علیرضا احمدی-روزنامه‌نگار

انتشار برخی گمانه‎زنی‎ها در روزهای اخیر پیرامون ازسرگیری روابط میان جمهوری‎اسلامی و عربستان‌سعودی در آینده نزدیک، سبب شده برخی بر این گمان باشند که یخ روابط ایران با برخی دیگر از کشورهای عربی، ازجمله مصر نیز در حال آب شدن است و شواهد موجود نشان می‎دهد 2کشور در حال برداشتن گام‎هایی با هدف عادی‎سازی روابط دوجانبه هستند. به‎گزارش همشهری، بعد از برگزاری 5دور گفت‎وگو میان مقام‌هایی از ایران و عربستان به میزبانی بغداد طی سال‎گذشته و امسال، اکنون برخی اخبار رسمی و غیررسمی از برخی رایزنی‎ها باهدف گشودن قفل 4دهه در روابط تهران - قاهره حکایت دارد؛ چراکه 2طرف در روزهای اخیر با اتخاذ برخی مواضع، نشان داده‎اند برای عادی‎سازی روابط تمایل دارند و حتی در حال برداشتن گام‎هایی در این زمینه هستند.
درچنین شرایطی دیروز احمد حافظ، سخنگوی وزارت امورخارجه مصر در پیامی جان باختن شهروندان ایرانی در پی وقوع زلزله در استان هرمزگان را تسلیت گفت؛ پیامی که جدای از جنبه دیپلماتیک آن، می‌تواند به‎عنوان نشانه‎ای برای آمادگی مصر در زمینه آغاز روند عادی‎سازی روابط با جمهوری‎اسلامی به‎حساب‌ آید.

پیام قاهره برای تهران
علاوه‎بر این در روزهای اخیر و پس ‎از افزایش رایزنی‎ها و تلاش‌های محور آمریکایی - صهیونیستی برای تشکیل ائتلافی در خاورمیانه به‎منظور مقابله با ایران و محور مقاومت، مصری‎ها نشان دادند تمایلی برای نقش‎آفرینی در این ائتلاف ضدایرانی نداشته و قصد ندارند وارد تنش جدید با تهران شوند. بر همین اساس هم بود که برخی منابع مدعی شدند تعدادی از مقام‎های ارشد مصری در چند نشست نظامی این کشور به‌صراحت اعلام کرده‎اند که با ورود به هرگونه مداخله نظامی مستقیم با ایران مخالف هستند؛ موضعی که گفته می‌شود در نشست‎های بخش امنیت‎ملی سازمان اطلاعات مصر نیز تکرار شده‎است. روزنامه «العربی الجدید» نیز در گزارشی به این موضوع اشاره و تأکید کرد این نشست‎ها در شرایطی برگزار شده‎ که این روزها بحث تشکیل یک ائتلاف خاورمیانه‎ای موسوم به «ناتوی خارومیانه» به‎صورت جدی‎تری ازسوی صهیونیست‎ها و با حمایت واشنگتن پیگیری می‌شود؛ اتئلافی که برخی کارشناسان معتقدند مانند گذشته راه به‎جایی نخواهد برد و کشورهای خاورمیانه خود را درگیر چالش با جمهوری‎اسلامی نخواهند کرد. ازسوی دیگر گفته می‌شود یکی از اهداف سفر اخیر عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر به ‎عمان، ارسال پیامی برای ایران و اطمینان‎دهی به جمهوری‎اسلامی بوده‎است که قاهره تمایلی به تنش با تهران ندارد؛ رویکردی که به‎نظر می‎رسد نه‎تنها از سوی السیسی است، بلکه بخش قابل‎توجهی از نظامیان مصری نیز معتقدند افزایش تنش‎ها با ایران گرهی بر گره‌های منطقه‎ای خواهد بود؛ چراکه «ایران هیچ‌گاه رفتار خصمانه‌ای با مصر نداشته و از طرفی دیگر، توافقی غیرعلنی میان 2طرف برای عدم‌تجاوز به یکدیگر وجود دارد.» همچنین برخی منابع بر این اعتقادند که موضوع روابط تهران و قاهره در سفر اخیر تمیم بن‎حمد آل‎ثانی، امیر قطر به قاهره و دیدار او با السیسی نیز مطرح شده‎است.

