گویا رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت: حداکثر ۱۵ درصد مبتلایان به کرونا به آنتی‌بیوتیک نیاز دارند اما متاسفانه ۷۵ درصد از کل مبتلایان آنتی‌بیوتیک دریافت می‌کنند
یاسر مختاری
مقاومت میکروبی یکی از مشکلات امروز دنیای سلامت است به گونه‌ای که سازمان جهانی بهداشت یک هفته را با عنوان هفته اطلاع رسانی آنتی‌بیوتیک‌ها یا هفته مقاومت میکروبی در نظر گرفته است که هدف از آن افزایش آگاهی عمومی و جهانی در برابر مقاومت میکروب‌ها به داروهای آنتی میکروبیال است.
مقاومت به داروهای آنتی میکروبیال زمانی رخ می‌دهد که باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و همچنین انگل‌ها به اثرات داروها مقاوم شوند و به همین دلیل درمان عفونت‌ها بسیار سخت‌تر و خطر گسترش بیماری‌ها نیز افزایش پیدا می‌کند، در نتیجه این مقاومت میکروبی ممکن است منجر به بیماری‌های شدید و مرگ شود. ترکیبات آنتی میکروبیال به عنوان یک ابزار بسیار مهم در درمان بیماری‌های انسان‌ها، حیوانات و گیاهان به شمار می‌روند و شامل آنتی بیوتیک‌ها، داروهای ضد ویروس، ضد قارچ و ضد پرتوزا هستند.
به گفته بسیاری از کارشناسان عواملی مانند استفاده بیش از حد از داروها در انسان، صنعت پرورش دام، کشاورزی و همچنین عدم دسترسی انسان‌ها به آب آشامیدنی سالم و بهداشتی برای مصرف شخصی و استفاده در کشاورزی، اشاره کرد از جمله عوامل اصلی در رابطه با بروز مقاومت به آنتی‌باکتریال‌ها شده است.
محمدمهدی گویا، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت در نشست رسانه‌ای که روز شنبه 22 آبان‌ماه به مناسبت هفته اطلاع رسانی مقاومت میکروبی برگزار شد، با اشاره به تاثیر پاندمی کرونا بر حاشیه رفتن بسیاری از مشکلات سلامت در سراسر جهان اظهار کرد: «از جمله مهمترین این مشکلات که تحت تاثیر پاندمی کرونا قرار گرفته موضوع مقاومت میکروبی است.»
گویا ادامه داد: «برای سال‌ها، مسئولین بهداشتی جهان خطر مقاوم شدن میکروارگانیسم‌ها به درمان را به عنوان یک تهدید برای سلامت مردم گوشزد می‌کردند. کم‌کم این نگرانی‌ها به واقعیت پیوست و شاهد آن هستیم میکروارگانیسم‌های مختلفی در دنیا به داروهای ساده و موجود مقاومت پیدا کردند و کار به جایی رسیده که برای برخی از آنها درمانی وجود ندارد.»
گویا بیان کرد: «برخی دیگر از میکروارگانیسم‌ها به داروهای اصلی و کم عارضه‌تر مقاوم شدند و تنها به داروهای گرانقیمت و پر عارضه‌تر پاسخ می‌دهند که دسترسی به آنها به راحتی امکان پذیر نیست و این مشکل روز‌به‌روز پیچیده‌تر می‌شود؛ مگر اینکه تلاش و عزم همگانی و جهانی وجود داشته باشد تا از بروز هرچه بیشتر این واقعه جلوگیری کنیم. هرچند که شاید جلوگیری لغت مناسبی برای مقابله با مقاومت میکروبی نباشد.» وی با بیان اینکه هر میکروبی که در بدن انسان و حیوان ایجاد بیماری می‌کند یک ویژگی دارد، گفت: « این ویژگی با تغییراتی که به دلیل انتقال آن از بدنی به بدن دیگر در ساختار ژنتیکی‌اش به وجود می‌آید، می‌تواند در روند درمان به داروهایی که برای درمانش به کار می‌رود مقاومت کند، مگر اینکه درایت خاصی برای درمان آن وجود داشته باشد تا چنین اتفاقی رخ ندهد.»
