مادها نخستین حکومت آریایی بودند که اقوام مختلف ایران را با هم متحد کردند؛ حکومت هخامنشی نیز از اتحاد مادها و پارس‌ها برآمدند. نکته این است که هر دو این حکومت‌ها هگمتانه در همدان امروزی را به عنوان پایتخت خود در نظر گرفته بودند.
به گزارش راهنماتو، با توجه به اهمیت هگمتانه و شهر همدان برای دو حکومت ماد و هخامنشیان بدون شک آثار باستانی بسیاری از آن دوران در شهر همدان باید برای ما به یادگار مانده باشد. اما، واقعیت چیز دیگری است. بسیاری از آثار از جمله عناصر معماری که از این دو حکومت در همدان برجای مانده به شدت فرسوده شده‌اند.
با این وجود بهتر است سفری به تاریخ داشته باشیم و از شکوه هگمتانه از 708 ق.م و بازمانده‌ی آن تا امروز صحبت کنیم. پیش از این اما بهتر است با مادها و هخامنشیان آشنا شویم؛ آن‌ها چه کسانی بودند؟ در این مطلب از راهنماتو نه تنها به خلاصه بسیار فشردهای از تاریخ این دو حکومت مهم در ایران می‌پردازیم بلکه آثار باستانی به جای مانده از آن‌ها در همدان امروزی را بررسی می‌کنیم.
مادها چه کسانی بودند؟
یکی از دلایل تاریخ‌ساز بودن مادها، نه نژاد آریایی آن‌ها بلکه اتحاد قبایل ایران بود که رهبری آن را «دیااکو» یا «دیوکس» برعهده داشت. این بزرگ ماد طرح اتحاد را در زمانی پیش کشید که می‌خواست ایران را از حمله‌های مکرر آشوریان نجات دهد. بنابراین، وقتی مادها به اوج قدرت خود رسیدند، ناحیه وسیعی از غرب تا شرق (تقریبا از رودخانه قزل ایرماق تا ترکیه کنونی و رودخانه آمودریا) تحت اختیار خود درآوردند. این در حالی است که مادها پایتخت خود را هگمتانه در نظر گرفتند که همان همدان امروزی است و نام دیگر آن اکباتان بود.
با این همه، ما، از مادها شواهد باستان‌شناسی اندکی داریم و نمی‌توانیم اطلاعات پیوسته تاریخی دقیقی ارائه دهیم. اما، هنر و آثار به جای مانده از آنان همواره مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان مثال، مادها اولین افرادی بودند که توانستند خط میخی را آسان کنند، آرامگاه‌ها و شهرهایی باشکوه با اقتباس از شهرهای تپه‌ای بین‌النهرین بسازد و با هنری ظریف آثار و اشیاء باستانی متفاوتی در تپه‌هایی چون زیویه و باباجان لرستان از خود برجای بگذارد.
از نکات جالبی که در مورد فرهنگ و هنر مادها می‌توانیم به آن اشاره کنیم این است که شواهد نشان می‌دهد ایرانیان اولین افرادی بودند که شلوار می‌پوشیدند که رکاب‌دار بوده و با قلاب‌دوزی تزئین شده بود. بعلاوه، مادها کفش‌های چرمی با نوک برگشته می‌پوشیدند که هچون جوراب به پایشان می‌چسبیده. همه این‌ها تاثیری است که جغرافیا بر زندگی آنان گذاشته است. مادها سوارکارانی زبردست بودند!
هخامنشیان چه کسانی بودند؟
تاریخ هخامنشیان بسیار طولانی است و در این جا تنها به نکاتی می‌پردازیم که مربوط به مادها و هگمتانه می‌شود. در درجه اول هخامنشیان و حکومتش از اتحاد مادها و پارس‌ها به وجود آمد که این مساله رابطه تنگاتنگ میان هخامنشیان با مادها از نظر فرهنگی و هنری را به اثبات می‌رساند.
