(لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک 318): المیرا سفیان، کارشناس امور انجمن‌های نهاد کتابخانه عمومی کشور: رشد و گسترش همه جانبه شهرها و مطرح شدن عامل سرعت در زندگی مدرن امروزی، تغییرات عظیمی در روابط و تعامل انسان و محیط به وجود آورده است. به دنبال گسترش شهرها و افزایش نیاز فزاینده به سرعت در ارتباطات، حمل و نقل فوق سریع از جمله مترو، در عرصه شهرها مطرح شد و به تبع آن شهروندان ناگزیر به استفاده وسیع روزمره از محیط های جدید شدند. مترو یکی از عناصر جهان مدرن در کلان شهر تهران و یکی از محیط های پرتردد شهری است که نقش موثری در تغییرات اجتماعی، فرهنگی و‌ اقتصادی ‌جامعه‌ ایفا می‌کنند. طبق آمارهایی که سازمان مترو اعلام می کند روزانه سه‌ میلیون ‌نفر ‌از‌ مترو‌ تهران ‌استفاده‌ ميکنند ‌و اغلب این افراد هم مسافر همه روزه هستند.  مترو که اکنون بیش از دهها سال از عمر آن می گذرد ‌يک ‌راهرو‌و‌کرويدور ‌زيرزمیني ‌ايجاد‌کرده ‌است ‌که‌ شمال‌ به جنوب ‌و‌ شرق ‌به ‌غرب‌ اين‌ کلانشهر ‌را ‌به‌ هم‌ متصل‌ کرده ‌است، فلسفه‌ وجودی‌ مترو‌ در‌ این کلانشهر ‌پیش‌ از ‌هر ‌چیز ‌مبتني ‌بر ‌جابه جايي ‌مردم‌ و ‌آگاهي ‌از‌ اين ‌امر ‌بوده، استفاده از این محیط به منظور انواع تبلیغات فرهنگی، اجتماعی و تجاری گویای اهمیت و نقش محیطی ایستگاه های مترو در این زمینه است. لزوم توجه به فرهنگ و هویت فرهنگی در طراحی عناصر محیطی متروی تهران را به مکانی برای تفکر و القای ارزش‌ها و مولفه‌های فرهنگی و هویت ایرانی- اسلامی تبدیل کرده است از آنجایی که، غالب اقشار جامعه اعم از پیر و جوان،زن و مرد و سطوح مختلف اقتصادی و فرهنگی شامل بازاری ها، دانشجویان، فرهنگیان و ... ، از این رو علاوه بر اینکه تهران کلان شهری محسوب می شود که تلاقی فرهنگ ها را در خودی جای داده است، متروی تهران نیز در مقیاسی کوچک تر، نمایشی از این تلاقی فرهنگ هاست. این امتیاز به دلایل مختلفی از جمله طرح های ترافیکی و آلودگی هوا تهران و .. است که مسافران را به استفاده از مترو متمایل می کند، این در حالی است که سایر وسایل نقلیه عمومی از این امتیاز برخوردار نیستند. زمان نسبتا طولانی که مسافران در مترو سپری می کنند، تبادلات فرهنگی مسافران با محیط و با یکدیگر، با شدت و سرعت بیشتر صورت می گیرد. به عبارت دیگر این عامل، ظرفیت فراوانی برای فعالیت های فرهنگی فراهم می آورد.

حضور کتابخانه‌های عمومی در هرکشوری یک مرجع فرهنگی برای جامعه تلقی می‌شود. نقش این مرجع فرهنگی این است که با قرار دادن افکار و عقاید و حاصل اندیشه‌های خلاق در کنار یکدیگر، وسیله‌ای برای ایجاد علاقه به مطالعه و تحقیق برای افراد جامعه پدیدآورد. از منظر دیگر کتابخانه‌های عمومی به عنوان نهادهای مردم سالار از جمله نهادهایی هستند که تعامل زیادی با تودهای جامعه دارند درحالیکه به تمام اقشار جامعه با نیاز و خصوصیات متفاوت ارائه خدمات می‌دهند.. علاوه بر این، کتابخانه مبین ارزش اجتماعی و فرهنگی و یک مکانی برای نمایشگاه ‌ها، رویدادها و فعالیت‌ها فرهنگی شده است.

