رسول جلیلی، عضو حقیقی شورای ‌عالی فضای مجازی، اولین بار نیست که با گفته‌هایش نشان داده موافق صد درصد فیلترینگ است. این رئیس سابق دانشگاه شریف بارها در گفت‌وگوهای مختلف از فیلترینگ دفاع کرده و حتی برای کمک به محدودیت روی سرویس‌های مختلف اینترنتی، مدیریت یک شرکت نرم‌افزاری فیلترینگ را نیز بر عهده دارد و همین امر هم باعث شد سال ۱۳۹۲ در فهرست تحریم آمریکا قرار بگیرد. اما این بار اظهارات اخیرش در دفاع از فیلترینگ با انتقاد کسب‌وکارهای مختلف حوزه نوآور روبه‌رو شده است. رسول جلیلی به‌تازگی با حضور در برنامه‌ای از صداوسیما که درباره سیاست‌گذاری در فضای مجازی بوده، ادعا کرد: «هرجا که شرکت‌ها سرویس‌های خوب ارائه داده‌اند، مردم از محدودیت‌ها راضی بوده‌اند؛ مثلا نشان توانست جای ویز را بگیرد، آپارات جای یوتیوب یا آمازون با برخی سرویس‌های خوب داخلی جایگزین شده است».

گفته‌های او با انتقاد برخی کسب‌وکارهایی که او از آنها یاد کرد، روبه‌رو شد. نقشه و مسیریاب نشان، بلافاصله در اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «به جای انتساب دستاوردهای بخش خصوصی به فیلترینگ، دلایل واقعی محدودیت‌ها به مردم گفته شود». همچنین مدیرعامل آپارات هم در توییتی در شبکه ایکس  نوشت: «... فیلترینگ یوتیوب رو بردارین و آپارات رو بهانه فیلتر و چماق تصمیمات غلط قبلی نکنید».

اما اگر از این انتقادهای چند شرکت نوآور بگذریم، چقدر اظهارات رسول جلیلی مبنی بر کمک فیلترینگ به کسب‌وکارهای داخلی درست است؟ اگر او ادعا می‌کند فیلترینگ باعث به وجود آمدن کسب‌وکارهای داخلی خوب شده، چرا آمار استفاده از فیلترشکن‌ها سر به فلک کشیده و کاربران همچنان ترجیح می‌دهند سختی‌‌ها و هزینه‌های بالای فیلترشکن را به جان بخرند تا بتوانند از سرویس‌های فیلتر‌شده خارجی استفاده کنند؟

خسارت 2 دهه فیلترینگ

بیش از دو دهه است هر دولتی که سر کار می‌آید، یک یا چند شبکه اجتماعی را فیلتر می‌کند. فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی از اواسط دهه ۸۰ و زمان پا‌گرفتن استفاده شبکه‌های اجتماعی در دنیا در ایران کلید خورد. هر شبکه‌ای که مورد استقبال کاربران ایران بوده، تا این لحظه از زیر تیغ فیلترینگ در امان نمانده است.

فیلترینگ از زمان اجرا تا امروز به هیچ‌کدام از اهداف خود که اصلی‌ترین آن جلوگیری از دسترسی کاربران به محتوای غیراخلاقی یا مجرمانه بوده، نرسیده و تنها باعث شده در این سا‌ل‌ها استفاده از فیلترشکن‌ها رشد کند و کسب‌وکارها به دلیل اختلال در شبکه اینترنت به دنبال اجرای سیستم فیلترینگ متحمل خسارت‌های میلیاردی شوند. البته اوج خسارت فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنت به مردم و کسب‌وکارها به اواخر تابستان سال ۱۴۰۱ بازمی‌گردد؛ زمانی که حتی داشتن یک اینترنت با سرعت دایل‌آپ به یک آرزوی محال تبدیل شده بود.