دلایل بروز مقاومت میکروبی
گویا همچنین در ادامه به دلایل بروز مقاومت میکروبی پرداخت و اظهار کرد: «بیشتر موارد مقاومت میکروبی نسبت به میکروارگانیسم‌ها متاسفانه در بیمارستان‌ها به‌ویژه بخش‌های آی‌سی‌یو رخ می‌دهد و چنانچه با برنامه‌ریزی مناسبی جلوی این اتفاقات را بگیریم شاید بتوان نسبت به آینده امیدوار‌تر بود. اگر تجویز دارو با حساب و کتاب مناسب باشد به همراه تغییراتی که در مصرف داروها صورت می‌گیرد و شاید بتوان امیدوار بود که این پدیده دیرتر رخ دهد.»
مصرف بی‌رویه آنتی بیوتیک در مبتلایان به کرونا
وی افزود: «برخی داروهای ضد میکروبی بودند که مدت کوتاهی پس از آنکه تجویز سراسری آنها آغاز شد، مقاومت میکروبی نسبت به آنها رخ داد. به عنوان مثال از بین بیمارانی که بر اثر ابتلا به کرونا در آی‌سی‌یو بستری می‌شوند حداکثر ۱۵ درصد آنها نیاز به آنتی‌بیوتیک دارند اما متاسفانه شاهد آن هستیم که ۷۵ درصد این افراد آنتی‌بیوتیک دریافت می‌کنند و این نشان از مصرف بی‌رویه دارو دارد.»
گویا ادامه داد: «نمونه دیگر سل‌های مقاوم به درمان است که داروهای خط اولی که برای آنها به کار می‌رفت و در شش ماه بیمار بهبود می‌یافت از بین رفته و حالا به دنبال مصرف بی رویه دارو، سل‌هایی به وجود آمده است که نسبت به دارو مقاوم شدند.»
وی افزود: «مواردی از بیماری‌های آمیزشی نیز وجود دارند که به دلیل مصرف بی رویه آنتی‌بیوتیک‌ها و بروز مقاومت میکروبی و عدم هماهنگی بیمار و پزشک، مبتلایان به آنها نسبت به دارو مقاوم شدند و به سادگی درمانشان موثر نیست. برخی انواع سوزاک متاسفانه هیچ درمانی ندارند. فرد مبتلا به این بیماری علاوه بر رنج و عذابی که خودش می‌کشد متاسفانه عفونت خود را می‌تواند به همسرش منتقل کند. مواردی از میکروب‌های بیمارستانی داریم که آنها را با گران ترین داروها هم به سختی می‌توان درمان کرد و متاسفانه مصرف و تجویز بی‌رویه و مصرف بیش از حد یا کمتر از حد داروهای ضد میکروبی کار را سخت کرده است و کسی که داروهای ضدمیکروبی تجویز می‌کند باید بیمار خود را کنترل کند و به او آموزش دهد.» گویا با بیان اینکه با میکروارگانسیم‌های مقاوم به دارو و سخت در درمان متعددی روبرو هستیم که هر روز بر تعداد آنها افزوده می‌شود، گفت: «متاسفانه مواردی از عفونت HIV را داریم که به دلیل عدم تجویز درست و مصرف مناسب دارو به بیماری مقاوم به دارو تبدیل شده‌اند.» وی تصریح کرد: «میلیون‌ها تومان هزینه هر ماه درمان فرد مبتلا به مقاومت میکروبی است؛ کسی که برای اولین بار داروی پنی‌سیلین را کشف کرد یعنی دکتر الکساندر فلمینگ در سال ۱۹۴۵ اعلام کرد که دارو را کشف کردم اما اگر رعایت نکنید این دارو به زودی غیرموثر خواهد شد و هر دارویی هم که دقت در تجویز آن صورت نگیرد تبدیل به داروی بی اثر می‌شود.»
وی در ادامه با تاکید بر لزوم هماهنگی بین پزشک، بیمار و بخش‌هایی که برای سلامت دام کار می‌کنند، تاکید کرد: «هماهنگی پزشک و بیمار و بخش‌های مختلفی که برای سلامت دام کار می‌کنند و بخش‌های ناظر بر سلامت انسان و سازمان‌هایی که کار نظارت بر سلامت دارو انجام می‌دهند، موثر است و باید دقت کافی صورت گیرد تا مصرف دارو در سلامت دام و کارخانه‌های تولید مواد غذایی با نظارت سازمان غذا و دارو باشد تا از خطر مقاومت میکروبی دور شویم.»
