مسجد امام اصفهان یا مسجد جامع عباسی، یکی از دو مساجد میدان امام (نقش جهان) اصفهان است که طی دوران صفوی ساخته شد. این شاهکار معماری ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۰۷ در فهرست میراث ملی به ثبت رسید و درقالب مجموعه تاریخی میدان امام در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز جای گرفت.

گنبد مسجد نیز از منحصر به فردترین گنبد‌ها در میان مساجد و بنا‌های تاریخی ایران و جهان به شمار می‌رود، به گونه‌ای که با کاربرد بیش از ۵۰۰ هزار قطعه کاشی، بزرگ‌ترین گنبد کاشی‌کاری را در میان مساجد تاریخی جهان دارد.

با توجه به شکل هندسی، قوس دار بودن و نوع سازه و عواملی همچون ارتفاع زیاد، وسعت سطح، مصالحی که استفاده شده همچنین نفوذ رطوبت و گرما و سرما در طول سال ها، این اثر تاریخی آسیب دید و مرمت آن به دست استادکاران حرفه‌ای ضروری تشخیص داده شد.

اواخر مرداد و اوایل شهریور سال ۱۳۸۹ بود که برخی از خبرگزاری‌ها و نشریات، اخباری را درباره احتمال تخریب گنبد مسجد امام (ره) منتشر و حتی برخی از مسئولان و کارشناسان در این زمینه اظهار نظر کردند.

بعد از این ماجرا اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان درخصوص عملکرد خود به صورت مکتوب به خبرگزاری‌ها و در قالب مصاحبه به صدا و سیما پاسخ و دلایل وارد شدن آسیب و چگونگی مرمت گنبد را توضیح داد.

آغاز مرمت گنبد مسجد امام (ره) در سال ۸۹

در مشاهدات اولیه آسیب‌های وارد شده به کاشی‌های گنبد مسجد امام، شامل از بین رفتن بافت و استحکام گچ پشت کاشی‌ها و فاصله گرفتن از بدنه اصلی بر اثر مرور زمان، باد گیر بودن ضلع غربی گنبد، انبساط ناشی از برودت هوا که سبب جدا شدن خشت کاشی از مصالح زیرین می‌شود و آسیب به خشت‌های گنبد به دلیل تابش شدید آفتاب در فصل گرما و بارش باران و برف و ایجاد رطوبت در فصل سرما ارزیابی شد.

اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان همان سال اعلام کرد پس از تخصیص اعتبار، مرمت گنبد مسجد امام آغاز می‌شود.

شایعاتی درباره اصولی نبودن روند مرمت گنبد مسجد امام

بعد از گذشت حدود دو سال از شروع مرمت گنبد مسجد امام در سال ۱۳۹۱ تحلیل‌هایی در خبرگزاری‌ها و پایگاه‌های خبری مبنی بر علمی نبودن روند مرمت این گنبد تاریخی خبرساز شد که شهرام امیری، کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در پاسخ به آن‌ها گفته بود  در گزارش‌های اخیر با کمال تاسف چند نکته وجود داشت که عمدتا نه از جنس دغدغه‌های فرهنگی است و نه براساس اخلاق حرفه‌ای مطبوعاتی، دراین روز‌ها و همزمان بانزول رحمت الهی و باران‌های بهاری گزارش‌هایی مبنی بر" تخریب و نفوذ آب در گنبد‌های مسجد امام منتشر و در ادامه به جمع آوری کاشی‌های باد کرده گنبد به دلیل ناچاری؟ اشاره شده. در پاسخ به این نظر باید گفت پس از تامین اعتبار مرمت گنبد با حمایت استاندار  ، از زمستان پارسال و در سرمای شدید هوا مرمتگران زحمتکش در ارتفاع بالای گنبد اقدام به جمع آوری کاشی‌ها کردند. حال سوال اینجاست اگر کاشی‌ها جمع نشود پس چگونه زیرساخت‌های کاشی‌های گنبد مرمت شود؟

او  گفته بود  چگونه است زمانی که سازمان مرمت را شروع کرده و کار را پیش می‌برد در برخی گزارش‌ها با کوچک شمردن کار و بی مسئولیتی تمام به نصب چند عدد داربست و یک پارچه رنگ و رو رفته روی گنبد اشاره می‌کنند تا ثابت شود نویسندگان این گزارش‌ها چقدر بر امرمرمت آگاهی و استحضار دارند و در امر قضاوت هم منصف می‌باشند؟

آن پارچه‌ای که به قول این قبیل دوستان رنگ رو رفته است، درحقیقت برای حفاظت مرمتگران زحمتکشی است که همانند گنبد مسجد امام در اینجا و در ارتفاع بیش از ۲۰ متری در معرض سرمای شدید زمستان گذشته و گرمای تابستان پیش رو قرار دارند و تنها حافظ جانشان همان چند عدد داربستی است که دوستان به اصطلاح میراث دوست با کنایه و استهزا به آن اشاره می‌کنند.

