ایران برای نخستین بار توانسته در ثبت تصاویر رنگی از کیهان گام بردارد. موضوعی که به اعتقاد دانشمندان پله نخست همگامی برای انتشار داده‌های نجومی در سطح دنیا است.
به گزارش ایران جمعه، طی روزهای اخیر رصدخانه ملی ایران خبری را مبنی بر انتشار تصاویر رنگی از یک جفت کهکشان منتشر کرده است. این تصاویر که توسط تلسکوپ 3.4 متری این رصدخانه به ثبت رسیده حاصل سال‌ها زحمت دانشمندان ایرانی و تحولی کم‌نظیر است که مجله «ساینس» از آن تحت عنوان «تلسکوپی در کلاس جهانی» یاد کرده است. در گزارش این مجله «جری گیلمور» ستاره‌شناس «دانشگاه کمبریج» و رئیس هیأت مشاوران بین‌المللی رصدخانه ملی ایران، گفته است: هیچ‌کس در ایران قبلاً کاری در این مقیاس انجام نداده بود.«لورنزو زاگو» مشاور و عضو هیأت مشاوران این طرح هم گفت: هم‌اکنون این تردیدها برطرف شده‌اند. رصدخانه ملی ایران، گنبد خود را برای پیمایش آسمان در ۲۷ سپتامبر (۵ مهرماه سال‌جاری) باز کرد و شب بعد، از یک جفت کهکشان در فاصله ۳۱۹ میلیون سال نوری از زمین عکس گرفت. به گفته مدیر پروژه رصدخانه ملی ایران، طرح رصدخانه ملی ایران از سال ۱۳۸۱ با انجام مطالعات مکان‌یابی آغاز شد و از سال ۱۳۸۸ در مسیر طراحی قرار گرفت. این طرح با پشت‌سر گذاشتن موفق طراحی تفصیلی در سال ۱۳۹۶ وارد مرحله ساخت شد و با وجود دشواری‌های اقتصادی، مسیر اجرای آن ادامه یافت و با وجود همه‌گیری ویروس کووید۱۹ ساخت و نصب محفظه تلسکوپ در سال ۱۳۹۹ و نصب و راه‌اندازی سازه تلسکوپ در خرداد ماه سال ۱۴۰۰ به انجام رسید. این تلسکوپ با ارتفاع گنبد 22 متر و قطر 19 متر از بیش از 10 هزار قطعه تشکیل شده است؛ قطعاتی که تأمین و ساخت هر یک حاصل تلاش‌های مستمری بوده است. در این تلسکوپ که قرار است ایران را در مسیر شکوفایی علم نجوم قرار دهد، 70 هزار قطعه الکترونیکی در سیستم کنترل و بیش از 100 قطعه الکترونیکی و کنترلی به کار رفته است.
حبیب خسروشاهی در گفت‌و‌گو با هفته نامه ایران جمعه تصریح کرد: هر چند در ظاهر محدودیتی برای ساخت این ابزار وجود نداشته اما روی تک تک قطعات آن با متخصصان دنیا همفکری شده و در نهایت با استفاده از علم دانشمندان ابزاری ساخته شده که بسیاری از خلأهای رصد فضا را مرتفع خواهد کرد.
آقای خسروشاهی در گزارشی که مجله ساینس ارائه کرده، دستیابی به چنین تکنولوژی‌ای را برای ایران قابل تأمل خوانده است. اشاره بفرمایید که تلسکوپ ساخته شده چگونه توانسته محدودیت تأمین قطعات را کنار زده و به‌عنوان مثال تکنولوژی محفظه خلأ آن به‌عنوان اقدامی بی‌نظیر قلمداد شود؟
ما در کار با وجود اینکه محدودیت مشخصی نداشتیم اما با چالش‌هایی مواجه بودیم. برای ساخت این تلسکوپ تمامی ابعاد کار مطالعه شده و مصلحت درازمدت را در نظر گرفتیم. برای اینکه این ماشین پیچیده در آینده دچار مشکل نشود تمامی تلاش خود را به کار گرفته‌ایم تا بهترین فناوری را روی آن پیاده کنیم. این طور نبوده که چند قرارداد ساده منعقد و بخش‌های مختلف کار به تیم‌های مختلف سپرده شود و تلسکوپ بسازیم بلکه از تمامی توان داخلی کمک گرفتیم و از نظرات متخصصان سطح اول دنیا نیز استفاده کردیم. در نهایت روی توانمندی آن به نوعی کار شده که این تکنولوژی بتواند به بسیاری از نیازهای رصد کیهان پاسخ دهد.