کتابخانه‌ها برای اینکه بتوانند در راستای ایفای مؤثر نقش خود، همسو و هماهنگ با توسعة علمی و فرهنگی جامعة استفاده‌کننده حرکت کنند باید خود را با تغییرات موجود هماهنگ کنند. از این رو باید همراه با توسعه فرهنگی و علمی جامعه استفاده کننده از آنها رشد کنند و همگام با تغییر در سطح نیازهای مشتریان منابع اطلاعاتی مورد نیاز آنها را ارائه کنند، کتابخانه هاي عمومی یکی از ابزارهاي دسترسی افراد جامعه به منابع دانش و فعالیت‌هاي فکري بشر می باشند. به همین دلیل براي ایجاد و توسعه‌ي آن ها باید از مولفه هاي جمعیتی استفاده شود، محل استقرار كتابخانه‌هاي عمومي و نحوة توزيع آنها در سطح شهرها، مستقيم يا غير مستقيم، در ميزان مراجعه و استفاده افراد از كتابخانه دخالت دارد. همجواري كتابخانه با كاربريهاي پر تجمع نظير، پاركها، مساجد، فرهنگسراها و موزه‌ها، و متروها مي‌تواند نقشي بسزا در افزايش اقبال مردمي نسبت به كتابخانه‌هاي عمومي ايفا نمايد، با توجه به مولفه‏های ذکر شده در دستنامه‌های مکان یابی کتابخانه‌ها که توسط لیزا پادیلا و به همت موسسه معماران آمریکا در سال 2004 انتشار یافته است از جمله: كمترين ميزان فاصله را از مراكز و سازه‌هاي شهري داشته باشند و همچنین بهتر است كه كتابخانه‌هاي عمومي در مناطقي پر جمعيت بنا شوند در واقع ميزان جمعيت هر مكان عامل مهمي براي برآوردن نيازهاي آنان به كاركردهاي مختلف شهري است .

از این رو  نهاد کتابخانه عمومی کشور با اهداف گسترش بهره گیری از کتاب و کتابخوانی، فراهم آوردن محیط مساعد به منظور دسترسی آسان اقشار جامعه به منابع، کمک به بالا بردن سطح آگـاهی هـاي عمـومی در زمینـه هـاي علمـی، فرهنگـی، اجتمـاعی و اقتصادی، گسترش روابط و مبادلات فرهنگی، تقویت سرمایه فرهنگی و اجتماعی، فراهم آوردن زمینه هاي رغبت و شوق عمومی در جهـت مشـارکت مردمـی در ایجـاد کتابخانـه هاي عمومی در کشور و ... است.

این نهاد فرهنگی تاکنون طرح و برنامه‌های مختلفی برای رسیدن به اهداف پیش گفته انجام داده است. یکی از طرحهای که با تعامل با سازمان معاونت امور فرهنگی و اجتماعی شرکت بهره برداری راه آهن شهری تهران در جهت تقويت و ارتقا فرهنگ کتابخوانی و افزايش سرانه مطالعه در ميان مسافران مترو هنگام سفرهای درون شهری،  صورت گرفته است تا اگر مردم رغبتی برای مراجعه به کتابخانه ندارند حداقل برنامه‌ای کتاب و کتابخانه در بین مردم راه پیدا کند، مترو کتاب است، این طرح در 22مرداد سال 1399 با مشارکت معاونت امور فرهنگی و اجتماعی شرکت بهره برداری راه آهن شهری تهران و حومه طی تفاهم نامه‌ای تصمیم به تاسیس کتابخانه های عمومی در ایستگاه مترو میدان حضرت ولی عصر(عج) گرفتند. افتتاح کتابخانه عمومی در مترو تهران یکی از اهداف معاونت توسعه و ترویج کتابخوانی نهاد بود توانست با هدف برقرای عدالت فرهنگی در حوزه شهروندی و استفاده از فضاهای عمومی در جهت راه اندازی کتابخانه های عمومی در نقاط فاقد کتابخانه اجرایی کند در واقع هدف اصلی معاونت توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی، مجری و طراح اکثر وظایفی است که در قانون تأسیس نهاد برعهده آن گذاشته شده  است. از جمله برنامه‌ریزی برای تأسیس، ساخت، تجهیز و توسعه کتابخانه‌ها و نظارت بر فعالیت‌ آنها گرفته تا تهیه دستورالعمل‌ برای نظارت بر ارائه خدمات‌ کتابخانه‌ای و تأمین و ترویج منابع کتابخانه‌ای و تعیین معیارهای مربوط به امور مختلف کتابخانه‌های عمومی است.

