نگارنده بود و آشنا با روزنامه‌نگاری. آزادی‌خواه بود و وطن‌پرست. خودش یکی از کارکنان آستانه در دوره قاجار و از نزدیک شاهد نابسامانی و مدیریت نادرست آستان قدس در عصر خود بود. به عنوان یک فرد دغدغه‌مند تمام تلاشش را برای اصلاح و بهبود وضعیت این نهاد می‌کرد و همه این‌ها او را به سوی انتشار روزنامه‌ای سوق داد که امروز به عنوان یکی از موثق‌ترین منابع شناخت و بررسی اوضاع آن دوره از آستان قدس رضوی محسوب می‌شود. روزنامه‌ای که در آن اخبار و اتفاق‌های آستانه را منعکس می‌کرد و وقایع شرق ایران را به کل مملکت و حتی جهان می‌رساند.
در گفت‌وگو با سیدمهدی سیدقطبی، کارشناس تالار مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی پیشینه این روزنامه و نگاه صاحب امتیاز آن به وقایع آستان در آن روزگار را مرور کردیم.
یک روزنامه‌نگار دغدغه‌مند
نامش میرزا آقا حسینی امیر شهیدی بود و شهرتش رفعت‌التولیه. به عنوان فراش‌باشی ثالث یکی از صاحب‌منصبان آستان محسوب می‌شد. جایگاهی که پدر، برادران و بسیاری از اعضای خانواده‌اش هم سال‌ها در مناصب بالای حرم مطهر خدمت کرده بودند. همین جایگاه و حضورش در حرم مطهر منجر به اطلاع دقیقش از اخبار و حوادث آستان قدس شده بود. اوضاع نابسامان و بی‌کفایتی بعضی از مسئولان وقت آستانه او را بر آن داشت تا صدای اعتراضش را با چاپ یک روزنامه به گوش دیگران برساند؛ روزنامه‌ای که «شرق ایران» نام گرفت.
رفعت‌التولیه پیش از این در روزنامه‌هایی چون خورشید، طوس و روزنامه نوبهار قلم زده بود و با اتکا به همین تجربه انتشار شرق ایران را کلید زد. سیدمهدی سیدقطبی با اشاره به این موضوع می‌گوید: «در واقع صاحب امتیاز، مدیر مسئول، سردبیر و نویسنده اصلی این روزنامه شخص میرزا آقا حسینی امیر شهیدی معروف به رفعت‌التولیه بود. او به عنوان فردی دارای فکر سیاسی و اجتماعی و معتقد به آزادی‌خواهی و وطن‌پرستی، از طرفداران کلنل پسیان بود که پس از شهادت ایشان (۱۱مهر۱۳۰۰) دستگیر شد و به زندان افتاد، اما پس از فرار و پناه آوردن به حرم مطهر نجات پیدا کرد».
این روزنامه‌نگار عصر قجری در مطالب متعددی حضور بیگانگان را موجب به خطر افتادن آزادی ایران می‌داند. مقاله‌ای که رفعت‌التولیه در روزنامه‌اش درباره کسانی که به کنسولگری انگلیس رفت و آمد می‌کنند و تهدید آن‌ها گواه وطن‌پرستی او است. گلشن آزادی هم سال‌ها همکار رفعت‌التولیه بوده و در مقاله‌ای که پس از درگذشت او در نشریه‌اش چاپ می‌کند به آزادی‌خواهی، وطن‌پرستی‌اش و افکار سیاسی و اجتماعی او اشاره می‌کند.
این روزنامه‌نگار عصر قاجار انتشار روزنامه شرق ایران را تا هفت سال ادامه داد و پس از آن به مدت دو سال سردبیر روزنامه «فکر آزاد» شد. فکر آزاد در سال ۱۳۰۲ به همراه صاحب امتیازش یعنی احمد بهمنیار (احمد دهقان) به تهران رفت اما رفعت‌التولیه در مشهد ماند. این آخرین سال فعالیت او در صحنه مطبوعات و البته آخرین اثرش در تاریخ است چراکه پس از این سال از او دیگر خبری در دسترس نیست به جز تاریخ وفاتش که روز چهارشنبه ۶ مرداد ۱۳۲۷ خورشیدی ثبت شده است. متأسفانه هیچ عکسی نیز از او به جا نمانده است.
