تارنمای الکفیل در گزارشی به بررسی فعالیت‌های آستان عباسی برای احیای نسخه‌های خطی کمیاب پرداخته است که ترجمه آن در ادامه می‌آید:

در شهر کربلای معلی و در مرکز حفظ و نگهداری میراث خطی «الفضل» که از سوی آستان مقدس عباسی راه‌اندازی شده، گروهی از متخصصان درصددند تا برخی اسناد تاریخی را پس از مدت‌ها بی‌توجهی و عدم مراقبت لازم، احیا و بازیابی کنند؛ یک تیم فنی متخصص، با اشتیاق و عزم راسخ در تلاشند تا آنچه از میراث نادر و گرانبهای تاریخ مکتب اهل بیت (علیهم السلام) و مسلمانان شیعه باقی مانده است را احیا کنند. این میراثی است که طی قرن‌های متمادی در معرض تخریب و مفقود شدن قرار گرفته است.

این مرکز یکی از مؤسسات کمیاب و منحصر به فرد در کشور عراق است زیرا شامل کارشناسان و تجهیزات سطح بالا نسبت به سایر مراکز در این کشور است.

مرکز الفضل طی یک دوره کوتاه چند ساله موفق شده هزاران نسخه خطی تاریخی و مهم را که در معرض نابودی بودند، ترمیم و محافظت کند. 

لیث لطفی، مدیر مرکز حفظ و نگهداری میراث خطی الفضل می‌گوید: دبیرخانه آستان عباسی به دلیل اهمیت ویژه‌ای که برای میراث اسلامی قائل است، لوازم و تجهیزات پیشرفته را برای این کار فراهم کرده است. همچنین دستگاه‌های فنی پیشرفته‌ ویژه مرمت و پردازش نسخه‌های خطی تاریخی را از تولیدکنندگان سطح بالای اروپایی خریداری کرده است.

به گفته لطفی، آستان مقدس عباسی این دستگاه‌ها را از کشورهای اروپایی متخصص در زمینه میراث تاریخی وارد کرده و تکنسین‌های این مرکز در دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی پیشرفته در خارج از عراق شرکت می‌کنند.

مرکز الفضل شامل سه بخش اصلی است که هرکدام به چند واحد تقسیم می‌شوند؛ از جمله آزمایشگاه بیولوژیک، آزمایشگاه شیمی، بخش مرمت، بخش آثار هنری و تزئینی، گنجینه نسخ خطی، بخش ساخت جلد لاکی و چرم برجسته.

علی محمد جاسم، معاون این مرکز می‌گوید: دستگاه‌های این مرکز از کشورهای آلمان، لهستان، چک و ژاپن و بعضاً از ایالات متحده آمریکا وارد شده است.

مرکز الفضل با همکاری مراکز و دانشگاه‌های کشورهای پیشرو در این زمینه، نیروهای خود را جهت آموزش، به مؤسسات بین‌المللی ویژه حفظ و نگهداری آثار باستانی و میراث فرهنگی اعزام می‌کند.

تعداد تکنسین‌های این مرکز ۲۲ نفر هستند که در بخش‌های بیولوژیک، آزمایشگاه‌های شیمی و فیزیک تقسیم شده‌اند؛ آنان بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۳ در دو دوره‌ آموزشی تخصصی در جمهوری چک شرکت کردند. آنها همچنین دوره‌های آموزشی در کشورهای جمهوری اسلامی ایران در زمینه هنر و دکوراسیون و دوره‌های مستمر بین‌المللی برای پیشرفت در علوم نسخ خطی را گذرانده‌اند.

این مرکز در سال ۲۰۱۸ میزبان دو استاد متخصص در نسخ خطی از کشور مصر برای برگزاری دوره آموزشی علمی بود.

این کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی سهم بسزایی در توسعه و ارتقای مهارت تکنسین‌های مرکز داشته و از اینرو مدیریت تصمیم گرفته تا این مهارت‌ها را با بسیاری از مؤسسات رسمی عراق به اشتراک بگذارد.

از این رو دوره‌های آموزشی متعددی را برای کادر تعدادی از کتابخانه‌ها، وزارتخانه‌ها و دانشگاه‌ها از جمله خانه کتب و اسناد عراق، اداره نسخ خطی عراق، بنیاد شهید و بنیاد مستند سازی جنایات رژیم بعث، اداره اوقاف اهل سنت، هیئت پاسخگویی و عدالت، وزارت دفاع و تعدادی از صاحبان کتابخانه‌های تاریخی شهر نجف اشرف برگزار کرد.

این برنامه شامل به اشتراک گذاشتن تجربیات این مرکز بین مؤسسات میراث فرهنگی و سازماندهی کارگاه‌های آموزشی در بسیاری از دانشگاه‌ها مانند دانشگاه المستنصریه، دانشگاه بابل، دانشگاه بغداد، دانشگاه ناصریه و دانشگاه بصره بود.