فشار به مصر برای پیوستن به ائتلاف خاورمیانه‎ای
این درحالی است که برخی سیاسیون مصری معتقدند قاهره برای پیوستن به ائتلاف خاورمیانه‎ای علیه جمهوری‎اسلامی تحت‎فشار قرار گرفته ‎است؛ برهمین اساس هم بود که یک دیپلمات‌ سابق مصری به العربی‎الجدید گفت که «با فشار شدیدی که چند کشور خلیج‎فارس علیه مصر اعمال می‌کنند تا این کشور را با استفاده از اهرم کمک‌های اقتصادی، وادار به ورود به ائتلاف نظامی موردنظر کنند، ممکن است رئیس‌جمهور مصر به سیاست ‎بازی با چند طرف روی آورد؛ همان سیاستی که پیش‎تر از آن بسیار استفاده کرده‎است.» این دیپلمات که نامی از او برده نشده، معتقد است: «اگرچه امکان دارد مصر پابه‌پای برخی کشورهای خلیج‎فارس در مسئله ناتوی عربی، بر ایستادگی خود در کنار این کشورها مقابل تهدیدهایی که با آن مواجهند، تأکید کند، اما از این فراتر نخواهد رفت. با وجود این مصر اصرار دارد پیامی با این مضمون که عملا در هیچ مواجهه مستقیم نظامی با ایران وارد نخواهد شد، به تهران برساند.»

نقش‎آفرینی عراق
اینها درحالی است که به‎نظر می‎رسد بغداد به نقش‎آفرینی خود در این زمینه شدت بخشیده‎است و علاوه‎بر تلاش برای ازسرگیری روابط جمهوری‎اسلامی و عربستان‎سعودی، عادی‎سازی روابط تهران - قاهره از دیگر دستورکارهای دیپلماتیک نخست‎وزیر عراق در رایزنی‎های اخیر در سفر به ایران بوده ‎است.
پس‎ از حضور مصطفی الکاظمی در تهران و ریاض هم بود که وزیر امورخارجه کشورمان در روزهای اخیر عادی‎سازی روابط تهران و قاهره را به‎نفع 2کشور، منطقه و همچنین جهان اسلام دانست و تأیید کرد گام‎هایی دراین زمینه برداشته شده‎است؛ هرچند که هنوز نمی‌توان چشم‎انداز روشنی برای آن درنظر گرفت. در روزهای اخیر اما وزیر امورخارجه عراق نیز به برخی رایزنی‎ها برای عادی‎سازی روابط ایران و مصر اشاره و در گفت‎وگو با شبکه سعودی «الحدث» تأیید کرده بود که برخی رایزنی‎ها برای ایجاد مجاری ارتباطی میان تهران و قاهره انجام و گفت‌وگوهای جداگانه‌ای در بغداد میان «اردن و ایران» و «مصر و ایران» آغاز شده‎است؛ موضوعی که در جریان سفر اخیر حسین امیرعبداللهیان به دمشق، به‎صورت تلویحی ازسوی وی مورد تأیید قرار گرفت.
امیرعبداللهیان در حاشیه سفر خود به سوریه در جمع خبرنگاران در این باره گفت که «ما هنوز مذاکره‌ای برای پیشرفت روابط و توسعه روابط به‎صورت مستقیم با طرف مصری نداشته‌ایم، اما برخی تلاش‌ها در حال انجام است که در جریان همکاری‌ها بین کشورهای اسلامی، تهران و قاهره هم روابط‌شان به حالت طبیعی و عادی برگردد.»