یک منبع موثق درباره آستان قدس
شرق ایران روزنامه‌ای بود که متمرکز بر اخبار داخلی آستان قدس و توسط یکی از کارگزاران و کارکنان آن در مشهد منتشر می‌شد. کارشناس مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی در این باره چنین توضیح می‌دهد: «در میان حدود ۴۰ روزنامه و نشریه منتشر شده در خراسان در دوره قاجار (۱۱۱۸ تا ۱۳۴۴ق) تنها شرق ایران بود که به صورت مستند و با شرح جزئیات به اتفاق‌ها و امور جاریه آستان در آن دوره پرداخت. پیش از آن در روزنامه‌های بهار و نوبهار نیز اطلاعاتی جزئی درباره مواردی چون دارالشفا یا مهمانسرا منتشر می‌شد، اما رفعت‌التولیه به سبب حضورش در بطن حوادث آستان قدس اطلاع دقیقی از اوضاع داشت. به همین سبب به صورت بی‌سابقه‌ای درباره وضعیت کارکنان، بخش‌های مختلف حرم مطهر و... مطالبی می‌نوشت و حتی شخص تولیت را مستقیماً مورد نقدهای تندی قرار می‌داد. شرق ایران بیشترین اخبار را درباره آن دوره از آستان قدس پوشش می‌داد».
شرق ایران در واقع به صورت هفتگی به چاپ می‌رسید و در هر نوبت چاپ ۳۰۰ نسخه این روزنامه به صورت سربی در چاپخانه خراسان منتشر می‌شد. خوانندگان مشهدی آن برای خرید هر نسخه ۵شاهی و برای اشتراک سالیانه ۱۲ تا ۲۰ قران پرداخت می‌کردند. البته نکته جالب توجه در این باره این است که قیمت هر نسخه برای اطفال مدارس مشهد خیلی کمتر بود و آن‌ها تنها دوسوم این قیمت را پرداخت می‌کردند. هزینه اشتراک سالیانه برای مخاطبان شهرهای دیگر ایران نیز ۱۴ تا ۲۵ قران و در خارج از مملکت ۳ تا ۵ منات بود.
هر چند شرق ایران به عنوان یکی از مهم‌ترین روزنامه‌های عصر مشروطه بیشترین حجم اخبار را از آستان قدس رضوی پوشش می‌داد اما این روزنامه صرفاً به انعکاس اخبار مربوط به آستانه و حتی مشهد بسنده نکرد. سیدقطبی می‌گوید: «شرق ایران خود را جریده‌ای سیاسی، علمی، ادبی، اخلاقی و اخباری معرفی می‌کرد و به همین دلیل در بسیاری از مقاله‌های خود به اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران می‌پرداخت. این روزنامه علاوه بر اخبار مشهد، اخبار سایر شهرهای ایران و همچنین اخبار کشورهای آسیایی، اروپایی و حتی خبرهای مربوط به جنگ جهانی اول را هم پوشش می‌داد».
نویسندگان برجسته‌ای چون علی‌اکبر گلشن آزادی و سیدحسن مشکان طبسی در این روزنامه قلم می‌زدند. مشکان طبسی کسی است که نخستین مجله ادبی در مشهد را با نام مجله دبستان منتشر می‌کند و گلشن آزادی نیز یکی از نویسندگان بنام مشهد در حوزه روزنامه‌نگاری است که انتشار روزنامه آزادی را در ۱۳۰۴ در مشهد آغاز می‌کند.
غنی‌ترین آرشیو در آستان
حدود ۳۰۰ شماره از روزنامه شرق ایران در طول دوره ۶ ساله انتشار آن یعنی ۱۳۳۳ تا ۱۳۴۰ قمری به چاپ رسید. آماری که به گفته سیدقطبی احتمالاً بیش از این باشد؛ «در سال‌های پس از ۱۳۴۰ در روزنامه‌هایی چون بهار به مقالات و مطالب شرق ایران استناد شده یا بر آن‌ها نقدهایی وارد شده که نشان می‌دهد چاپ این روزنامه احتمالاً تا سال ۱۳۴۲ قمری ادامه داشته و در این ۹ سال حدود ۳۶۰ نسخه از آن به چاپ رسیده است».
شماره‌های پراکنده‌ای از این روزنامه تاکنون در مجموعه‌های مختلف جمع‌آوری روزنامه در ایران گردآوری شده اما آرشیو مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌های آستان قدس رضوی با داشتن ۸۳ شماره از ۶ دوره روزنامه دارای غنی‌ترین مجموعه آرشیوی از روزنامه شرق ایران است.