مرکز الفضل پیشتر نیز با وزارت فرهنگ و آثار باستانی عراق قرارداد همکاری با هدف تربیت نیروهای جدید منعقد کرده بود. در سال ۲۰۲۳ نیز یک دوره آموزشی برای کارکنان مرکز العترة الطاهره در کشور کویت برگزار کرد.

فرآیند نگهداری نسخ خطی طی یک سری عملیات پیچیده انجام می‌شود که از آزمایشگاه بیولوژیک شروع می‌شود، و طی آن نسخه‌های خطی مورد پردازش قرار می‌گیرند تا مشخص شود که آیا آنها آلوده به قارچ یا حشرات هستند یا خیر.

این فرآیند با نمونه‌گیری از نسخه خطی پیش از تهیه محیط‌های کشت ویژه انجام می‌شود که نمونه‌ها به مدت ۴۸ ساعت در انکوباتور(گرمخانه) نگهداری می‌شوند و در عین حال دمای مناسب برای رشد قارچ‌ها بر روی محیط کشت فراهم می‌شود تا نوع و عمق آلودگی نسخه خطی مشخص شود.

پس از آن، نسخه خطی به مدت ۷۲ ساعت در دستگاه استریلیزاسیون قرار می‌گیرد، قبل از اینکه بازدید دوم برای تعیین اجزای الیاف مورد استفاده در کاغذ مانند پنبه، چوب یا کتان انجام شود و پس از آن نوع جلد مورد استفاده در صحافی نسخه خطی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

پس از این مراحل، نسخه خطی برای بررسی نوع مرکب و ثبات آن بر روی کاغذها و همچنین بررسی درجه اسیدیته کاغذها و تهیه چسب و نشان ISO به آزمایشگاه شیمی منتقل می‌شود.

سرانجام مرحله اول عملیات مرمت آغاز می‌شود. این مرحله شامل مستندسازی تصویری و کتبی از خسارت‌های وارده است که با فرآیند باز کردن کاغذها، پاکسازی، برداشتن چسب‌های موجود و حذف ترمیم قدیمی در صورتی که به اوراق آسیب رسانده باشد،همراه است. پس از آن، فرآیند مرمت با توجه به توصیه شیمیدان آغاز می‌شود که ترمیم می‌تواند با کاغذ ژاپنی باشد یا با خمیر انجام شود.

پس از آن مراحل جمع‌آوری شیرازه و دوخت صورت می‌گیرد، این در صورتی است که جلد قدیمی بتواند ترمیم را تحمل کند؛ اما اگر نتواند تحمل کند، برای آن جلد جدید «لاکی لعاب‌دار» آماده می‌شود و این بستگی به دوره زمانی دارد که نسخه خطی در آن نوشته شده است تا نتیجه مشابه آن بدست آید.

استاد علی محمد جاسم، معاون مرکز الفضل گفت: گنجینه آستان مقدس عباسی شامل نسخ خطی بسیار نفیس و کمیاب است که بهایی نمی‌توان بر آنها گذاشت. در کنار نفیس‌ترین مصحف‌های این گنجینه، مصحف امام سجاد (ع) نیز وجود دارد که بر روی پوست نوشته شده است.

به گفته جاسم، حروف این مصحف بدون نقطه و با مرکب سیاه نوشته شده است. قدمت این مصحف به قرن دوم هجری باز می‌گردد و متخصصان آن را به امام سجاد (ع) نسبت می‌دهند.

این مصحف شریف دارای ۱۶ صفحه از پوست آهو است که در سال ۲۰۰۳ در میان اموال آستان عباسی پیدا شد. کارشناسان قدمت این مصحف را بیش از ۱۲۰۰ سال تخمین می‌زنند.

لطیف عبدالزهره، استاد میکروبیولوژی که بیش از ۱۲ سال در زمینه حفظ میراث و بایگانی اسناد در آستان عباسی فعالیت کرده، توضیح می‌دهد: «این مرکز توانست یک مصحف تاریخی که  قدمت آن به حدود پنج قرن می‌رسد را از نابودی نجات دهد.»

وی تصریح کرد: مصحف مذکور که چهار تا پنج قرن قدمت دارد، تذهیب شده و دارای رنگ و تزئینات بوده اما گوشه‌های آن دچار ساییدگی، شکستگی، ترک‌خوردگی و جابجایی اوراق شده بود.

این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: چسب‌های مضری هم برای این نسخه خطی استفاده شده بود که قبلا برای بهبود ترک‌های نسخه خطی استفاده می‌کردند، اما روش آنها غیرعلمی است و به نسخه خطی آسیب وارد کرده است.