 

 

تاریخچه کتابخانه مترو در جهان

قرار دادن غرفه‌های کتاب در ایستگاههای مترو اقدامی است برای ترویج فرهنگ کتابخوانی و حضور کتاب در زندگی اجتماعی مردم، این طرح که در بعضی کشورها به شکلها دیجیتالی و سنتی با نامهای مختلف اجرا میشود، شامل قراردادن غرفه‌های کتاب درایستگاههای پرتردد. در واقع این غرفه‌های کتاب همانند یک کتابخانه عمومی کوچک و دارای کتابهایی از همه موضوعات است.

برای اولین بار در اسپانیا، مترو کتاب مادرید در سال 2004 به شکل غرفه‌های کوچک و سبک به شکل سینوس با شیشه‌های روشن در داخل ورودی سالن‏های مترو قرار گرفته شد هدف از این طرح تشویق به مطالعه و پر کردن وقت مسافران بود در این طرح مسافران می توانستند کتابی را امانت گرفته و در هر ایستگاهی کتاب را  تحویل بدهند.

کتابخانه مترو در قالب کتابخانه دیجیتال برای اولین بار  با همکاری کتابخانه عمومی نیویورک، کتابخانه عمومی بروکلین، کتابخانه کوئینز، اداره حمل و نقل متروپولیتن و شرکت مخابراتی ترانزیت بی سیم  با هدف در دسترس قرار دادن هزاران کتابهای الکترونیکی رایگان برای مسافران مترو قطاری با 10 واگن با کلماتی کتابخانه مترو تزیین شده و صندلی‌های شبیه به کتاب داخل قفسه طراحی شده در سال 2011در خطوط E و F در بروکلین، منهتن و کوئینز افتتاح شد، هنگام ورود به ایستگاه مترو، به شبکه حمل‌ونقل بی‌سیم وای فای در تمام ایستگاه‌های زیرزمینی متصل می‌شوید. زمانی که وارد  SubwayLibrary.com  شوید  می‌توانید مرور و دانلود کتاب‌ها، داستان‌های کوتاه، فصل‌ها و گزیده‌های ناشران کتابخانه عمومی نیویورک را شروع کنید.

 

 

کتاب مترو بخارست در سال2013 با هدف تشویق به مطالعه در بین جوانان رومانیابی ، با همکاری شرکت مخابراتی وودافون رومانی و ناشر کتابهای الکترونیکی در ایستگاه مترو ویکتوریا افتتاح شد. این پروژه با هدف تشویق به مطالعه در بین جوانان رومانیایی که طبق آمارهای رسمی کشور رومانی حدود 52% از جوانان که هرگز کتاب نخونده‌اند آغاز به کار کرد در واقع مسافران با ورود به مترو بخارست پوسترهایی از کتابهایی که از بالا به پایین دیوارها کشیده شده است مشاهده کنند، روی این پوسترها  کدهایی از  QR درج شده که  میتوانند با گوشی هوشمند کد را اسکن کنند و شروع به مطالعه کنند.