از دوره اول چاپ این روزنامه (۱۳۳۳ تا ۱۳۳۴ قمری) یک شماره، از دوره دوم دو شماره و از دوره ششم یک شماره است. از پنجمین دوره هیچ شماره‌ای باقی نمانده و از مجموع ۴۰ شماره دوره سوم چاپ آن (۱۳۳۶ تا ۱۳۳۷ قمری) نیز ۳۹ شماره موجود است. در دوره چهارم انتشار شرق ایران هم حدود ۵۵ شماره به چاپ رسیده که حدود ۴۱ شماره از آن به صورت دیجیتال در آرشیو آستان قدس وجود دارد.
مشکلات آستان قدس به اطلاع عموم رسید
وضعیت نامطلوب آستانه در سال‌های آخر دوره قاجار از شواهد مختلفی چون تغییر پی در پی متولیان قابل درک است. سیدجواد ظهیرالاسلام و مرتضی قلی‌خان طباطبایی نایینی دو نفری بودند که در این دوره این منصب عمدتاً بین آن‌ها دست به دست می‌شد. این شرایط نابسامان و چالش‌های تمام‌نشدنی در آستانه صدای اعتراض بسیاری از مردم حتی خدام و کارکنان را درآورده بود. در این میان رفعت‌التولیه با تأسیس جریده‌ای به نام شرق ایران و چاپ مقالات مختلف در آن سعی بر ایجاد یک فضای رسانه‌ای برای اصلاحات امور داشت. او به سبب جایگاهش در آستان قدس از فسادهای این تشکیلات در آن دوره و سوءاستفاده برخی از اموال و املاک آستانه آگاه بود و برای رساندن صدای اعتراض حتی املاک موروثی خود را فروخت و صرف انتشار روزنامه‌اش کرد.
کارشناس تالار مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی درباره توجه و اصرار این فراش‌باشی حرم مطهر به انجام اصلاحات در آستانه می‌گوید: «بیشترین هجمه این اعتراض‌ها و انتقادهای صریح متوجه شخص تولیت وقت یعنی مرتضی قلی‌خان طباطبایی نایینی بود و سیدجواد ظهیرالاسلام در دوره تولیتش کمتر مورد نقد شرق ایران قرار گرفت. موضوع دیگری که در این روزنامه به آن پرداخته شده اخبار مربوط به کارکنان و فعالیت‌های آنان است. به عنوان مثال در شماره ۴۰ روزنامه به تاریخ رجب ۱۳۳۶ رفعت‌التولیه پشت صحنه برخی تصمیم‌های اعضای تشکیلات آستان قدس را برملا کرده و مسئول اوضاع نامناسب را مرتضی قلی‌خان معرفی می‌کند».
املاک آستان قدس و اجاره آن‌ها همیشه مورد توجه رفعت‌التولیه بود و سعی می‌کرد با درج مطالبی درباره آن روشنگری کند. او بارها بی‌پرده مسئولان آستان را در این باره مورد خطاب قرار داده چنان که در شماره ۲۶ جمادی‌الثانی ۱۳۳۶ مزایده املاک آستانه و اجاره آن به افراد خاص را بزرگ‌ترین دلیل خرابی‌های آستان می‌داند.
اتفاق‌های دارالشفا و مدیریت آن نیز از دیگر موارد مطرح شده در این جریده است. هر چند مطبوعات مختلف درباره اوضاع آشفته دارالشفا و گلایه‌های مردم و زائران از آن می‌نوشتند اما از آنجایی که رفعت‌التولیه با اقدام‌های ظهیرالاسلام در دوره تولیتش موافق بود، در شماره ۴۲ به تاریخ ربیع‌الثانی ۱۳۳۸ اوضاع دارالشفا مبارکه را با نهایت نظم توصیف می‌کند.
ناگفته نماند تلاش‌های رفعت‌التولیه بی‌نتیجه هم نماند، چنان‌که گلشن آزادی نوشته‌های روزنامه شرق ایران را زمینه‌ساز اصلاحات بعدی آستانه به ویژه کشیک‌های آستانه می‌دانست.
نکته دیگر درباره این روزنامه مهم دوره مشروطه و صاحب امتیاز آن این است که متأسفانه به دلیل در دسترس نبودن بسیاری از شماره‌های شرق ایران، موضع‌گیری این روزنامه و شخص رفعت‌التولیه درباره مواردی چون گم شدن قرآن روی ضریح مطهر در دوره ظهیرالاسلام مشخص نیست.