مرکز پژوهش‌ها اتاق بازرگانی ایران به‌تازگی گزارشی درباره تأثیر فیلترینگ بر کسب‌وکارهای ایرانی بعد از سال ۱۴۰۱ منتشر کرده است. در این گزاش اشاره شده که حدود ۵۷ درصد کسب‌وکارهای اینترنتی با وجود فیلتر شبکه‌های اجتماعی خارجی همچنان از این شبکه‌ها استفاده می‌کنند. طبق این گزارش تحقیقی، حضورنداشتن سرمایه‌گذار خارجی، خسارت مالی، بی‌کاری و تحمیل هزینه‌های جبران‌ناپذیر، ناشی از فیلتر یا اختلال اینترنتی بوده که حداقل در دو سال اخیر کسب‌وکارها با آن مواجه بوده‌اند.

در دو سال گذشته رسانه‌های مختلف از‌جمله «شرق» گزارش‌های گوناگونی از تأثیر محدودیت‌ها و قطع اینترنت بر کسب‌وکارها منتشر کرده‌اند که این گزارش‌ها نشان داده در ماه‌های پس از شهریور ۱۴۰۱ تقریبا هیچ بخشی از صنعت رایانه‌ای کشور از دامنه وسیع این خسارت در امان نبوده است.

طبق آمار نت‌بلاکس، خسارت ناشی از قطعی اینترنت و فیلترینگ در ایران، روزانه ۳۱.۵۷ میلیون دلار برآورد شده است. مرکز توسعه تجارت الکترونیک هم این خسارت را ۵۸.۳ میلیون دلار در روز اعلام کرده است.

بر‌ اساس نتایج گزارش سازمان نظام صنفی رایانه‌ای در آن سال نیز که نتیجه نظرسنجی از ۱۰۴ کسب‌وکار اینترنتی است، پیش‌بینی شده بود که در صورت تداوم روند فیلترینگ کشور به‌طور متوسط، روزانه ۱۴.۱۷ میلیارد تومان کسب‌وکارهای اینترنتی کاهش فروش خواهند داشت.

پادرو در آن زمان و در گزارشی که منتشر کرد، تخمین زده بود کسب‌وکارهای متوسط و کوچک با کاهش فروش بیش از ۸۰‌درصدی در روزهای قطعی کامل اینترنت مواجه شدند. این اتفاق بیشتر متوجه کسب‌وکارهایی بود که اصلی‌ترین راه فروش آنها از طریق شبکه‌های اجتماعی انجام می‌شد. این در حالی است که باید در کنار خسارات حاصل از کاهش فروش، ضررهایی ازجمله هزینه‌های ناشی از تحمیل هزینه‌های اجاره زیرساخت‌ها و سرویس‌ها، دستمزد نیروی انسانی، توقف کمپین‌ها و برنامه‌های بازاریابی، از‌دست‌دادن جایگاه و رتبه در موتورهای جست‌وجو و از‌دست‌دادن اعتماد مشتریان و موارد دیگر را در نظر داشت.

بر ‌اساس بررسی سازمان نظام صنفی رایانه‌ای قریب به نیمی از کسب‌وکارهای اینترنتی در فاصله زمانی هفتم تا دهم مهرماه ۱۴۰۱ حداقل ۲۵ درصد کاهش فروش داشته‌اند. حدود یک‌چهارم شرکت‌ها بین ۵۰ تا ۷۵ درصد کاهش درآمد داشته‌اند و 

۲۳ درصد آنها نیز تا مرز صد‌درصدی کاهش فروش را تجربه‌ کرده‌اند. ۱۱ درصد نیز کاهش فروش صفر تا ۲۵‌درصدی را گزارش داده‌اند.