عبدالامیر نبوی، کارشناس‌ارشد مسائل مصر در گفت‎وگو با همشهری تشریح کرد
امیدواری به بهبود مناسبات ایران و مصر

یک کارشناس ارشد مسائل مصر با اشاره به فراز و فرودهای روابط تهران و قاهره در سال‌های اخیر، به همشهری گفت: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سال1357روابط ایران و مصر فراز و فرودهای قابل‎توجهی داشته‎است، اما با پایان جنگ ‎تحمیلی 8ساله علیه کشورمان، تهران در مقاطعی تمایل خود را برای عادی‎سازی روابط با قاهره ابراز کرده و اقدام‎هایی نیز ازسوی ایران برای بهبود و ارتقای سطح روابط انجام شده که در دولت‎های بعد از جنگ تحمیلی به‎صورت مستمر ادامه داشته‎است.
عبدالامیر نبوی گفت: در دولت‎های سازندگی، اصلاحات و همچنین دولت‎ احمدی‎نژاد ایران برای عادی‎سازی روابط با مصر و بهبود مناسبات دوجانبه فعالیت‌هایی را انجام داد و در این زمینه هم جدی بود.
وی ادامه داد: در دولت‎های پیش گفته شاهد نقاط عطفی هم در روابط دوجانبه بودیم؛ به‎عنوان مثال گفت‎وگوی رئیس دولت اصلاحات و حسنی مبارک که در آذرماه سال1382و در حاشیه اجلاس سران جامعه‌ اطلاعاتی در ژنو انجام شد، نخستین دیدار مقام‎های ارشد 2کشور پس‎از پیروزی انقلاب اسلامی به‎حساب می‎آمد.
نبوی با بیان اینکه در دولت احمدی‎نژاد نیز شاهد تحولاتی در این حوزه بودیم، ادامه داد: حضور محمد مرسی، رئیس‎جمهور وقت مصر در تهران یا حضور احمدی‎نژاد، رئیس‎جمهور دولت دهم در قاهره در بهمن‎ماه1391، تحول دیگری در روابط دوجانبه به‎حساب می‎آمد.
وی با اشاره به اینکه در مقاطعی نیز ابراز تمایل محدودی ازسوی مصری‎ها برای عادی‎سازی روابط با تهران صورت گرفت، خاطرنشان کرد: با این حال هیچ‌وقت روابط ایران و مصر از حد مشخص و محدودی بالاتر نرفت؛ چراکه همواره موانع موجود در این مسیر، از عادی‎سازی روابط دوجانبه جلوگیری می‎کرد.

دلایل عدم‌ عادی‎سازی مناسبات ایران و مصر
این کارشناس مسائل مصر به دلایل عدم ‌عادی‎سازی روابط تهران و قاهره تا مقطع کنونی هم اشاره کرد و گفت: یک نکته این است که اصولا مصر روابط با جمهوری‎اسلامی را در چارچوب کلی‎تر «سیاست عربی» می‎بیند. براین اساس قاهره روابط با تهران را به‎نحوی دنبال می‌کند که به روابط نزدیکش با عربستان‎سعودی یا بحرین آسیبی وارد نشود.
نبوی افزود: ازسوی دیگر باید درنظر داشت که مصر روابط نزدیکی هم با آمریکا و رژیم صهیونیستی دارد و این موضوع مانع دیگری برای این کشور در مسیر عادی‎سازی روابط با جمهوری‎اسلامی ایران به‎شمار می‌رود. مصری‎ها تاکنون تمایلی نداشته‎اند که بهبود روابطشان با ایران، به مناسبات قاهره با واشنگتن و تل‎آویو آسیبی وارد کند.
وی ادامه داد: نکته دیگر این است که نباید از نظر دور داشت که به‎دلیل تحولات مختلف منطقه‎ای، پرونده بهبود روابط تهران و قاهره همواره در اختیار دستگاه‌های سیاست‎خارجی 2کشور نبوده ‎است، بلکه ساختارهای استراتژیک و امنیتی ایران و مصر نیز در این حوزه صاحب‌نظر بوده‎اند. این موضوع همواره پیگیری بهبود مناسبات دوجانبه را با مشکلاتی مواجه کرده‎است.

