند انتقال (قدرت) باید بدون آسیب‌رساندن به مردم سوریه، به‌طور مسالمت‌آمیزی انجام شود و باید تضمین شود که حزب کارگران کردستان و داعش از شرایط کنونی در سوریه سوء‌استفاده نکنند». در کنار این نکات، فیدان از رویکرد سازنده روسیه و ایران در قبال بحران سوریه قدردانی کرد.
کاخ سفید هم در واکنش به سقوط حکومت سوریه اعلام کرد رئیس‌جمهوری آمریکا «رویدادهای غیرمترقبه» جاری در سوریه را به دقت زیرنظر دارد. خبرگزاری فرانسه خبر داد که شان سوت (Sean Savett)، سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا، در شبکه‌های اجتماعی نوشت: «رئیس‌جمهوری بایدن و تیمش از نزدیک رویدادهای غیرمترقبه در سوریه را زیر نظر داشته و با شرکای منطقه‌ای در تماس مداوم هستند». البته دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب آمریکا، در واکنش به تحولات سوریه مدعی شد حامی اصلی دولت بشار اسد، ولادیمیر پوتین بوده و قطع حمایت وی موجب سقوط دولت او شده است. ترامپ با طرح این ادعا که «جنگ اوکراین و درگیری نیروهای مسلح روسیه در این جبهه باعث شد مسکو توجه کمتری به سوریه داشته باشد»، بیان کرد: «این جنگ در اوکراین حالا ممکن است تا ابد ادامه داشته باشد». در این میان، نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل نیز در واکنش به تحولات سوریه می‌گوید: «به ارتش دستور دادم تا منطقه حائل با سوریه و مواضع فرماندهی مجاور آن را تصرف کند». وی ادامه داد: «به هیچ نیروی متخاصمی اجازه استقرار در مرزهایمان را نخواهیم داد». بی‌بی این را هم گفت که «توافق‌نامه آتش‌بس ۱۹۷۴ فروپاشید و سربازان سوری مواضع خود را ترک کردند». منابع خبری نیز گزارش دادند که کابینه اسرائیل به وزرای این رژیم دستور داده درباره تحولات سوریه اظهارنظر نکنند. وال‌استریت ژورنال به نقل از یک مقام اسرائیلی خبر داد که نگرانی اصلی اسرائیل در سوریه، جلوگیری از احیای نفوذ ایران در آنجا‌ست. وی افزود: «ما هر آنچه را که به تحکیم نفوذ ایران در سوریه مربوط باشد، تحمل نخواهیم کرد». این مقام در ادامه بیان کرد: «ما باید استراتژی خود را در مورد سوریه مشخص کنیم و موضوع بسیار پیچیده است».
آنالنا بربوک، وزیر خارجه آلمان نیز در پی تحولات سوریه در اظهاراتی گفت: «اسد صد‌ها هزار نفر را کشته و شکنجه کرده و از گاز سمی علیه مردم خود استفاده کرده است و باید محاکمه شود». به گفته او، «مردم سوریه وحشت‌های هولناکی را پشت سر گذاشته‌اند و سزاوار آینده‌ای بهتر هستند». وزیر خارجه آلمان در ادامه اظهار کرد: «از طرفین درگیری در سوریه می‌خواهیم که مسئولیت خود را در قبال همه سوری‌ها بر عهده بگیرند و نباید اجازه داد سوریه اکنون به دست دیگر تندرو‌ها بیفتد. جامعه جهانی اکنون موظف است به خارج‌کردن سوریه از چرخه جنگ و خشونت کمک کند». آنجلا راینر، معاون نخست‌وزیر انگلیس هم با اشاره به تحولات سوریه گفت بریتانیا از سقوط دولت سوریه به ریاست بشار اسد استقبال می‌کند. او همچنین بر لزوم ایجاد ثبات در منطقه تأکید کرد.