فیلترشکن‌ها و باخت پلتفرم‌های بومی

برخی از موافقان فیلترینگ و ایجاد محدودیت‌های سفت و سخت بر سر اینترنت، معتقدند این محدودیت‌ها عامل رشد کسب‌وکارهای داخلی است و فرصتی شده تا آنها به استقلال ایران در فضای مجازی کمک کنند. برای نمونه عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات دولت سیزدهم، در آیین افتتاح نخستین نمایشگاه صنعت پست (خرداد ۱۴۰۲)‌ مانند همیشه با دفاع از پلتفرم‌های بومی و کمک وزارت ارتباطات او برای رشد این پلتفرم‌ها اعلام کرد: «جوانان نخبه‌ای که ما را بی‌نیاز به سکوهای خارجی کرده‌‌اند، باید سرداران استقلال حوزه اقتصاد دیجیتال بنامیم». البته او در اظهارنظری عجیب‌تر در مهر ۱۴۰۱ و اوج اختلال و محدودیت‌های اینترنت، در حیاط هیئت دولت و در جمع خبرنگاران در پاسخ به این سؤال که این محدودیت‌ها باعث خسارت به کسب‌وکارهای داخلی شده است، گفته بود: «کسب‌وکارها روی پلتفرمی که پایبند به قانون جمهوری اسلامی ایران نیست، سرمایه‌گذاری نکنند. هزینه خساراتی که به مردم در فضای مجازی وارد شده، مستقیما متوجه کسانی است که آشوب‌ها را به وجود آورده‌اند».

زارع‌پور که در زمان وزارت خود در وزارت ارتباطات تمام بودجه و زمان خود را به پای پلتفرم‌های بومی در حوزه پیام‌رسانی و شبکه‌های اجتماعی ریخت تا آنها بتوانند جایگزین نمونه‌های خارجی محدود‌شده شوند، بر اساس آمار و ارقام نتوانست به خواسته خود در زمینه بالا‌بردن نفوذ استفاده از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی بومی در بین مردم و کسب‌وکارها برسد.

نظرسنجی جدید مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) (هفتم مهر ۱۴۰۳) درباره میزان استفاده ایرانی‌ها از شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد اینستاگرام بعد از دو سال فیلترینگ، همچنان محبوب‌ترین پلتفرم برای ایرانیان است. این شبکه بیش از ۵۰ درصد در بین ایرانیان مخاطب دارد. بعد از آن تلگرام با بیش از ۴۱ درصد سهم ایستاده و در مقام سوم هم واتس‌اپ با بیش از ۳۳ درصد سهم قرار گرفته است. در این میان استفاده از پیام‌رسان‌های بومی بسیار کمتر است. بر اساس آمار ایسپا، میزان استفاده از ایتا، روبیکا و بله به ترتیب ۲۴ درصد، ۲۶.۹ درصد و ۷.۸ درصد است.

آمارها نشان می‌دهد پلتفرم‌های داخلی در حوزه پیام‌رسانی و شبکه‌های اجتماعی در میان کسب‌وکارها هم موفق نبوده‌اند. طبق گزارش سالانه یکتانت ( مهر ۱۴۰۳)‌، در سال ۱۴۰۲ حدود یک‌میلیون‌و ۲۰۰ هزار فروشگاه ایرانی در شبکه‌های اجتماعی فعال بوده‌اند. از این تعداد، بیش از ۹۶۰ هزار فروشگاه در اینستاگرام و بیش از ۱۱۰ هزار فروشگاه در تلگرام فعال بوده‌اند. بین شبکه‌های اجتماعی داخلی روبیکا با حدود ۱۰۰ هزار فروشگاه در صدر قرار دارد، اما مجموع فروشگاه‌های فعال در چهار پلتفرم داخلی روبیکا، روبینو، سروش‌پلاس و بله فقط یک‌پنجم تعداد فروشگاه‌های فعال در پلتفرم‌های بین‌المللی است.

بر‌اساس آمار ذکرشده در گزارش یکتانت (سال ۱۴۰۱)، میزان استفاده از VPN در بین کاربران ۱۵ تا ۱۷ سال، ۹۷ درصد است. همچنین میزان استفاده کاربران با تحصیلات ابتدایی از فیلترشکن ۶۳ درصد است؛ یعنی از هر سه کاربر ایرانی با تحصیلات ابتدایی، دو نفر از VPN استفاده می‌کنند. بر‌اساس گزارش آزمایشگاه داده و حکمرانی، دست‌کم ۳۰ درصد از کاربران اینترنت در کشور ماهانه تا ۱۵۰ هزار تومان برای خرید یا تمدید اشتراک VPN متقبل هزینه می‌شوند. با درنظرگرفتن تعداد کاربرهای اینترنت کشور، گردش مالی بازار خرید‌و‌فروش ابزارهای فیلترشکن سالانه بالغ بر پنج هزار میلیارد تومان برآورد شده است.