این مساله را از دو جهت می‌توان با چشم خود دید: اول انتخاب هگمتانه به عنوان یکی از مهم‌ترین پایتخت‌های هخامنشیان و دوم هنر آنان که ترکیبی از هنر آشوری، بابلی (دو تمدن بین‌النهرینی)، مصری، یونانی و اقوامی مثل مادها بود. البته وقتی به آثار به جای مانده از دوران هخامنشیان ریز می‌شویم متوجه حس و حالی از هنر اقوام‌های دیگری چون عیلامیان، اورارتوها و کاسیان نیز خواهیم شد.
بنابراین هنر هخامنشیان، هنری التقاطی بود، اما اقتباس از هنر مادها در آثار هخامنشیان به شدت برجسته است. به عنوان مثال در هنر مادها، نقاشی‌هایی از حیوانات می‌بینیم و این گرایش به نقاشی جانورسان به شکلی ظریف و هوشمندانه در آثار هخامنشیان دیده می‌شود.
زیباترین و مهترین آثار باستانی همدان
تپه هگمتانه
برای افرادی که در همدان زندگی نمی‌کنند همواره پرسشی بزرگ مطرح است؛ همدانی‌ها چه احساسی دارند از اینکه در شهری باستانی زندگی می‌کنند. شهری که وجب به وجبش در روزگاری دور قدمگاه پادشاهانی بزرگ و تاریخ‌ساز بوده؟ در میان این خاک اما تپه‌ای با نام هگمتانه وجود دارد که وابستگی تنگاتنگی با ایران باستان دارد؛ تپه هگمتانه! ما در ادامه تپه هگمتانه را در دوره متفاوت تاریخی یعنی در زمان مادها و زمان هخامنشیان بررسی می‌کنیم تا زمانی که به این شهر باستانی سفر کردید تاریخ آن را پس ذهنتان داشته باشید.
تپه هگمتانه در دوره مادها
هگمتانه، شهری باستانی و پایتخت نخستین امپراتوری ایرانی، مادها، بوده است. درواقع این اولین شهر مادها بود که با الهام از شهرهای تپه‌ای بین‌النهرین ساخته شد. با توجه به شواهد تاریخی، این شهر در قرن ۱۷ پیش از میلاد تاسیس شده و به دلیل موقعیت استراتژیک و اهمیت سیاسی، به پایتختی مادها و سپس تابستان‌نشین هخامنشیان تبدیل شده است.
هرودوت، تاریخ‌نگار یونانی، از هگمتانه به‌عنوان شهری با هفت دیوار متحدالمرکز یاد کرده که هر دیوار از دیوار قبلی مرتفع‌تر بوده است. با این حال، درباره بنیان‌گذار این شهر، نظرات متعددی وجود دارد. برخی جمشید یا سمیرامیس افسانه‌ای و برخی دیگر به فرورتیش، سومین پادشاه ماد، را بنیان‌گذار هگمتانه می‌دانند.
با وجود اینکه هگمتانه و همدان یکسان هستند، اما به دلیل کمبود آثار باقی‌مانده از دوران پیش از اسلام، کاوشگران اروپایی، مناطقی مانند تخت سلیمان، شوش و کنگاور را نیز به عنوان هگمتانه پیشنهاد کرده‌اند.
با این حال، سکه‌های ساسانی و متون قدیمی‌تر، همچون تقویم ۲۴ شارل مانزر سوم، به وضوح به مادها و سرزمینشان، مادای یا آمادای، اشاره کرده و هگمتانه را به‌عنوان مرکز این سرزمین معرفی می‌کنند. بنابراین، با توجه به شواهد موجود، هگمتانه، همدان امروزی، به عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای باستانی ایران و پایتخت نخستین امپراتوری ایرانی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
تپه هگمتانه در دوره هخامنشیان
پس از افول امپراتوری مادها، هگمتانه گرچه مرکزیت سیاسی خود را از دست داد، اما به دلیل موقعیت استراتژیکش در مسیر راه شاهی، همچنان شهری مهم به شمار می‌رفت. هخامنشیان با درک اهمیت این شهر، آن را به عنوان پایتخت تابستانی خود برگزیدند و به آبادانی آن پرداختند.
