سیلاب به معنی طغیان کردن آب، زیر آب رفتن گستره ای از زمین می باشد. در خلال یا پس از یک بارندگی شدید، مقدار دبی رودخانه به سرعت افزایش یافته و در نتیجه آب از بستر عادی خود سر ریز و دشت سیلابی و مناطق اطراف را دربر می گیرد. با بررسی دشت سیلابی قدیمی و آبرفت های آن، شاید بتوان با درجه ای از تقریب احتمال وقوع و بزرگی سیلاب های آتی منطقه را مشخص کرد. اصولاً بزرگی سیلاب ها و تکرار آنها در طول زمان تابع شدت بارندگی، میزان نفوذپذیری زمین و وضع توپوگرافی منطقه است.

 البته امروزه به دلیل دخالت های بی رویه در بسیاری نقاط که قبلاً سیلاب نمی آمده، طغیان های بزرگی مشاهده می شود. فعالیت بشر به چند صورت احتمال وقوع سیل را افزایش می دهد. از آن جمله می توان به ساختمان سازی در دشت سیلابی رود که مستلزم اشغال بخش هایی از آن است و باعث کاهش ظرفیت طبیعی رود می شود، اشاره کرد.

به این ترتیب محدودهایی از دشت سیلابی که در زمان طغیان زیر آب می رود، گسترده تر می گردد. شهرسازی ها و حذف گیاهان باعث کاهش مقدار آب نفوذی و افزایش آب سطحی می شود. حجم زیاد آب از یک طرف بر برزگی طغیان می افزاید و از طرفی با افزایش فرسایش، رسوباتی به وجود می آورد که ظرفیت بستر اصلی رود کاهش می یابد. موارد یاد شده معمولاً تأثیر تدریجی دارند ، سیل های ناگهانی و فاجعه آمیز اغلب بر اثر تخریب سدها و بندها، ایجاد می شوند.

عوامل اصلی ایجاد سیلاب  

سیلاب های برخاسته از دریا قدرت ایجاد طغیان ها یا در هم نوردیدن استحکامات ضد سیلاب مانند سیل شکن ها و همچنین صاف کردن تپه های شنی یا پرکردن نواحی گود زمین را دارا هستند. بنابراین در زمین های نزدیک این استحکامات ساحلی امکان سیل گرفتگی و آسیب دیدگی متصور است.

عواملی مانند توفان های سهمگین توفان های برق آسا، جزرومد بلند، پدیده سونامی یا ترکیب این ها، باعث ایجاد سیلاب های دریایی می گردند. از آنجائی که برخی مناطق شهری در کنار ساحل بنا شده اند، این مورد تهدیدی در تمام نقاط ساحلی جهان به حساب می آید.

بسیاری از رودخانه ها که در مرزهای زمین های نسبتاً مسطح جاری هستند، دشت های سیلابی را تشکیل می دهند.در هنگام شدید بودن سیلاب، جمع شدن گل ولای بر روی زمین های زراعی باعث کاهش حاصلخیزی آنها خواهدگردید. بر این اساس در فرهنگ های کشاورزی اولیه، ارتباط چرخه سالیانه سیلاب و سال زراعی از اهمیت بالائی برخوردار است. سیلاب معمولاً زمانی به وقوع می پیوندد که یک سطح پست زمین از آب پر شده باشد. بدترین حالت های سیل رودخانه ای معمولاً در زمین های حاشیه ای یک رود جاری می شود.

سیل های دوره ای به صورت طبیعی در بسیاری از رودخانه ها رخ داده و باعث بوجودآمدن مناطقی بنام دشت های سیلابی می گردد. علت وقوع این سیلاب ها بارش باران های شدید و گاهی نیز توام با ذوب برف است که باعث طغیان رودخانه و جاری شدن آب در زمین های حاشیه ای رود می شود.

نام سیلابی که به یکباره و بدون هیچ فرصت قبلی ایجاد و جاری می شود، سیلاب آنی است. سیلاب های آنی معمولاً در اثر بارش بیش از حد در یک منطقه نسبتاً کوچک ایجاد می گردند. از سوی دیگر سیلاب نواحی ساحلی نیز بر اثر بادهای شدید سطح اقیانوس یا بواسطه امواج حاصله از زمین لرزه های کف دریا بوجود می آید. البته شمار عوامل ایجاد سیلاب زیاد است.

