به گزارش خبرگزاری مهر، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی، رئیس پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام در نشست هم اندیشی مطالعات تاریخ کلام امامیه که در پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شد، با بیان اینکه تاریخ ایده و اندیشه از جدیدترین مطالعات و رشته‌هایی است که در دنیا مطرح است با برشمردن تاریخ اندیشه به عنوان بخشی از معرفت‌شناسی به معنای عام گفت: امروز دیگر تاریخ اندیشه، تاریخ نیست بلکه به حوزه معرفت‌شناسی بشر مدد می‌رساند. در گذشته تاریخی بشر، چیزی به نام تاریخ اندیشه وجود نداشته است ولی با این تعریف تا قرن بیستم گفته می‌شد اندیشه، رویداد زمانی نیست زیرا اندیشه امری ذهنی است.
وی با بیان اینکه این تلقی از قرن ۱۸ در غرب شکسته شد، افزود: بسیاری از متفکران متوجه شدند که اندیشه‌های عام انسانی به ظاهر می‌توانند تاریخ و جغرافیا داشته باشند و عوامل محیطی بر روی آن سایه بیفکند لذا چیزی به نام ضرورت بررسی تاریخ اندیشه‌ها خودنمایی کرد. در مطالعات بعدی مشخص شد که تاریخ اندیشه بخشی از تاریخ نیست و ثابت کردند روح تاریخ‌های دیگر مانند سیاسی و اجتماعی، تاریخ اندیشه است یعنی بشر چیزی را در فرهنگ و سیاست و اقتصاد بروز می‌دهد که در تاریخ اندیشه او می‌گذرد.
ورود تاریخ اندیشه به علوم انسانی
رئیس پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام با بیان اینکه مطالعات قرن بیستم نشان داد که بسیاری از جنگ‌ها و نهادهای اقتصادی و سیاسی محصول اندیشه‌ورزی غیر آشکار انسان‌ها است، تصریح کرد: این رویکرد تاریخ اندیشه را وارد همه علوم انسانی کرد لذا برخی گفتند بدون توجه به تاریخ اندیشه نمی‌توان نظریه‌پردازی در علوم انسانی داشته باشیم. در کنار این مسئله این سوال مطرح شد که کدام بخش از حوزه انسانی در مطالعات تاریخ اندیشه مهمتر است؟ نظریه‌پردازان بزرگی در قرن بیستم گفتند که تاریخ بشریت همان تاریخ اندیشه‌ورزی او است که حتی تخیلات بشر را هم شامل می‌شود.
وی افزود: در دوره معاصر یعنی از اوایل قرن بیستم، دو سه تحول بزرگ را شاهدیم که هر کدام از مطالعات و منتقدین آن سبب شده تا این تحولات بیشتر در دستور کار قرار گیرد. امروز آخرین بحث در تاریخ اندیشه روش‌شناسی تاریخ تفکر و اندیشه است و مکاتب مختلفی هم در این بحث ایجاد شده است.
وی اظهار داشت: تاریخ اندیشه با این اهمیت در طول شش دهه گذشته به حوزه اندیشه تشیع هم راه یافت که سابقه این مطالعات به جریان استشراق برگشت دارد که عمدتاً با مطالعات قرآنی و حدیثی شروع شد. در حوزه مطالعات شیعی در غرب، سابقه تاریخ اندیشه به حدود نیم سده برگشت دارد و طبق پژوهش‌های صورت گرفته، ده دپارتمان مهم دنیا مشغول مطالعه بر روی اندیشه‌های قرآنی کلامی و فقهی و … شیعه در اروپا و آمریکا و ژاپن و … هستند.
حجت الاسلام والمسلمین سبحانی افزود: مهم این است که ما چرا باید وارد حوزه تاریخ اندیشه بشویم؟ و اگر نشویم ممکن است چه آسیب‌هایی داشته باشد. امروز از نظر کسانی که به این مقوله می‌پردازند تاریخ اندیشه بازنمود سیستمی از هویت یک قوم است. امروز صحنه مواجهه، صحنه بازنمودهاست و نه واقعیات به خصوص با وجود رسانه‌ها که هر طور بخواهند بازنمود می‌دهند؛ آنچه به عنوان تاریخ اندیشه شیعه در غرب نوشته می‌شود بازنویسی اندیشه شیعه در قالب و ساختارهای جدید است تا جایی که کسی نمی‌تواند شیخ مفید یا علامه حلی را بدون توجه به کارهای برخی اندیشمندان غربی مطالعه کند.
بازنمود غیرواقعی اندیشه شیعه در نگاه غرب
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه ابراز داشت: ما با انگاره برساخته محققان غربی درباره شیعه و یا ایران باستان قضاوت می‌کنیم؛ دنیای امروز متوجه اندیشه شیعه شده و از نگاه خود به بازنمود اندیشه شیعه می‌پردازد نه واقعیات، لذا تاریخ تفکر شیعه امامیه در فقه و اخلاق، نیازمند نهضت مطالعاتی است تا عقب نمانیم و حیات گذشته ما دستخوش تحولات توسط دیگران نشود.
رئیس پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام گفت: امروز پرداختن به اندیشه یک متفکر بدون توجه به تاریخ آن اندیشه امکان ندارد. لذا ساده‌ترین کاربرد تاریخ اندیشه این است که آرا گذشتگان را به صورت دقیق‌تر به ما معرفی می‌کند. همچنین تاریخ اندیشه تاریخ عبرت‌ها است؛ ما امروز مدعی تحول علوم انسانی هستیم لذا یکی از آزمایش‌های بزرگ مطالعاتی از این دست بحث تاریخ اندیشه است.
وی با اشاره به تأثیر مطالعات اندیشه بر حدیث، گفت: اکثر مباحث کلامی یا در مواجهه با یک اندیشه یا پاسخ به سوال و یا داوری در مورد نظام یک اندیشه است. امروز ما مطلبی را می‌خوانیم بدون اینکه توجه به موقعیت پرسشگر و زمینه و زمانه آن داشته باشیم. ولی هم دلالت و هم اعتبارسنجی روایات در گروه فهم آن مقطع از تاریخ اندیشه است. همچنین تفاوت در پاسخ‌های ائمه علیهم السلام اگر با رویکرد مطالعات اندیشه صورت بگیرد، تعارضی نشان نخواهد داد لذا اگر تاریخ اندیشه را نداشته باشیم تعارض روایات و تطبیق مفاد ادله بر واقعیت امروز را درست نخواهیم فهمید.
در ادامه حجت‌الاسلام سیدحسن طالقانی، معاون پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام به ارائه توضیحاتی درباره طرح‌ها و برنامه‌های پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام پژوهشگاه قرآن و حدیث پرداخت و گفت: پژوهشکده کلام با هدف تبیین صحیح اعتقادات امامیه بر پایه معارف کتاب و سنت و با بهره گیری از عقل و روش‌های جدید و کارآمد در پژوهشگاه قرآن و حدیث تشکیل شد.
وی افزود: این پژوهشکده شامل سه گروه مطالعات تاریخ کلام، گروه مطالعات موضوعی و گروه روش‌شناسی و مبانی معرفتی دانش کلام است و کلان‌پروژه تاریخ کلام امامیه با دو رویکرد جریان‌شناسی و اندیشه‌شناسی توسط گروه مطالعات تاریخ کلام و مطالعات موضوعی پیگیری شد و با گذشت حدود ده سال از فعالیت این پژوهشکده شاهد انتشار بیش از ۳۰ اثر در حوزه تاریخ کلام امامیه هستیم.