شرایط نگهداری واکسن
گویا در رابطه با شرایط نگهداری و دپوی واکسن‌های کرونا، گفت: «آنقدر نظارت بر واکسن‌ها از جمله واکسن کرونا دقیق و حساس و پیچیده است که به مردم اطمینان خاطر می‌دهم هیچ واکسنی تا وقتی از فیلترهای سختگیرانه سازمان غذا و دارو عبور نکند اصلا اجازه مصرف نخواهد داشت. یکی از مهمترین فیلترها تاریخ مصرف واکسن‌ها و شرایط نگهداری آنها است و امکان ندارد یک واکسنی که تاریخ مصرفش توسط غذا و دارو تعیین شده باشد و حتی یک روز از آن تاریخ گذشته باشد، اجازه دهیم که مردم استفاده کنند. ذخیره واکسن در کشور ما با تمام این ملاحظات صورت گرفته است و با تاریخ انقضای مناسب نگهداری شده و در اختیار مردم قرار می‌گیرد.» وی همچنین در رابطه با موارد شناسایی شده آنفلوآنزا نیز گفت: «تعداد موارد در حال حاضر بسیار کم است و در چندین استان کشور دیده شده است. این آنفلوآنزای فصلی از نوع H3N2 است و تقریبا تمام مواردی که پیدا کردیم از این نوع بوده است و به شدت در حال مراقبت هستیم.»
وی افزود: «یکی از کارهایی که اکنون با همکاری انستیتو پاستور انجام می‌دهیم تولید کیت‌هایی است که به صورت همزمان هم آنفلوآنزا و هم کووید۱۹ را تشخیص می‌دهند، بنابراین به مردم اطمینان می‌دهیم که آنفلوآنزا به دقت رصد می‌شود. به محض اینکه ببینیم به یک نگرانی تبدیل می‌شود حتما به اطلاع مردم می‌رسانیم. ضمن اینکه پیشگیری از آنفلوآنزا و کرونا تفاوتی ندارد و باید رعایت موارد بهداشتی صورت گیرد و طبیعی است که با این رعایت‌های بهداشتی که در حال انجام است باید انتظار داشته باشیم موارد آنفلوآنزا کم باشد.»
گویا ادامه داد: «امکان دیگری را هم باید در نظر گرفت و آنهم این است که وقتی یک سالی مانند سال قبل آنفلوآنزا خیلی کم دیده می‌شود، این خطر وجود دارد که در بدن برخی افراد ایمنی نسبت به این ویروس کم می‌شود و به دنبال آن احتمال ابتلا در سال جا ی بیشتر می‌شود و احتمال همه گیری هم به همین نسبت خواهد بود. سازمان جهانی بهداشت هم این پیش‌بینی را کرده است که ممکن است در سال جاری موارد آنفلوآنزا بیشتر شود.»
گویا تصریح کرد: «شرایط بستری برای بیمار مبتلا به آنفلوآنزا تفاوتی با بیمار مبتلا به کرونا ندارد و هر بیمار مبتلا به آنفلوآنزایی که دچار دیسترس تنفسی و تب‌های شدید شود و نتواند درمان سرپایی را تحمل کند، حتما بستری می‌شود وچون برخی از این بیماران نیاز به درمان ویژه و کمک تنفسی دارند، پروتکل خاص خود را دارد که همکاران رعایت می‌کنند.»
وی تاکید کرد: «در سال جاری و سال گذشته موارد ابتلا به آنفلوآنزا بسیار کم بوده است. سال گذشته و امسال به حد آستانه و اعلام هشدار آنفلوآنزا نرسیدیم ولی اگر چنین اتفاقی رخ دهد حتما اطلاع رسانی خواهیم کرد.» وی با بیان اینکه امسال واکسن‌های تولید داخل آنفلوآنزای کشور وجود دارند، گفت: «سال گذشته عمده واکسن‌ها را وارد می‌کردیم ولی امسال به هر دو امکان دسترسی داریم. تا جایی که بتوانیم از واکسن تولید داخل که کاملا بررسی شده هستند را استفاده می‌کنیم و در صورت لزوم و درصورت کمبود از منابع خارجی تهیه می‌کنیم، در ابتدای امر هم از واکسن خارجی استفاده کردیم.» وی یادآور شد: «تزریق همزمان واکسن آنفلوآنزا و کرونا امکان پذیر است اما ترجیح این است که این دو واکسن با فاصله از هم تزریق شوند که نگرانی وجود نداشته باشد.»