این مصحف تحت عملیات بازیابی و ترمیم قرار گرفت و این کار با تنظیم سوره‌ها و آیات طبق اصل قرآن آغاز شد و با تصویربرداری اولیه مستند شد تا فرآیند پاکسازی از گرد و غبار، فضولات حشرات و چسب‌ها انجام شود.

برای برداشتن چسب‌ها از دستگاه بخار و امواج ماوراء صوت استفاده شد و پس از برطرف کردن ترک‌ها و بهبود ورق‌های شکسته شده، مصحف برای مرحله دوخت و جلد کردن آماده شد؛ زیرا این مصحف در ابتدا بدون جلد بود.

عبدالزهره توضیح داد که: برای این مصحف جلد مناسبی که تزیین و لعاب کاری شده، ساخته شد که حاوی چسب حیوانی و مواد مناسب و مقوای محکم بود تا آسیبی به نسخه خطی وارد نشود.

وی در پایان گفت: سرانجام برای حفظ این مصحف جعبه‌ای از پارچه مناسب و جلد طبیعی و مقوای محکم با چسب طبیعی ساخته شد.

همچنین در این مرکز نسخه خطی نفیسی که مربوط به قرن ۱۳ میلادی است، نگهداری می‌شود. این نسخه خطی، کتاب میرزا محمد بن علی احمد شیرازی است که شامل ۵ بخش شامل مسئله نماز شکسته و تمام، رساله‌ای درباره محمد بن سنان، کتاب روزه، سؤال و جواب و هدیه رضوی است و بخش پنجم این کتاب به دستخط مؤلف نوشته شده است و صفحات کتاب شامل حاشیه‌هایی از عبدالحمید فاهانی است.

لطیف عبدالزهره درباره این نسخه خطی گفت: این نسخه دچار پوسته شدن جلد، خوردگی گوشه‌ها و برخی قسمت‌های آن گم شده بود. ورق‌های آن نیز دچار شکستگی و قسمتی از آنها مفقود شده بود. علاوه بر اینکه رطوبت مانند سایر نسخه‌های خطی بر این اثر نیز تأثیر منفی گذاشته بود.

وی توضیح داد: این کتاب مانند همه نسخه‌های خطی کمیاب چهار مرحله ترمیم را پشت سر گذاشت و ما از نخ‌های پنبه‌ای برای این کار استفاده کردیم. جلد این نسخه که با پوست بز ساخته شده بود نیز با استفاده از پوست بز جدید ترمیم شد.

اطلاعات به‌دست آمده نشان می‌دهد که مرکز الفضل شامل صدها نسخه خطی کمیاب و گرانبها است که احیا و ترمیم شده‌ و برخی از آنها در موزه الکفیل وابسته به آستان مقدس عباسی به نمایش گذاشته شده است.

به گفته مسئولان بخش پروژه‌های مهندسی آستان عباسی، کار ساخت یک کتابخانه و مرکز نگهداری نسخ خطی در حال انجام است و نزدیک ۳۵ درصد آن تکمیل شده است. این ساختمان دارای ۹ طبقه و یک زیرزمین است.

سعید زمیزم، تاریخدان عراقی با اشاره به بی‌توجهی دولت‌های گذشته عراق به نسخ خطی، دلیل اصلی از بین رفتن بسیاری از میراث فرهنگی مسلمانان به ویژه شیعیان را بی‌توجهی این دولت‌ها دانست و شاهد این مسئله را حملات وحشیانه به کربلای معلی در دوره حکومت‌های گذشته عنوان کرد که منجر به نابودی اسناد و نسخ خطی بسیار بااهمیت شد.

زمیزم می‌گوید: بسیاری از میراث فرهنگی شیعه به سبب ۱۰ بار حمله تاریخی به کربلا از بین رفته است. این درحالی است که آستان‌های حسینی و عباسی دارای هزاران جلد نسخه خطی بودند که بر اثر آتش سوزی یا سرقت از بین رفتند. همچنین کوتاهی و بی‌توجهی عمدی حکومت‌ها، در نابودی نسخ‌ خطی و آثار فرهنگی شیعیان دخیل بوده است.

وی با اشاره به اهمیت تلاش دو آستان مقدس حسینی و عباسی در احیای تاریخ اسلام، گفت که این دو آستان، دو مرکز مهم در سطح بین‌المللی برای حمایت از آثار فرهنگی و نسخ خطی تأسیس کرده‌اند که قابل تحسین است.

این تاریخدان عراقی ضمن دعوت به احیای میراث اهل بیت علیهم السلام، از دولت عراق نیز خواست تا به این میراث و تاریخ عراق اهتمام ورزیده و به آنها بی‌توجهی نکند.

گزارش از فرشته صدیقی