با این حال، در زمان رویارویی داریوش سوم با اسکندر مقدونی، هگمتانه وضعیتی ویران یافته بود. داریوش سوم در اقدامی اضطراری، دستور ساخت کوشکی بزرگ را در دل این شهر صادر کرد. این کوشک که به منظور حفاظت از گنجینه‌های سلطنتی طراحی شده بود، دارای ۳۰۰ مخفیگاه و هشت در آهنین بود تا از دستبرد دشمنان در امان بماند.
معماری اعجاب‌انگیز هگمتانه
هگمتانه، پایتخت باشکوه مادها، شهری بود با معماری بی‌نظیر و پیچیده. این شهر به دستور دیاکو، بنیان‌گذار سلسله ماد، به صورت هفت قلعه متصل و تودرتو ساخته شد. هر یک از این قلعه‌ها کاربرد خاص خود را داشت و قلعه مرکزی به عنوان کاخ پادشاه مورد استفاده قرار می‌گرفت. این مجموعه عظیم با معماری خشتی و آجری، نمادی از قدرت و شکوه مادها بود.
معماری داخلی هگمتانه نیز بسیار دقیق و منظم بوده است. واحدهای مسکونی با طرحی یکسان و به صورت قرینه در اطراف قلعه‌ها قرار داشتند. این واحدها دارای اتاق‌ها، انبارها و راهروهای مشخصی بودند و توسط شبکه‌ای پیچیده از کانال‌های آب تامین می‌شدند. این شبکه آبرسانی پیشرفته، نشان از دانش فنی بالای سازندگان این شهر دارد.
باستان‌شناسان با کاوش در هگمتانه، به شواهدی از وجود تزیینات باشکوه و استفاده از مصالح گران‌بها مانند طلا و نقره در ساختمان‌های این شهر دست یافته‌اند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که هگمتانه نه تنها یک مرکز سیاسی و نظامی، بلکه یک شاهکار معماری و هنری نیز بوده است.
آثار باستانی مهم به دست آمده از هگمتانه
جدای از بحث معماری باشکوه هگمتانه که از دوره مادها و هخامنشیان آغاز شد و با آمدن اسکندر رو به ویرانی رفت، باید به آثار و اشیاء باستانی آن نگاهی بیاندازیم که برخی از آن‌ها در موزه هگمتانه نگهداری شده و بهتر است در مورد تاریخ و هنر برخی از مهم‌ترین آن‌ها مطلع باشیم.
1. آریارمنه (لوح زرین)
آریارمنه، نیای داریوش بزرگ، در تاریخ ایران باستان جایگاهی ویژه دارد. او برادر کوچک‌تر کوروش یکم و پسر چیش‌پیش بود و پس از تقسیم قلمرو پدر، عنوان «شاه پارس» را به خود گرفت. کتیبه زرین آریارمنه که اکنون در موزه برلین نگهداری می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های خط میخی پارسی باستان است و به او نسبت داده می‌شود.
با این حال، برخی پژوهشگران معتقدند این کتیبه جعلی بوده و در دوره‌های بعدی برای بزرگ‌نمایی جایگاه آریارمنه و خاندانش ساخته شده است. وجود اشتباهات دستوری در این کتیبه و تطابق آن با زبان کتیبه‌های متأخر هخامنشی، این دیدگاه را تقویت می‌کند. با وجود این، کتیبه آریارمنه همچنان به‌عنوان یک سند تاریخی مهم مورد مطالعه قرار می‌گیرد و در بررسی‌های مربوط به تاریخ اولیه هخامنشیان از آن بهره‌برداری می‌شود.
2. جام نقره اردشیر یکم
یکی از یافته‌های ارزشمند باستان‌شناسی در هگمتانه‌ی همدان، بشقاب نقره‌ای متعلق به دوران اردشیر یکم هخامنشی است که هم‌اکنون در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود. این بشقاب با قطر دهانه‌ای حدود ۷.۲۶ سانتی‌متر، علاوه بر زیبایی هنری، از نظر تاریخی نیز اهمیت فراوانی دارد.