تاثیرات سیل بر سلامت 

اثرات سیل بر روی سلامت یا مستقیم در اثر تماس با آب های جاری شده توسط سیل می باشد و یا غیر مستقیم در اثر آسیب نظام های حمایت اجتماعی، زیر ساخت ها،اکوسیستم هاوذخیره های مواد غذایی و آب رخ می دهد. این اثرات می توانند فوری بوده ویا روزها، هفته ها و حتی ماه ها بعد از وقوع سیل و پس از فروکش نمودن آن ظاهر شوند.

اثراتی که سیل و جریان آب ناشی از آن برروی سلامت مردم بر جای می گذارد عبارتند از:سقوط در هنگام راه رفتن، دویدن یا رانندگی در سیلاب ،و همچنین آسیب های جسمی ناشی از آن است و همچنین تماس با آوار،گل ولای و اجسام غوطه ور در سیلاب ،سقوط درون فاضلاب های شهری و چاله هایی که آب روی آنها را پوشانده است و پنهان هستند،آسیب های زمان انتقال اموال و دارایی هنگام فرار از مسیر سیلاب ،آسیب های ناشی از ریزش و سقوط آوار ساختمان های آسیب دیده،برق گرفتگی، است.

 از دیگر موارد می توان بیماری های اسهالی(منتقله از آب و غذاهای آلوده)،بیماری های منتقله از جوندگان وحشرات و ناقلین،بیماری های تنفسی،عفونت های پوستی و چشمی،مسمومیت های ناشی از آلودگی های شیمیایی مانند مسمومیت با گاز CO ناشی از ژنراتور ها و سایر وسایل گرمایشی،استرس،اختلالات روانی کوتاه و دراز مدت به خصوص استرس ناشی از دست دادن خانه و کاشانه،اثرات منفی ناشی از زندگی در شرایط ازدحام را شامل می شود.

در زمینه آسیب های ناشی از سیل موضوعات زیر باید به طور جدی مورد ملاحظه قرار گیرند:

آسیب به زیر ساخت های بهداشتی،عدم دسترسی به خدمات و مراقبت های بهداشتی،عدم دسترسی و نبود مراقبت های درمانی مناسب و ضروری،کمبود آب آشامیدنی، آلودگی آب آشامیدنی در اثر تماس آب و فاضلاب ، اختلال در عملکرد مسیر های تخلیه فاضلاب و آسیب جدی به تصفیه خانه های آب و فاضلاب ،آسیب به زیر ساخت های آب مصرفی و آشامیدنی،آسیب و تخریب تسهیلات حیاتی ارائه کننده خدمات مورد نیاز مردم،آسیب به مزارع کشتورزی و دام ها ( در مناطق عشایری و روستایی بسیار دارای اهمیت می باشد)،آسیب به ذخایر مواد غذایی و تهدید امنیت غذایی مردم آسیب دیده، اختلال در معیشت و درآمد مردم،جابه جایی های جمعیتی،طول کشیدن جریان سیل و عدم امکان اصلاح وضعیت در کوتاه مدت و ترس از بازگشت و تکرار سیل،استرس های ناشی از دریافت غرامت خسارت ها و به خصوص اقدامات بیمه ها و شرایط باز سازی می توان نام برد.

گروه های آسیب پذیر و عوامل افزایش دهنده اسیب پذیری

عوامل متعددی در آسیب پذیری بعضی از گروه های مردم تاثیر گذار هستند که باید از همان ابتدا همکاران بخش بهداشت مورد توجه قرار دهند که شامل افراد دچار محدودیت در ظرفیت فعالیت جسمی،کسانی که قادر به حرکت و جابه جایی نیستند( محدودیت تحرکی)،بیمارانی که تحت درمان های طبی مهم هستند ( مثل دیالیزی ها یا داروهای خاص)،کسانی که تحت مراقبت در منزل قراردارند،کسانی که نیازمند مراقبت منظم در مرکز بهدات درمانی هستند،شبکه های اجتماعی ضعیف،اگاهی ناکافی مردم در مورد سیل،نبود منابع کافی،نبود دسترسی به اطلاعات و هشدارها،اقامت داشتن و باقی ماندن در ساختمان های پر خطر از نظر سیل که باید در نظر گرفت.

گروه های آسیب پذیری که در جریان سیل و طوفان ها باید مراقبت ویژه ای داشت شامل:زنان باردار،کودکان،افراد مسن،بیماران مبتلا به بیماری های مزمن،گروه های نیازمند به خدمات مراقبت در منزل،بیماران مبتلا به اختلالات جسمی و روانی ،توریست ها و گردشگران،افراد بی خانمان،اقلیت های جمعیتی،افراد حاشیه نشین اجتماعی هستند همیشه باید نظارت زیادی برآنان داشت.