شما به تکنولوژی محفظه خلأ اشاره کردید که یکی از بخش‌های پیچیده کار بود. اینکه بتوان شیشه را به آینه تبدیل کرد و آلومینیوم خالص را روی آن قرار داد نیاز به سامانه خلأ داشت که اقدامی بود که در کشور برای اولین بار انجام می‌شد و ما هیچ سامانه‌ای در این خصوص نداشتیم. اما با تلاش تیم علمی توانستیم این مهم را عملیاتی کنیم تا حدی که به اذعان متخصصان خارجی نیز بی‌نظیر است.
این ادعا که تصاویر این تلسکوپ با تلسکوپ هابل برابری می‌کند، درست است؟
خیر. این یک اشتباه رسانه‌ای در درج اظهارات پیرامون این تلسکوپ بوده است. هیچ تلسکوپ زمینی قادر به برابری با تلسکوپ‌هایی که در مدار زمین قرار گرفته‌اند، نیست. اما ما در مقایسه این تلسکوپ با تلسکوپ‌های ساخته شده قبلی می‌توانیم چنین ادعا کنیم که اگر به‌عنوان مثال هابل روی زمین قرار داشت، تلسکوپ رصدخانه ایران تصاویری به وضوح آن داشت و کیفیت تصاویر دریافتی ما با آن قابل مقایسه بود. حتی ارتفاعی که برای استقرار تلسکوپ در نظر گرفته شده با علم بر بهترین میزان بهره‌وری و کارایی آن بوده است.
آقای خسروشاهی تمامی علم نجوم دانشگاهی ما بر اساس داده‌های استحصالی کشورهای دیگر است. آیا با کمک این تلسکوپ می‌توانیم به داده‌های کیهانی تولیدی در دنیا بیفزایم؟
صددرصد. دانش نجوم در ایران به‌دلیل نداشتن ابزار رصد مناسب، محدود مانده است تا جایی که صرفاً به مطالعات نظری محدود شده و نتوانسته جلوتر حرکت کند. اما با کمک این تکنولوژی جدید فرصتی برای منجمان جهت رصد مطلوب آسمان داده می‌شود. منجمان ایرانی می‌توانند با رصد، اندازه‌گیری و مدل‌سازی در زمینه مطالعه خوشه‌های کهکشانی، سیستم‌های کهکشانی، تحول ستاره‌ها، سیارات منظومه شمسی و حتی فرامنظومه اقدام کنند. بسته به اینکه چه ابزار رصدی را به این تلسکوپ بیفزاییم، توانمندی ما ارتقا خواهد یافت. این تلسکوپ در گروه تلسکوپ‌های چهار متری است که قادرند اجرام نزدیک زمین، کهکشان راه شیری و حتی بیرون از آن که به‌عنوان نجوم فراکهکشانی شناخته می‌شود را رصد کنند.
در واقع دانشمندان ما امروز قادر به رصد 7 میلیارد سال نوری پیش از این هستند و این رویداد قابل توجهی در توسعه علم نجوم کشور است.
با توجه به تجهیزات نوین، به اعتقاد شما آیا زمان آن فرا نرسیده تا دروس دانشگاهی ما در فیزیک و نجوم بازنگری شود؟
بی‌شک وقتی ابزار نوین رصدی داریم، می‌توانیم یافته‌ها و فکر خودمان را وارد کتاب‌ها کنیم. به‌عنوان مثال زمانی مطالعه ستاره‌های دوتایی مطرح بود اما جامعه نجوم فعلی از آن عبور کرده و در وضعیت فعلی با اقدامات صورت گرفته مشاهده می‌شود که رصدخانه ملی ایران به گسترش دانش نجومی دست پیدا کرده است. بنده نه تنها معتقد به ایجاد پژوهشکده نجوم هستم بلکه تأکید دارم که تدریس نجوم رصدی در سطح کارشناسی مغفول مانده است. لازم است در دانشگاه‌ها دروس بیشتری در زمینه نجوم رصدی تدریس شود تا دانش آموختگان کاربلد با معلومات بالا داشته باشیم.