در لبه داخلی این بشقاب، به خط میخی و به زبان پارسی باستان، کتیبه‌ای وجود دارد که در آن به صراحت به اردشیر یکم و نیاکان هخامنشی او اشاره شده است. این کتیبه بیان می‌کند که اردشیر یکم این جام نقره را برای کاخ سلطنتی خود ساخته است. این شیء ارزشمند، گواهی بر شکوه و عظمت هنر و صنعت دوران هخامنشیان است و اطلاعات ارزشمندی را در مورد هویت سازنده و کاربرد آن در اختیار باستان‌شناسان قرار می‌دهد.
3. پایه ستون سنگی مربوط به اردشیر دوم هخامنشی
یکی از کشفیات ارزشمند باستان‌شناسی در تپه باستانی هگمتانه، پایه ستونی سنگی مربوط به دوران حکومت اردشیر دوم هخامنشی است. این پایه ستون مربعی شکل، با اضلاعی به طول ۹۳ سانتی‌متر، از یک قطعه سنگ یکپارچه تراشیده شده است. بر روی این پایه ستون، کتیبه‌ای به خط میخی وجود دارد که حاکی از آن است این ستون بخشی از کاخ آپادانای اردشیر بزرگ، پدر داریوش بزرگ، بوده است.
این پایه ستون پیش از سال ۱۳۱۴ شمسی در حفاری‌های تپه هگمتانه کشف شده و پس از مدتی در موزه ایران باستان جای گرفت. همچنین، پایه ستون دیگری نیز در این تپه پیدا شده که بر روی آن، کتیبه‌ای هفت‌سطر به خط میخی وجود دارد. در این کتیبه، اردشیر دوم ضمن معرفی خود و نیاکان هخامنشی‌اش، از اهورامزدا، ناهید و مهر برای حفظ و نگهداری این کاخ درخواست یاری می‌کند. این دو پایه ستون، شاهدی بر شکوه و عظمت کاخ‌های هخامنشی در هگمتانه و اهمیت این شهر در دوران باستان هستند.
آدرس تپه هگمتانه
برای رفتن به تپه هگمتانه باید به همدان، انتهای خیابان اکباتان، میدان اکباتان، پایگاه ملی میراث فرهنگی و گردشگری هگمتانه بروید.
دره عباس‌آباد و آتشکده بهرام (مربوط به دوره ساسانی)
دره عباس‌آباد، نگینی در دامنه کوهستان الوند و گنجینه‌ای از تاریخ و طبیعت، از دیرباز راه ارتباطی مهمی میان همدان و مناطق غربی ایران بوده است. این دره که در گذر زمان به نام‌های مختلفی چون تبنابر و تاریک‌دره نیز شناخته شده، در دل خود آثاری ارزشمند از تمدن‌های گذشته را جای داده است. وجود سنگ‌نبشته‌های هخامنشی و آتشکده ساسانی به نام بهرام‌گور، گواه بر قدمت و اهمیت این مسیر باستانی است.
راه میان‌بری که از دل این دره می‌گذشته، کاروانیان و مسافران را از همدان به سوی غرب کشور رهنمون می‌کرده است. این مسیر تاریخی که از کنار رودخانه‌ای خروشان می‌گذشته، علاوه بر اهمیت تجاری، از نظر فرهنگی و مذهبی نیز جایگاهی ویژه داشته است. امروزه دره عباس‌آباد با طبیعت بکر و آثار تاریخی ارزشمند خود، مقصدی جذاب برای گردشگران و دوستداران تاریخ و طبیعت به شمار می‌رود.
آتشکده بهرام‌گور یا مطبخ خسروپرویز، بنایی تاریخی از دوران ساسانیان است که در دامنه کوه الوند و در دره عباس آباد همدان واقع شده است. اما، از آن‌جایی که در مسیر دره عباس آباد بود خواستیم نگاهی به آن داشته باشیم و یادآور شویم که همدان حتی در دوره ساسانیان نیز مورد توجه پادشاهان ایرانی بوده است.