پاسخ نظام سلامت دردوره ها پس از سیل عمدتا با نظارت و ارائه رهنمود های مشورتی از نظر مخاطرات آلودگی های شیمیایی و زیستی بالقوه، در حین فرآیند بازگشت و پاکسازی کوتاه مدت و طولانی مدت محیط می باشدکه به خصوص  در هنگام بازگشت به منازل ، محیط کار، عملیات پاکسازی و اقدام و مداخله امدادی به شکل توصیه های واضح و کاربردی می باشد . رصد " عوارض و پیامد های منفی تاخیری سیل" و اقدامات کاهنده خطر  نیز از جمله برنامه های نظام سلامت پس از بروز سیل است.

اهم اقدامات مرکز هدایت و عملیات بحران وزات بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قبل و حین از حادثه عبارت از: دریافت هشدار شماره ۷۶ و ۷۷ سطح نارنجی از سازمان هواشناسی و ارسال آن به مراکز هدایت عملیات بحران (EOC) دانشگاه های علوم پزشکی متاثر و معین،فعالسازی کد ۵۰۰ در خصوص حوادث جوی در ۲۲ دی به صورت تلفنی و پیامکی بر اساس نقشه های تحلیلی سازمان هواشناسی ،رصد و پایش آخرین اطلاعات هواشناسی ،رصد آخرین وضعیت جوی از طریق لینک آنلاین دوربین های راهداری استان های درگیر،پایش اطلاعات دریافتی از مناطق پرخطر ،اعلام سطح حادثه به مراکز EOC دانشگاه های علوم پزشکی بر پایه هشدار های هواشناسی و اطلاعات دریافتی،برگزاری جلسه ویدیو کنفرانسی با مراکز درگیر با بارش سنگین برف ،اعزام تیم های بهداشتی به مناطق متاثر و پایش بهداشتی این مناطق است که به طور ۲۴ ساعته رصد و پیگیری می شود.

مجتبی خالدی سخنگوی اورژانس کشور یکم بهمن ماه در گفت وگو با خبرنگار ایرنا افزود: در پی بارش سنگین باران و نیز وقوع کولاک در ۳۱ استان کشور، نیروهای اورژانس تمام وقت در حالت آماده باش در سطح نارنجی قرار داشتند که در صورت بروز حوادث در کمترین زمان در محل حادثه حضور یابند.

وی ادامه داد: برپایه هشدارهای شماره ۷۶ و ۷۷ سازمان هواشناسی (سطح نارنجی) درمورد بارش شدید باران در نواحی جنوبی، وزش شدید باد، کاهش شدید دما و بارش شدید برف در نواحی غرب، شمال غرب و شمال کشور، ضمن آماده باش به کلیه مراکز EOC، دانشگاه های علوم پزشکی و کد ۵۰۰ (دستورالعمل برخورد با حوادث جوی) نیز فعال شد.

خالدی افزود: بر اساس گزارش های ارسالی از ۶۳ مرکز هدایت عملیات بحران ۳۱ استان کشور، شاهد بارش شدید باران و برف بوده ایم که بیشترین اختلال در عملکرد واحدهای امدادی مربوط به استان های آذربایجان غربی، اردبیل، آذربایجان شرقی، کردستان، کرمانشاه، کرمان، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی است.

وی درمورد آخرین وضعیت جوی کشور گفت: با توجه به هشدار شماره ۷۸ سازمان هواشناسی، همه مراکز حوزه سلامت ضمن ادامه ارائه خدمات در مناطق آسیب دیده تا روز یکشنبه دوم بهمن ۱۴۰۰ در آماده باش کامل قرار خواهند داشت.

خالدی درخصوص اقدامات امدادی اورژانس کشور و کمک رسانی به مصدومان و نجات یافتگان متاثر حوادث جوی طی چند روز گذشته افزود: ۶۹ مادر باردار و بیمار خاص و نیز ۲۰ مصدوم ناشی از سیل و برف به محل امن و مراکز درمانی انتقال داده شدند. همچنین هشت نفر ناشی از حوادث جوی شامل  چهار نفر در کرمان، دو نفر در  هرمزگان، یک نفر در البرز و یک نفر در کردستان جان باختند.

وی درباره خدمات امدادی و فوریت های پزشکی به مسمومان منواکسید کربن در کشور گفت: طی چند روز اخیر ۳۴۴ نفر به دلیل استنشاق گاز دچار مسمومیت شده اند که ۲۴۹  نفر به مراکز درمانی اعزام و ۸۷ نفر در محل حادثه درمان شدند و هشت نفر هم جان خود را از دست داده اند.