در خصوص فازهای بعدی پروژه تلسکوپ رصدخانه ملی بگویید. آیا نهاد اجرایی یا کشور خاصی در این پروژه با شما همکاری داشته است؟
ما در ابتدای راه هستیم و باید روی ابزارهای رصد سرمایه‌گذاری کنیم. این پروژه ادامه‌دار است به‌عنوان مثال به‌دنبال تجهیز هر چه بیشتر تلسکوپ برای ارتقای قابلیت‌های رصدی آن هستیم.
به جرأت باید گفت که امروز دانش ساخت ابزارهای رصدی را بدست آورده‌ایم. هر چند دستیابی به برخی قطعات سخت است اما از واسطه برای تأمین قطعات استفاده نکردیم و از بهترین قطعات و تکنولوژی‌ها در بخش‌های مختلف تلسکوپ استفاده شده است.
برخی اقدامات زمان‌بر است و ساخت برخی قطعات شاید چند سال زمان نیاز داشته باشد اما هدف ما توسعه طرح است و همچنان در حال ادامه مسیر هستیم.در احداث این ماشین کشور خاصی به‌صورت برجسته با ما همکاری نداشته اما ما از توان علمی متخصصان برجسته دنیا استفاده کرده‌ایم و تلاش کردیم بهترین قطعات را برای هر سامانه تأمین کنیم.در حال حاضر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و سازمان برنامه و بودجه همکاری لازم را دارند که تداوم همکاری و تأمین اعتبار مورد تأکید است. بخشی از برنامه آینده ما احداث رصدسرا برای استراحت منجمان است. هر چند گره‌ای در ادامه پروژه نداریم اما انتظار ما حمایت مالی است.
∎
به گزارش ایران جمعه، طی روزهای اخیر رصدخانه ملی ایران خبری را مبنی بر انتشار تصاویر رنگی از یک جفت کهکشان منتشر کرده است. این تصاویر که توسط تلسکوپ 3.4 متری این رصدخانه به ثبت رسیده حاصل سال‌ها زحمت دانشمندان ایرانی و تحولی کم‌نظیر است که مجله «ساینس» از آن تحت عنوان «تلسکوپی در کلاس جهانی» یاد کرده است. در گزارش این مجله «جری گیلمور» ستاره‌شناس «دانشگاه کمبریج» و رئیس هیأت مشاوران بین‌المللی رصدخانه ملی ایران، گفته است: هیچ‌کس در ایران قبلاً کاری در این مقیاس انجام نداده بود.«لورنزو زاگو» مشاور و عضو هیأت مشاوران این طرح هم گفت: هم‌اکنون این تردیدها برطرف شده‌اند. رصدخانه ملی ایران، گنبد خود را برای پیمایش آسمان در ۲۷ سپتامبر (۵ مهرماه سال‌جاری) باز کرد و شب بعد، از یک جفت کهکشان در فاصله ۳۱۹ میلیون سال نوری از زمین عکس گرفت. به گفته مدیر پروژه رصدخانه ملی ایران، طرح رصدخانه ملی ایران از سال ۱۳۸۱ با انجام مطالعات مکان‌یابی آغاز شد و از سال ۱۳۸۸ در مسیر طراحی قرار گرفت. این طرح با پشت‌سر گذاشتن موفق طراحی تفصیلی در سال ۱۳۹۶ وارد مرحله ساخت شد و با وجود دشواری‌های اقتصادی، مسیر اجرای آن ادامه یافت و با وجود همه‌گیری ویروس کووید۱۹ ساخت و نصب محفظه تلسکوپ در سال ۱۳۹۹ و نصب و راه‌اندازی سازه تلسکوپ در خرداد ماه سال ۱۴۰۰ به انجام رسید. این تلسکوپ با ارتفاع گنبد 22 متر و قطر 19 متر از بیش از 10 هزار قطعه تشکیل شده است؛ قطعاتی که تأمین و ساخت هر یک حاصل تلاش‌های مستمری بوده است. در این تلسکوپ که قرار است ایران را در مسیر شکوفایی علم نجوم قرار دهد، 70 هزار قطعه الکترونیکی در سیستم کنترل و بیش از 100 قطعه الکترونیکی و کنترلی به کار رفته است.