این سازه باشکوه با استفاده از سنگ‌های عظیم و آجرهای بزرگ ساخته شده و بقایای آن همچنان در دل طبیعت کوهستانی الوند خودنمایی می‌کند. بر اساس پژوهش‌های انجام شده، این بنا به دستور خسرو پرویز، یکی از شاهان قدرتمند ساسانی، ساخته شده و به عنوان آتشکده یا مکانی برای انجام مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
وجود حفره‌های سنگی در برخی قسمت‌های بنا، این احتمال را تقویت می‌کند که این مکان، محل نگهداری آتش مقدس یا مخزن آب بوده است. با توجه به موقعیت خاص این بنا در دامنه کوه الوند و نزدیکی آن به سنگ‌نبشته‌های گنجنامه، آتشکده بهرام‌گور یکی از آثار ارزشمند تاریخی ایران به شمار می‌رود که بیانگر شکوه و عظمت تمدن ساسانیان است.
آدرس دره عباس‌آباد و آتشکده بهرام
برای رفتن به دره عباس‌آباد و آتشکده بهرام باید در مسیر دره عباس آباد قرار بگیرید که مکانی معروف در همدان است. برای این منظور می‌توانید از نقشه‌های مسیریابی کمک بگیرید.
سنگ نبشته‌های گنجنامه و دشت میشان
کتیبه‌های گنجنامه، یکی از ارزشمندترین گنجینه‌های تاریخی ایران، بر دل کوه الوند نقش بسته‌اند. این کتیبه‌ها که در زبان فارسی به معنای حکایاتی از گنج تعبیر شده‌اند، در طول تاریخ نام‌های مختلفی همچون نبشت خدایان، دادمهان و جنگ‌نامه را به خود گرفته‌اند.
این کتیبه‌ها که در مسیر باستانی کاروان‌ها و در یکی از شعبه‌های اصلی راه شاهی قرار داشته‌اند، به دستور داریوش بزرگ و خشایارشاه، دو تن از پادشاهان قدرتمند هخامنشی، بر روی صخره‌ای مشرف به دره عباس‌آباد حکاکی شده‌اند. متن این کتیبه‌ها به سه زبان پارسی باستان، عیلامی و بابلی نوشته شده و در آن به ستایش اهورامزدا و بزرگداشت نیاکان پرداخته شده است.
موقعیت استراتژیک این کتیبه‌ها در مسیر ارتباطی مهم و همچنین محتوای ارزشمند آن‌ها، باعث شده تا این سنگ‌نوشته‌ها به یکی از مهم‌ترین منابع برای مطالعه تاریخ و فرهنگ ایران باستان تبدیل شوند. رمزگشایی از خط میخی پارسی باستان توسط هنری راولینسون، محقق بریتانیایی، گامی بزرگ در جهت درک بهتر این کتیبه‌ها و تاریخ هخامنشیان بود.
امروزه، کتیبه‌های گنجنامه به عنوان نمادی از عظمت و شکوه تمدن هخامنشی و میراثی گران‌بها برای نسل‌های آینده محسوب می‌شوند. این آثار تاریخی که در دل کوه الوند جای گرفته‌اند، هر ساله گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به سوی خود می‌کشانند.
نکته این است که کتیبه‌های گنجنامه در نزدیکی دشت میشان قرار گرفته است. یعنی اگر در روزهای گرم سال به همدان سفر کنید می‌توانید در این دشت پررمز رو راز بمانید. در حالی که خود را در دل تاریخ ایران باستان حس می‌کنید!
آدرس سنگ نبشته‌های گنجنامه و دشت میشان
برای رفتن به سنگ نبشته‌های گنجنامه و دشت میشان باید به همدان، جاده گنجنامه، میدان گنجنامه بروید.
شیر سنگی همدان
شیر سنگی همدان، یکی از ارزشمندترین آثار باستانی ایران است که در طول تاریخ، نظرات متفاوتی درباره تاریخ ساخت آن مطرح شده است. برخی این مجسمه را به دوران مادها، برخی به اشکانیان و برخی دیگر به دوره سلوکی نسبت می‌دهند.
با این حال، رایج‌ترین نظر این است که شیر سنگی همدان به دستور اسکندر مقدونی و به یادبود سردار محبوبش هفایستیون در قرن چهارم پیش از میلاد ساخته شده است. با این وجود اگر شیر سنگی همدان را مربوط به دوره مادها بدانیم باید به این نکته توجه داشته باشیم که این مجسمه به جای مانده هنر پیکرتراشی در بین مادها را نشان می‌دهد.