اینان با تواضع و بدون هیچ چشمداشتی تنها با همین پارچه رنگ پریده که هم اکنون هم جمع آوری شده و هم آن هم الان موجود نیست در آن ارتفاع مشغول به عملیات مرمت هستند.

استفاده از فناوری نانو برای محافظت از بنا‌های تاریخی اصفهان

ناصر طاهری معاون وقت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در سال ۱۳۹۱ گفته بود  برای جلوگیری از نفوذ آب باران و نم زدگی بنا‌های تاریخی برای برخی از بنا‌های تاریخی اصفهان از جمله قسمت‌هایی از گنبد مسجد امام (ره) که کاشی‌های آن برداشته شده از فناوری نانو استفاده شد.

آنطور که او می‌گفت این ماده جدید دست کم به مدت ۱۰ سال می‌تواند در مقاوم سازی بنا نقش داشته باشد.

به گفته معاون وقت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان، با توجه به آغاز جمع آوری کاشی‌ها از روی گنبد که وقت گیر هم هست، برای عایق سازی لایه گچ و خاک روی گنبد از سال گذشته استفاده از مواد نانو روی گنبد آغاز شده و تا پایان کار جمع آوری کاشی‌ها و آغاز مرحله دوم ادامه خواهد یافت.

مرمت گنبد مسجد امام کاری زمان بر است

طاهری در سال ۱۳۹۳ هم گفته بود  عمر مفید هر کاشی با توجه به شرایط آب و هوایی کنونی ۲۰ سال و حداکثر ۳۰ سال است.

او می‌گفت: بازسازی کاشی‌های گنبد آغاز شده، ولی با توجه به اینکه این کار نیاز به دقت در ارتفاع دارد و پیچیدگی‌های خاص خود را خواهد داشت باید بخش به بخش و با توجه به شرایط آب و هوایی پیش برود که زمان بر است.

تاکید معاون اداره کل میراث فرهنگی این بود که با توجه به مسئولیت‌های های خاص در قبال بنا به دلیل ثبت جهانی بودن و حساسیت کار استادکار در ارتفاع و لزوم دقت در حمل و نقل مصالح، مرمت گنبد مسجد، نیازمند زمان و دقت فراوانی است.

گنبد مسجد امام دارای ۱۶ ترک است که به گفته طاهری، با توجه به زمان بر بودن آماده سازی کاشی‌ها و متناسب با شرایط آب و هوایی سالیانه فقط دو یا سه ترک آن، بازسازی می‌شود.

آغاز مرحله دوم مرمت گنبد در سال ۹۳

سال ۱۳۹۳  محسن مصلحی مدیرکل وقت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان از آغاز مرحله دوم مرمت گنبد مسجد امام خبر داد و گفت: مرمت اصولی ترک‌های گنبد مسجد امام در دستور کار معاونت میراث فرهنگی است.

دو سال بعد مرحوم فریدون اللهیاری که بعد از مصلحی به سمت مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری صنایع دستی انتخاب شده بود ازاتمام مرمت نیمی از ترک‌های گنبد خبر داد و گفت: مرمت ۸ بخش (ترک) از ۱۶ بخش گنبد مسجد امام به اتمام رسیده و کار مرمت ترک نهم پس از پایان تعطیلات نوروزی آغاز شده است.

او درباره منابع مالی طرح مرمت گنبد مسجد امام گفته بود: تا کنون بیش از ۲۰ میلیارد ریال برای مرمت گنبد مسجد امام هزینه شده و نه تنها ۴ بخشی که دارای ایرادات اساسی بود کاملا مرمت شده، بلکه بر اساس نظر کارشناسان، مرمت کل ۱۶ بخش (ترک) گنبد در دستور کار قرار گرفته است.

مدیرکل وقت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان گفته بود  تا نیمه اول سال ۱۳۹۶ مرمت گنبد مسجد امام به طور کامل به اتمام برسد.

آنطور که اللهیاری می‌گفت: با مرمت اساسی گنبد مسجد امام، کارشناسان معتقدند این اثر تاریخی، دست کم تا ۳ دهه آینده نیاز جدی به مرمت نخواهد داشت.

سال ۱۳۹۶، مرمت گنبد مسجد امام اصفهان به پایان نزدیک می‌شود؟

هرچند طبق گفته مدیرکل وقت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان قرار بود در سال ۱۳۹۶ مرمت گنبد و اصلاح ترک‌ها به پایان برسد، اما مرحوم فریدون الهیاری هفتم شهریور این سال به خبرنگاران گفت: قریب هفتاد درصد کار مرمت گنبد عظیم مسجد امام اصفهان به اتمام رسیده و امید می‌رود با تخصیص به موقع اعتبارات بتوانیم در سریع‌ترین زمان ممکن شش تَرک باقیمانده را نیز مرمت کنیم.

آسیب‌های عمیق زیر لایه‌های گنبد، سرعت گیر فرآیند مرمت

او سه بعد سال یعنی در سال ۱۳۹۹ از پیشرفت ۹۰ درصدی مرمت گنبد مسجد امام اصفهان و اتمام کار مرمت این گنبد تا پایان این سال خبر داد.