حبیب خسروشاهی در گفت‌و‌گو با هفته نامه ایران جمعه تصریح کرد: هر چند در ظاهر محدودیتی برای ساخت این ابزار وجود نداشته اما روی تک تک قطعات آن با متخصصان دنیا همفکری شده و در نهایت با استفاده از علم دانشمندان ابزاری ساخته شده که بسیاری از خلأهای رصد فضا را مرتفع خواهد کرد.
آقای خسروشاهی در گزارشی که مجله ساینس ارائه کرده، دستیابی به چنین تکنولوژی‌ای را برای ایران قابل تأمل خوانده است. اشاره بفرمایید که تلسکوپ ساخته شده چگونه توانسته محدودیت تأمین قطعات را کنار زده و به‌عنوان مثال تکنولوژی محفظه خلأ آن به‌عنوان اقدامی بی‌نظیر قلمداد شود؟
ما در کار با وجود اینکه محدودیت مشخصی نداشتیم اما با چالش‌هایی مواجه بودیم. برای ساخت این تلسکوپ تمامی ابعاد کار مطالعه شده و مصلحت درازمدت را در نظر گرفتیم. برای اینکه این ماشین پیچیده در آینده دچار مشکل نشود تمامی تلاش خود را به کار گرفته‌ایم تا بهترین فناوری را روی آن پیاده کنیم. این طور نبوده که چند قرارداد ساده منعقد و بخش‌های مختلف کار به تیم‌های مختلف سپرده شود و تلسکوپ بسازیم بلکه از تمامی توان داخلی کمک گرفتیم و از نظرات متخصصان سطح اول دنیا نیز استفاده کردیم. در نهایت روی توانمندی آن به نوعی کار شده که این تکنولوژی بتواند به بسیاری از نیازهای رصد کیهان پاسخ دهد.
شما به تکنولوژی محفظه خلأ اشاره کردید که یکی از بخش‌های پیچیده کار بود. اینکه بتوان شیشه را به آینه تبدیل کرد و آلومینیوم خالص را روی آن قرار داد نیاز به سامانه خلأ داشت که اقدامی بود که در کشور برای اولین بار انجام می‌شد و ما هیچ سامانه‌ای در این خصوص نداشتیم. اما با تلاش تیم علمی توانستیم این مهم را عملیاتی کنیم تا حدی که به اذعان متخصصان خارجی نیز بی‌نظیر است.
این ادعا که تصاویر این تلسکوپ با تلسکوپ هابل برابری می‌کند، درست است؟
خیر. این یک اشتباه رسانه‌ای در درج اظهارات پیرامون این تلسکوپ بوده است. هیچ تلسکوپ زمینی قادر به برابری با تلسکوپ‌هایی که در مدار زمین قرار گرفته‌اند، نیست. اما ما در مقایسه این تلسکوپ با تلسکوپ‌های ساخته شده قبلی می‌توانیم چنین ادعا کنیم که اگر به‌عنوان مثال هابل روی زمین قرار داشت، تلسکوپ رصدخانه ایران تصاویری به وضوح آن داشت و کیفیت تصاویر دریافتی ما با آن قابل مقایسه بود. حتی ارتفاعی که برای استقرار تلسکوپ در نظر گرفته شده با علم بر بهترین میزان بهره‌وری و کارایی آن بوده است.