کسب‌وکارها: فیلترینگ فقط ضرر است

در‌حالی‌که برخی موافقان فیلترینگ معتقدند فیلترینگ عامل رشد پلتفرم‌های داخلی بوده است، اما کسب‌وکارهای داخلی این نظر را ندارند و یک‌صدا می‌گویند خواهان برداشته‌شدن فیلترینگ هستند تا در فضای آزاد به رقابت با سرویس‌های خارجی بپردازند. مسعود ملک‌محمدی، مدیرعامل صرافی تبدیل و عضو انجمن تجارت الکترونیک تهران، در پاسخ به اظهارات اخیر جلیلی مبنی‌بر اینکه فیلترینگ به رشد کسب‌وکارهای داخلی کمک کرده است، می‌گوید: «دلیل اصلی استقبال کاربران ایرانی از صرافی‌های داخلی، امکاناتی مانند خرید‌و‌فروش رمزارز با تومان، پشتیبانی از زبان فارسی، خدمات پشتیبانی تلفنی، رابط کاربری متناسب با نیاز کاربر و ارائه آموزش‌های مرتبط است».

به گفته او، کاربران ایرانی به دلیل محدودیت در احراز هویت با هویت ایرانی، امکان فعالیت مستقیم در صرافی‌های بین‌المللی را ندارند و فیلترینگ این صرافی‌ها هیچ‌گونه کمکی به رشد و توسعه صرافی‌های داخلی نکرده است.

ملک‌محمدی در ادامه اعلام می‌کند: «واقعیت این است که در شرایط برابر، رقابت سالم همواره به رشد و توسعه یک صنعت کمک می‌کند. رشد صرافی‌های داخلی باید مبتنی‌بر کیفیت خدمات و اعتماد کاربران باشد، نه محدودسازی رقبا با ابزارهای غیررقابتی  مانند فیلترینگ».

نقشه و مسیریاب نشان هم اخیرا در بیانیه‌ای اعلام کرده سیاست‌های محدودکننده افرادی مانند رسول جلیلی و هم‌فکرانش در فضای مجازی، منجر به تحمیل هزینه‌های چند هزار میلیارد تومانی به کاربران ایرانی شده است. نشان در این بیانیه تأکید کرده: «فیلترینگ وِیز کمکی به رشد نشان نکرده است، چنانچه امروز آنها در رقابت آزاد با گوگل‌مپس مسیر رشد خود را دنبال می‌کند. آنچه در چند سال اخیر و براساس تفکر شما و هم‌فکرانتان رخ داده، تلاش تیم ما و اعتماد کاربران را خدشه‌دار کرده است. ما همواره تأکید کرده‌ایم که در رقابت سالم و آزاد با پلتفرم‌های بین‌المللی، امکان رشد سریع‌تر و بهتر نشان  فراهم است».

در همین زمینه، جواد عامل، مدیرعامل نقشه و مسیریاب نشان، در یادداشتی که برای این شماره «فن‌زی» ضمیمه فناوری و اکوسیستم استارتاپی روزنامه «شرق» نوشته، تأکید کرده است که فیلترینگ به‌هیچ‌وجه اثرات مثبتی برای اکوسیستم نوآوری کشور به همراه نداشته است. به باور او، به‌جای ایجاد فرصت برای رشد و نوآوری، این اقدام موجب محدودیت‌های جدی برای سه گروه کاربران، توسعه‌دهندگان و کسب‌وکارهای دیجیتال شده است.

از دیگر مدیرانی که مخالف فیلترینگ پلتفرم‌های خارجی به بهانه رشد پلتفرم‌های داخلی است، حمید محمدی، بنیان‌گذار گروه «دیجی‌کالا» است. او در یکی از نشست‌های خبری سال گذشته این شرکت در پاسخ به اینکه فیلترینگ و محدودیت اینترنت چه تأثیر روی کسب‌وکارشان داشته است گفته بود: «اختلال اینترنت، محدودسازی و سیاست فیلترینگ گسترده موجب بی‌انگیزگی و عصبانیت نیروی انسانی و فرار سرمایه می‌شود که روی توسعه اقتصاد دیجیتال اثرگذار است. ازدست‌دادن 20 تا 30‌درصدی ترافیک به ‌صورت مقطعی و هفتگی یک تأثیر منفی است که هزینه‌های سنگینی بر کسب‌وکار اعمال می‌کند؛ اما بزرگ‌ترین صدمه را ناامنی اقتصادی می‌زند».