مدیرکل وقت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان البته این را هم گفت که کارشناسان پس از بررسی‌ها به این نتیجه رسیده اند که سطوح زیر گنبد دچار آسیب شده است.

با گذشت یک سال از این موضوع، اما بازهم گنبد مسجد امام از اسارت داربست‌های مرمتی رها نشد.

سال ۱۴۰۰ الهیاری با اشاره به آغاز مرمت بخش پایانی گنبد مسجد امام (ره) گفت: تا پایان سال گذشته توانستیم با وجود کمبود اعتبار، از مجموع ۱۶ ترک این گنبد، ۱۴ ترک را مرمت کنیم.

او امیدوار بود در چهار ماه اول سال ۱۴۰۰، مرمت گنبد مسجد امام (ره) پس از گذشت بیش از ۱۰ سال به پایان برسد و داربست‌ها جمع‌آوری شود.

امیرحسین بانکی پور نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی، مهر پارسال در بازدید از روند مرمت گنبد مسجد امام (ره) گفته بود به‌ دلیل کمبود اعتبار از یک‌سو و ظرافت‌های مرمت این اثر تاریخی از سوی دیگر، کار مرمت، نزدیک به یک دهه طول کشیده است.

او گفته بود معتقدیم همگی به‌ویژه مجلس باید همت و تلاش کنیم تا با تامین اعتبارات لازم، مرمت این اثر ارزشمند تاریخی که گوهری ارزشمند در جهان اسلام به‌شمار می‌رود هرچه زودتر به اتمام برسد.

 رهایی گنبد مسجد امام از داربست‌ها پس از یازده سال

سرانجام، علیرضا ایزدی مدیرکل جدید میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان، اواخر اردیبهشت امسال از اتمام مرمت گنبد مسجد تاریخی امام (ره) اصفهان پس از ۱۱ سال خبر داد.

او گفت: اواخر سال ۱۳۸۹ مشخص شد بخش جنوب شرق گنبد، به دلیل اینکه بیش از سایر بخش‌ها در معرض آفتاب و عوارض جوی بوده دچار فرورفتگی‌هایی شده و لایه‌های زیرین و تزیینات کاشی‌کاری آن آسیب جدی دیده بنابراین با توجه به اینکه این بخش از گنبد در دهه هشتاد مرمت‌شده بود، کار مرمت با تجهیز کارگاه و انتخاب پیمانکار آغاز شد.

به گفته مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان، با تأمین اعتبار لازم، تمام ترک‌های گنبد، لایه‌های زیرین و تزیینات کاشی‌کاری آن شامل بیش از ۵۰۰ هزار قطعه کاشی به‌طور کامل مرمت شد و با پایان مرمت ترک شانزدهم، کار مرمت این گنبد پنج‌شنبه ۲۹ اردیبهشت سال ۱۴۰۱ رسماً به پایان رسید.

ایزدی گفت: جمع‌آوری داربست‌های گنبد پس از ۱۱ سال بعد از پاک‌سازی کامل گنبد به‌زودی آغاز می‌شود.

دلایل به درازا کشیدن زمان مرمت گنبد

شهرام امیری کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در گفتگو با خبرنگار ما گفت: گنبد مسجد امام از چهار لایه تشکیل شده و آخرین لایه که لایه رویی است، کاشی کاری‌هایی است که مردم مشاهده می‌کنند و در حقیقت لایه تزیینی است.

به گفته او در سال ۸۹ که مرمت گنبد آغاز شد تصور می‌شد که فقط دو لایه زیرین گنبد دچار فرسودگی و تخریب شده که با بررسی استادکاران برجسته معماری، مشخص شد تمام چهار لایه زیرسازی‌های گنبد دچار تخریب شده و نیاز به بازسازی و مرمت دارد.

کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان می‌گوید: نکته دیگر این است که گنبد مسجد امام بیش از ۵۰۰ هزار قطعه کاشی دارد که برای مرمت کل گنبد باید با ظرافت تمام همه کاشی‌ها با نهایت دقت و ظرافت و با حفظ نقش و طرحی که کل گنبد دارد جمع آوری و به مکانی امن و مطمئن منتقل می‌شد.

به گفته امیری، در مرحله بعد استحکام بخشی و مرمت اصولی لایه‌های زیرین انجام و دوباره طی مراحلی همه ۵۰۰ هزار قطعه کاشی نصب شد که این فرایند آن هم در ارتفاع بالا و در شرایط جوی مختلف بسیار سخت و زمان‌بر بود.

او این را هم گفت که مسئله دیگری که موجب طولانی شدن مرمت شد کمبود اعتبار بود.

حالا گنبد لاجوردی مسجد امام اصفهان پس از بیش از یک دهه از اسارت داربست‌ها رها شده تا یادگار معماری صفوی شکوه خود را نمایان‌تر کند. رسیدن به این هدف سخت و زمان بر، اما با ارزش بود و امید است این تجربه برای مرمت دیگر یادگار‌های تاریخی موثر واقع شود.

گزارش از سولماز محمدی