آقای خسروشاهی تمامی علم نجوم دانشگاهی ما بر اساس داده‌های استحصالی کشورهای دیگر است. آیا با کمک این تلسکوپ می‌توانیم به داده‌های کیهانی تولیدی در دنیا بیفزایم؟
صددرصد. دانش نجوم در ایران به‌دلیل نداشتن ابزار رصد مناسب، محدود مانده است تا جایی که صرفاً به مطالعات نظری محدود شده و نتوانسته جلوتر حرکت کند. اما با کمک این تکنولوژی جدید فرصتی برای منجمان جهت رصد مطلوب آسمان داده می‌شود. منجمان ایرانی می‌توانند با رصد، اندازه‌گیری و مدل‌سازی در زمینه مطالعه خوشه‌های کهکشانی، سیستم‌های کهکشانی، تحول ستاره‌ها، سیارات منظومه شمسی و حتی فرامنظومه اقدام کنند. بسته به اینکه چه ابزار رصدی را به این تلسکوپ بیفزاییم، توانمندی ما ارتقا خواهد یافت. این تلسکوپ در گروه تلسکوپ‌های چهار متری است که قادرند اجرام نزدیک زمین، کهکشان راه شیری و حتی بیرون از آن که به‌عنوان نجوم فراکهکشانی شناخته می‌شود را رصد کنند.
در واقع دانشمندان ما امروز قادر به رصد 7 میلیارد سال نوری پیش از این هستند و این رویداد قابل توجهی در توسعه علم نجوم کشور است.
با توجه به تجهیزات نوین، به اعتقاد شما آیا زمان آن فرا نرسیده تا دروس دانشگاهی ما در فیزیک و نجوم بازنگری شود؟
بی‌شک وقتی ابزار نوین رصدی داریم، می‌توانیم یافته‌ها و فکر خودمان را وارد کتاب‌ها کنیم. به‌عنوان مثال زمانی مطالعه ستاره‌های دوتایی مطرح بود اما جامعه نجوم فعلی از آن عبور کرده و در وضعیت فعلی با اقدامات صورت گرفته مشاهده می‌شود که رصدخانه ملی ایران به گسترش دانش نجومی دست پیدا کرده است. بنده نه تنها معتقد به ایجاد پژوهشکده نجوم هستم بلکه تأکید دارم که تدریس نجوم رصدی در سطح کارشناسی مغفول مانده است. لازم است در دانشگاه‌ها دروس بیشتری در زمینه نجوم رصدی تدریس شود تا دانش آموختگان کاربلد با معلومات بالا داشته باشیم.
در خصوص فازهای بعدی پروژه تلسکوپ رصدخانه ملی بگویید. آیا نهاد اجرایی یا کشور خاصی در این پروژه با شما همکاری داشته است؟
ما در ابتدای راه هستیم و باید روی ابزارهای رصد سرمایه‌گذاری کنیم. این پروژه ادامه‌دار است به‌عنوان مثال به‌دنبال تجهیز هر چه بیشتر تلسکوپ برای ارتقای قابلیت‌های رصدی آن هستیم.
به جرأت باید گفت که امروز دانش ساخت ابزارهای رصدی را بدست آورده‌ایم. هر چند دستیابی به برخی قطعات سخت است اما از واسطه برای تأمین قطعات استفاده نکردیم و از بهترین قطعات و تکنولوژی‌ها در بخش‌های مختلف تلسکوپ استفاده شده است.
برخی اقدامات زمان‌بر است و ساخت برخی قطعات شاید چند سال زمان نیاز داشته باشد اما هدف ما توسعه طرح است و همچنان در حال ادامه مسیر هستیم.در احداث این ماشین کشور خاصی به‌صورت برجسته با ما همکاری نداشته اما ما از توان علمی متخصصان برجسته دنیا استفاده کرده‌ایم و تلاش کردیم بهترین قطعات را برای هر سامانه تأمین کنیم.در حال حاضر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و سازمان برنامه و بودجه همکاری لازم را دارند که تداوم همکاری و تأمین اعتبار مورد تأکید است. بخشی از برنامه آینده ما احداث رصدسرا برای استراحت منجمان است. هر چند گره‌ای در ادامه پروژه نداریم اما انتظار ما حمایت مالی است.
نظر شما