اورژانس کشور برای رسیدگی و آمادگی در مقابل سیلاب ها و طوفان های جنوب کشور طبق آخرین وضعیت جوی، با توجه به هشدار شماره ۷۸ سازمان هواشناسی کلیه مراکز حوزه سلامت ضمن ادامه ارائه خدمات در مناطق آسیب دیده تا دوم بهمن ۱۴۰۰ در آماده باش کامل قرار خواهند داشت.

اهم اقدامات مرکز هدایت عملیات بحران دانشگاه علوم پزشکی کرمان (قطب شرق) و مراکز تابعه آنان در مقابله با سیلاب ها و بارندگی های مناطق جنوبی کشور عبارت ازبرنامه‌ها و اقدامات مرتبط با آمادگی مراکز درمانی و بهداشتی است که فعال سازی سامانه هشدار سریع سیل (EWS) در سطح دانشگاه می توان نام برد.

با توجه به گستره و دامنه وسیع مناطق تحت تاثیر بارندگی ها و بر اساس نقشه خطر سیل که قبلاً در مرکز هدایت عملیات اضطراری (EOC) دانشگاه علوم پزشکی کرمان تدوین شده است، بیمارستان‌ها، مراکز جامع سلامت و تسهیلات بهداشتی در معرض خطر شهرستان ها، شناسایی و هشدار سطح نارنجی و قرمز (متناسب با سطح خطر و میزان بارش تجمعی پیش‌بینی شده) صادر شد. هشدارهای مذکور به صورت مکاتبات اداری، ارسال پیامک و تماس تلفنی از طریق خطوط مرکز عملیات اضطراری دانشگاه به گیرندگان هشدار ارسال و اعلام شد.

 صدور دستور فعال سازی نسبی مراکز عملیات اضطراری شبکه های بهداشت و درمان از دیگر برنامه های امدادی است که با توجه به تجارب قبلی و احتمال انسداد راه‌های دسترسی، دستور فعال سازی نسبی مراکز عملیات اضطراری مستقر در شبکه های بهداشت و درمان شهرستان های تابعه دانشگاه صادر شد. تعداد ۹ مرکز عملیات اضطراری در سطح شبکه های بهداشت و درمان شهرستان های حوزه علوم پزشکی کرمان فعال و جلسات اضطراری با دو هدف آمادگی جهت مقابله و اتخاذ تدابیر پیشگیرانه و کاهنده آسیب، تشکیل گردیده و صورت جلسات مربوطه به مرکز هدایت عملیات اضطراری دانشگاه ارسال شد.

فعال سازی کد ۵۰۰ (حادثه سیل) اقدامی دیگربه منظور اطمینان از آمادگی مراکز درمانی بیمارستان‌ها و مراکز جامع سلامت در مواجهه با سیلاب و آبگرفتگی های احتمالی که دستورالعمل فعال سازی آن به تمامی مراکز فوق الذکر ابلاغ و ارسال شد.

 آماده سازی بیمارستان ها و مراکز درمانی، با توجه به اهمیت و نقش بیمارستان‌ها در پاسخ به سیلاب های احتمالی اتخاذ تدابیر و تمهیدات ذیل به تمامی روسا، مدیران و دبیران کمیته‌های مدیریت خطر حوادث و سوانح بیمارستان های تابعه دانشگاه ابلاغ شد.

 آمادگی کامل بیمارستان ها با تاکید بر بخش های اورژانس و اتاق عمل جهت پذیرش مصدومان احتمالی ناشی از سیلاب و حوادث ترافیکی در محورهای دچار بارش برف و بارندگی

 بررسی سامانه‌های گرمایش بیمارستان‌ها و اطمینان از کارایی و عملکرد آنها در سرما و برودت هوا

 ذخیره سازی سوخت مورد نیاز دیزل ژنراتورها و مولدهای برق در بیمارستان‌های دانشگاهی، نظامی، خصوصی و خیریه

 عایق بندی و انجام اقدامات لازم به منظور پیشگیری از یخ‌زدگی تاسیسات آب رسانی بیمارستان

 بازدید فنی از آمبولانس های بیمارستانی و رفع نواقص و معایب موجود

 بررسی و آماده‌سازی آمبولانس‌های بیمارستانی از نظر تجهیزات زمستانی از قبیل زنجیر چرخ، برف‌پاک‌کن، سامانه گرمایشی آمبولانس و...