احساس نیاز به رفع اختلاف‎ها
این استاد دانشگاه با بیان اینکه اختلاف‎های موجود میان تهران و قاهره صرفا از جنس سیاسی نیستند، بلکه ابعاد استراتژیک و امنیتی هم دارند، گفت: در شرایط کنونی اما به‎نظر می‎رسد شرایط منطقه‎ای و بین‎المللی سبب شده 2کشور اکنون بیش‎از گذشته برای بهبود روابط دوجانبه احساس نیاز کنند.
نبوی افزود: یکی از موضوع‎های مورد توجه 2طرف در این زمینه، نیازهای اقتصادی است. اکنون مصر و ایران در شرایطی قرار دارند که گشایش بازارهای جدید را راهکاری برای کاهش مشکلات اقتصادی خود می‎دانند.
وی ادامه داد: ازسوی دیگر هر دو کشور بابت تحولات جدید منطقه‎ای و بین‎المللی نگرانی‎هایی دارند و تلاش می‎کنند با گسترش همکاری‎ها با بازیگران منطقه‎ای، فشارهای ناشی از این دوران ‌گذار منطقه‎ای و بین‎المللی را کاهش دهند.
نبوی با تأکید براینکه وضعیت منطقه و همچنین نظام بین‎الملل به‎شدت متغیر و متحول است، عنوان کرد: در چنین شرایطی هر دو کشور با پرونده‌های جدیدی مواجه هستند که ممکن است تأمین منافع ملی آنان را تحت‎تأثیر قرار دهد؛ بنابراین طبیعی است که هر دو کشور تلاش می‎کنند فشارهای ناشی از تحولات منطقه‎ای و بین‎المللی را مدیریت کنند.

دلیل امیدواری به بهبود روابط
این کارشناس مسائل مصر همچنین با اشاره به چشم‎انداز پیش‌رو در روابط تهران و قاهره گفت: آنچه سبب می‌شود در مقطع کنونی درباره بهبود روابط دوجانبه نوعی امیدواری وجود داشته باشد، این است که به‎نظر می‎رسد نخستین گام‌ها برای بهبود مناسبات تهران و قاهره ازسوی نیروهای استراتژیک و امنیتی 2طرف برداشته شود.
نبوی افزود: چنانچه در این میان خطوط قرمز 2کشور و حد و حدود همکاری‎های دوجانبه تعریف شده و روی آنها توافق‎های لازم صورت گیرد، می‌توان امیدوار بود که ارتقای روابط سیاسی تهران و قاهره نیز در دستورکار قرار گیرد و بعد از آن، پیگیری کار به دیپلمات‎ها سپرده شود. وی ادامه داد: در این میان نباید از نظر دور داشت که مصر روابط با ایران را همچنان در چارچوب رویکرد عربی پیگیری می‌کند و خواهان آن نیست که بهبود مناسباتش با ایران، به روابط قاهره با عربستان و همچنین رژیم‌صهیونیستی آسیب بزند.
نبوی با اشاره به تأثیر گفت‎وگوهای ایران و عربستان با وساطت عراق در نزدیکی تهران و قاهره، عنوان کرد: اگرچه در این زمینه اخبار موثقی نداریم، اما با توجه به روابط نزدیک مصر و عربستان و همکاری‎های آنان در پرونده‌های مختلف منطقه‎ای، به‎جز چند موضوع به‎خصوص، می‌توان حدس زد مذاکرات تهران - ریاض که در بغداد پیگیری شد، تأثیر مثبتی در تمایل مصر برای بهبود مناسباتش با تهران داشته است. وی تأکید کرد: اعلام ضمنی مصر مبنی براینکه در ائتلاف خاورمیانه‎ای علیه ایران مشارکت نخواهد کرد را نیز می‌توان گام مثبتی درجهت جلب اعتماد تهران ارزیابی کرد، اما نباید از یاد برد که از یک‎سو بحث «ناتوی عربی» موضوع تازه‎ای نیست و ازسوی دیگر چنین ائتلافی برای اینکه جدی و فعال باشد به پیش‎شرط‌هایی نیاز دارد که همچنان احتمال تحقق آنها ضعیف است؛ بنابراین معتقدم شکل‎دهی به ائتلافی به‎نام «ناتوی خاورمیانه‎ای» اکنون تقریبا غیرممکن است و به‎سادگی دست‎یافتنی نخواهد بود.