پشوتن پورپزشک، مدیرعامل پلتفرم «پادرو»، در گفت‌وگویی که پیش از این با «شرق» داشت، اعلام کرد‌ فیلترینگ در ابتدا باعث کاهش بازدید‌ها و فروش کسب‌وکارهای فعال در اینستاگرام شد، اما به مرور این کاهش فعالیت به حالت اول خود بازگشت.

پورپزشک،‌ فیلترینگ اینستاگرام را عاملی می‌داند که اثرات منفی آن برای کاربران و کسب‌و‌کارها چشمگیر است. او سختی دسترسی به این پلتفرم را در مقطعی از زمان موجب کاهش ترافیک فروشگاه‌های این پلتفرم معرفی کرد که به مرور زمان و با فراگیرشدن استفاده از فیلترشکن‌ها تقریبا حل شد. به باور او، اگرچه این محدودیت هزینه‌های قابل توجهی را به فروشندگان تحمیل کرد، اما صاحبان کسب‌وکارها با روند بازیابی تدریجی بازار توانستند در مرداد سال ۱۴۰۲ به سفارش‌هایی بیش از دوبرابر آبان سال ۱۴۰۱ برسند. طبق گفته پورپزشک، بازار فروش کالا و خدمات در اینستاگرام به‌تنهایی بازاری با ارزش بیش از ۸۰ همت در سال است.

برخی مدیران باسابقه حوزه فناوری اطلاعات نیز فیلترینگ را یک ضرر جمعی می‌دانند. برای نمونه شهاب جوانمردی، مدیرعامل هلدینگ فناپ، در میزگردی با موضوع بررسی تأثیرات فیلترینگ اعلام کرده بود که فیلترینگ برای مردم و کسب‌وکارها یک ضرر است که برایش انتهایی نیست. او در این مورد گفته بود: «وقتی از بخش خصوصی صحبت می‌کنیم، یعنی داریم از بخش مردمی اقتصاد سخن می‌گوییم. به همین دلیل فروش فیلترشکن نوعی استفاده از رنج و مشکلات دیگران برای کسب سود به شمار می‌رود و در زمره کسب‌وکار نیست». او با اشاره به اینکه بخش خصوصی واقعی برای مردم است و سود حاصل از آن نیز باید به مردم برسد، بیان کرد: «موضوعی به نام فیلترینگ برای اقتصاد بخش خصوصی مفید نیست و بخش خصوصی از آن سودی نمی‌برد.‌ این یک ضرر جمعی است و اگر چیزی هم غیر از آن مطرح شود، تنها بازی با کلمات است». جوانمردی اینترنت جهانی را به یک زمین چمن فوتبال تشبیه کرد و توضیح داد: «زمانی که دولت اینترنت را فیلتر و مردم را مجبور به استفاده از پلتفرم‌های داخلی می‌کند، گویی‌ آنها را مجبور کرده در زمین خاکی بازی کنند؛ زمینی که استانداردهای خود را دارد».

آنچه برخی مسئولان موافق با فیلترینگ به عنوان تأثیر مثبت فیلترینگ مطرح می‌کنند، درواقع اعمال سیاست‌های اجباری برای هدایت کاربران به سمت پلتفرم‌های بومی است. این رویکرد، با ایجاد محدودیت‌های گسترده، کاربران را ناگزیر به استفاده از این پلتفرم‌ها مانند پیام‌رسان‌های بومی می‌کند، اما این انتقال به چنین پلتفرم‌هایی فقط از سر اجبار است و همان‌طورکه آمارهای همین گزارش هم نشان می‌دهد، در‌نهایت انتخاب اول کاربران و کسب‌وکارها، پلتفرم‌های محدود‌‌شده‌‌ای است که می‌توانند با کمک آن با جهان در ارتباط باشند.