 تامین کمبودهای دارویی و مواد مصرفی مورد نیاز بیمارستان با تاکید بر استوک دارویی بخش اورژانس

اعلام آماده باش به حوزه اورژانس پیش بیمارستانی شامل مراحلی است که باید مدنظر گرفت، با توجه به وجود نقاط برف گیر، کوهستانی و صعب‌العبور متعدد در سطح دانشگاه علوم پزشکی کرمان و حضور شبانه روزی پایگاه های اورژانس جاده ای، نسبت به آماده‌باش کامل این مراکز اقدام گردید. در این راستا موارد ذیل مورد بررسی و تاکید جدی در حوزه فوریت‌های پزشکی قرار گرفته است.

آماده سازی آمبولانس ها و پایگاه ها از نظر برخورداری از تجهیزات مورد نیاز در ارائه خدمت به مصدومان دچار سرمازدگی و یخ زدگی و سیلاب از قبیل ترمال بلانکت، سامانه های گرمایش کابین بیمار و...

تاکید بر روشن نمودن آمبولانس‌ها در ساعات شب و در زمان بارش برف به صورت هر دو ساعت یکبار

انجام اقدامات لازم در جهت جلوگیری از یخ زدگی دارو، سرم و لوازم موجود در آمبولانس به ویژه در پایگاه های مستقر در مناطق کوهستانی و برف‌گیر

با توجه به اقدامات پیشگیرانه و اتخاذ تمهیدات لازم در زمینه کاهش آسیب و جلوگیری از از خسارات احتمالی و با عنایت به هشدار و آماده باش صادره و نظارت های مستمر بر نحوه اجرای فرمایین صادره از مرکز عملیات اضطراری دانشگاه علوم پزشکی کرمان، خوشبختانه آسیب های جدی  به زیرساخت های حوزه سلامت در استان کرمان رخ نداده است.

شرح رخداد سیل، کولاک برف و توفان در استان کرمان

با توجه به ورود دو سامانه بارشی در دو مقطع زمانی در طی روزهای اخیر به استان کرمان، تمامی شهرستان‌های تابعه دانشگاه های علوم پزشکی کرمان، بم، رفسنجان، جیرفت و سیرجان تحت تاثیر بارندگی ها قرار گرفته، که عمده بارش‌ها در شرق و جنوب استان کرمان با مرکزیت شهرستان های بم، ریگان، جیرفت، عنبرآباد، منوجان، قلعه گنج، فاریاب، کهنوج و رودبارجنوب به ثبت رسید. طی این مدت به دلیل شدت بارش های به سقف مراکز بهداشتی و درمانی آسیب وارد شد و با ورود آب به برخی از واحد های بهداشتی و پایگاه اورژانس این واحدها از چرخه عملیات خارج شدند.

بر اساس رخداد سیل در جنوب و شرق استان کرمان ۲ نفر مصدوم به مراکز درمانی انتقال، ۳ نفر ( دو کودک ۵ ساله و ۱ مرد ۲۴ ساله) جان خود را از دست دادند و ۲ مادرباردار پرخطر به مرکز درمانی پاستور بم انتقال یافتند.

براساس اعلام مدیریت بحران استان کرمان مسیر ۳۲۳ روستا مسدود و آب و برق ۳۰ روستا قطع می باشد همچنین ۵ روستا در حاشیه رودخانه ها تخلیه اضطراری شدند.

با توجه به ورود سامانه بارشی به استان  هرمزگان و هچنین بارش شدید باران و ورود سیلاب ها از استان کرمان به سمت استان عرمزگان، تمامی شهرستان‌های تابعه دانشگاه های علوم پزشکی هرمزگان در آماده باش کامل قرار گرفتند. طی این مدت به دلیل شدت بارش های به سقف مراکز بهداشتی و درمانی آسیب وارد شد و با ورود آب به برخی از واحد های بهداشتی و پایگاه اورژانس این واحدها از چرخه عملیات خارج شدند.

براساس اعلام مدیریت بحران استان هرمزگان مسیر ۴۵۰ روستا مسدود و آب و برق ۲۳ روستا قطع می باشد همچنین ۳ روستا پایین دست سد استقلال میناب تخلیه اضطراری شده است، همچنین ۶  نفر مصدوم به مراکز درمانی انتقال، ۲ نفر جان خود را از دست دادند و ۴۱  مادرباردار پرخطر و بیمار خاص به مرکز درمانی انتقال یافتند.

می توان گفت در هفته های پایانی دی ۱۴۰۰ ، سازمان اورژانس کشور با تمامی توان و آمادگی پرسنل خودتوانستند بیماران و آسیب دیدگان زیادی را از سیلاب ها و طوفان های شهرهای جنوب کشور خصوصا استان کرمان نجات دهند که از امدادگری آنان از طریق هوایی و زمینی کسری از ثانیه دریغ نکردند.

از: احسان صادقی ارمکی