این مجسمه که در ابتدا در یکی از دروازه‌های شهر همدان قرار داشت، پس از گذشت قرن‌ها و با تخریب دروازه، به مکان کنونی خود منتقل شد. شیر سنگی همدان، در طول تاریخ شاهد رویدادهای مختلفی بوده است و به عنوان نمادی از قدرت و شکوه، مورد توجه اقوام مختلفی قرار گرفته است. با وجود اینکه تاریخ دقیق ساخت این مجسمه هنوز به طور قطع مشخص نشده است، اما بدون شک شیر سنگی همدان یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران است که از تمدن‌های کهن به یادگار مانده است.
آدرس شیر سنگی همدان
برای رفتن به شیر سنگی همدان باید به همدان، میدان سنگ شیر بروید.
آرامگاه اِستِر و مُردخای
به بخشی از آثار باستانی همدان رسیده‌ایم که اسطوره، تاریخ و روایت‌های جاودانه را به یکدیگر پیوند می‌دهد؛ آرامگاه اِستِر و مُردخای!
آرامگاه استر و مردخای در همدان، تنها یک بنای تاریخی نیست؛ بلکه دروازه‌ای است به دنیای اسطوره‌ها، تاریخ و باورهای دینی. این مکان مقدس برای یهودیان، نه تنها نمادی از تداوم حضورشان در ایران کهن است، بلکه روایتی حماسی از نجات و پایداری در برابر ظلم را به تصویر می‌کشد.
داستان استر و مردخای، ریشه در کتاب استر در عهد عتیق دارد و یکی از مهم‌ترین روایت‌های تاریخی و مذهبی یهودیان است. استر، دختر یهودی که به ملکه ایران تبدیل شد و با درایت و شجاعت خود، قوم یهود را از نابودی حتمی نجات داد، به نمادی از امید و مقاومت تبدیل شده است. مردخای، عموی استر و مشاور او، نیز به عنوان شخصی خردمند و وفادار شناخته می‌شود.
آرامگاه استر و مردخای در همدان، از دیرباز به عنوان یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های یهودیان در ایران و جهان شناخته شده است. این مکان مقدس، نه تنها مکانی برای زیارت و نیایش است، بلکه نمادی از تاریخ طولانی و غنی حضور یهودیان در ایران نیز محسوب می‌شود.
معماری آرامگاه استر و مردخای، ترکیبی از عناصر معماری ایرانی و اسلامی است. این بنا که در قرن هفتم هجری قمری ساخته شده، دارای یک اتاق ورودی و یک اتاق اصلی با سقف گنبدی است. دو صندوق چوبی که به استر و مردخای نسبت داده می‌شوند، در این اتاق قرار دارند و با کنده‌کاری‌های زیبا و کتیبه‌های به خط عبری تزئین شده‌اند.
آرامگاه استر و مردخای، نه تنها از نظر تاریخی بلکه از نظر فرهنگی نیز دارای اهمیت فراوانی است. این مکان، محلی برای تجمع و برگزاری مراسم مذهبی یهودیان بوده است و نقش مهمی در حفظ هویت و فرهنگ یهودیان ایران داشته است. همچنین، این آرامگاه به عنوان یک جاذبه گردشگری نیز شناخته می‌شود و هر ساله گردشگران بسیاری از سراسر جهان برای بازدید از آن به همدان سفر می‌کنند.
آرامگاه استر و مردخای، نمونه‌ای بارز از همزیستی مسالمت‌آمیز ادیان مختلف در ایران است. وجود این مکان مقدس در کنار دیگر آثار تاریخی و مذهبی ایران، نشان از تاریخ غنی و فرهنگ چندوجهی این کشور دارد.
آدرس آرامگاه اِستِر و مُردخای
برای رفتن به آرامگاه اِستِر و مُردخای باید به همدان، ابتدای خیابان شریعتی، کوچه استر بروید.