مترو پکن در سال  2015 اولین مترو کتاب را در خط 4 با هدف ارتقای فرهنگ کتاب‌خوانی و ترویج آن پروژه‏ای با همکاری شرکت بهره بردای متروی آغاز به کار کرد. مسافران می توانند  با اسکن کردن یک کد QR که درون واگن‌ها قرار داده شده است به کتابخانه‌ای 70000 جلدی از کتاب‌های الکترونیک رایگان دسترسی داشته باشند.  

در یکی دیگر از خطوط متروی شانگهای یک کتابخانه از کتاب‌های واقعی در دسترس مسافران قرار گرفته است  که مسافران می‌توانند آن را در ایستگاه تحویل بگیرند و در ایستگاه بعدی که پیاده می‌شوند تحویل دهند.

اهداف کتابخانه مترو ولیعصر

• آوردن کتاب به میان اقشار جامعه
• افزایش سرانه مطالعه
• ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی
• هدایت افکار عمومی و جریان سازی فکری
• دسترسی آسان به منابع اطلاعاتی جدید و مفید و مورد علاقه شهروندان در مترو
• افزایش گرایش شهروندان به استفاده مفید از وقت
• دسترسی بیشتر شهروندان به کتاب.

 از آنجا که مطالعه و کتابخوانی مهم‌ترین رکن توسعه هر کشور محسوب می شود، گسترش، ترویج و نهادینه نمودن عادت مطالعه باید در راس برنامه‌های دولت و مردم قرار گیرد و همه دستگاههای مسئول با تلاش در جهت رفع موانع موجود، گام‌های جدی‌تری در این زمینه بردارند.

با توجه به ضرورت و اهمیت مطالعه در بین مردم، گسترش سیاستگذاران و برنامه‌ریزان فرهنگی الزامی است و نباید کتاب وسیله‌ای جهت گذراندن اوقات فراغت تلقی شود، بلکه در واقع ابزار فرهنگی و زیر بنای توسعه کشور است. اگرچه چند ماهی از شروع به کار  مترو کتاب میگذرد اما این طرح برای توسعه و دستیابی به اهداف خود نیازمند مشارکت و یاری همه اقشار جامعه است. معرفی این طرح از سوی کتابداران، کتابخانه‌های عمومی، نشریات و رسانه‌های مجازی ، آگهی می‌تواند گامهای مؤثری در راستای توسعه و گسترش این طرح در جامعه باشد.

------------------------------------------------------------

منابع

اسلامی دوست، مریم (1395)، تاثير گرافيک محيطي متروي تهران بر فرهنگ و هويت، هنرهای تجمسی(هنرهای زیبا)

مختارپور، رضا (1387)، مكان يابي کتابخانه هاي عمومي کشور: ضرورت و مولفه ها (با تاکيد بر سامانه اطلاعات جغرافيايي)، پردازش و مديريت اطلاعات (علوم و فناوري اطلاعات).

مختارپور، علیرضا (1399)، هم‌افزایی ارزشمند دو نهاد عمومی در شهر تهران با محوریت کتاب.

 رمضانی، مهدی (1400)، گفتگو با مهدی رمضانی، معاون نهاد کتابخانه‌های عمومی | کتابخانه دیگر فقط یک کتابخانه نیست.

صفوی، زینب (1393)، کتابخوانی در مدار ایستگاه مطالعه، فصلنامه تحلیلی پژوهشی، فصلنامه تحلیلی پژوهشی کتاب مهر

Bucharest Subway Station Turned into Digital Library)2013) https://www.mdgadvertising.com/marketing-insights/bucharest-subway-station-turned-into-digital-library/

Bibliometro Madrid Madrid(2005)

http://www.paredespedrosa.com/en/works/66-bibliometro-madrid/

Beijing's First Subway Library Opened The first phase offers 10 free e-books for online reading(2015)

 http://www.library.sh.cn/Web/news/2015115/n69112345.html

SubwayLibrary: Free E-Books for Your Commute(2017) https://www.nypl.org/blog/2017/06/08/subwaylibrary