تاثیر کرونا بر بیماری‌های دیگر
گویا در ادامه با بیان اینکه کووید۱۹ بر کنترل اکثر بیماری‌ها در ایران و جهان اثرگذار بوده است، گفت: «بیماریابی‌ها از جمله در سل، HIV و... در سراسر جهان دستخوش آسیب شده است به این دلیل که تعداد بالای مبتلایان کرونا بخش زیادی از کار پزشکان را به خود اختصاص داده است با این حال تلاش کردیم با برنامه‌ریزی حساب شده فاصله را کم کنیم و نگذاریم به این برنامه‌ها آسیب برسد و اکنون هم به دقت برنامه‌ریزی می‌کنیم خلاءهایی که در یک سال و نیم گذشته به دلیل کرونا با آن مواجه شدیم را هرچه سریع‌تر بپوشانیم.»
وی افزود: «جدی‌ترین بیماری کشور برای ما به تعداد بیماران بستگی ندارد؛ مثلا بیماری سل یک بیماری جدی است که حتی یک مورد آن هم برایمان مهم است، چرا که یک مشکل جهانی است و اگر دیر عمل کنیم به سادگی قابل درمان نخواهد بود. عفونت HIV هم همینطور اهمیت دارد، چون تاخیر در شناسایی این بیماران یعنی تعداد بیماران افزایش می‌یابد. در کنار کرونا مسئله بیماری‌های گوارشی، آنفلوآنزای فصلی، بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن که در شرایط حذف آنها هستیم و... قرار دارد که اهمیت دارند.»
گویا با اشاره به افزایش موارد ابتلا به سرخک در یک الی دو سال گذشته، تاکید کرد: «البته این تعداد بسیار کمتر از چیزی است که در دنیا رخ می‌دهد به عنوان مثال در یکی از کشورهای همسایه ما یکی از بزرگترین همه‌گیری‌های سرخک در تاریخ آنجا رخ داده است و ما هم روابط و تردد زیادی با کشورهای همسایه داریم و تقریبا می‌توان گفت اکثریت موارد ابتلا به سرخک که در کشور تشخیص دادیم یا در میان مهاجرین و مسافرین بودند و یا در میان کسانی بوده است که با این بیماران ارتباط داشتند.» وی ادامه داد: «هفته گذشته برنامه واکسیناسیون گسترده سرخک در استان‌هایی که در معرض خطر بالا قرار داشتند مانند سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بخش‌های جنوبی کرمان را برای کودکان زیر ۵ سال و افراد زیر ۱۵ سالی که در معرض خطر بیشتر در بین مهاجرین بودند انجام دادیم و خوشبختانه برنامه خوب و موفقی بود. در رابطه با مسائل قانونی ترددها وضعیت کاملا مشخص است که از وظایف سایر سازمان‌ها است.»
پوشش ۹۰ درصدی واکسیناسیون
وی افزود: «درمورد تزریق دوز اول واکسن کرونا با پوشش بالای ۹۰ درصد روبرو هستیم هرچند دلمان می‌خواهد از این هم بالاتر برویم. طبیعی است که وقتی پوشش از ۹۰ درصد افزایش پیدا کند، میزان کسانی که برای اولین بار مراجعه می‌کنند کاهش پیدا می‌کند، البته از این امر راضی نیستیم چرا که میخواهیم به پوشش بالاتری برسیم و از مردم میخواهیم برای دریافت واکسن مراجعه کنند.»
گویا گفت: «سیاست‌های دیگری مبتنی بر واکسیناسیون سیار مناطقی که پوشش واکسن بالا نیست وجود دارد. هر کسی که دوز اول را تزریق کند می‌داند یک دوز ایمنی کافی ایجاد نمی‌کند و اطمینان خاطر داریم همه آنها برای دوز دوم مراجعه می‌کنند.»
وی ادامه داد: «درباره برخی واکسن‌هایی که استفاده می‌کنیم نیز تزریق دوز سوم حتما ضروری است و دستورالعمل تزریق دوز سوم به عنوان دوز بوستر را برای همکاران بخش بهداشت و درمان و برخی بیماران خاص از ۱۴ مهرماه به دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور اعلام کردیم و الان هم اعلام کردیم افراد بالای ۶۰ سال هم چنانچه از تزریق دوز دومشان بیش از ۴ ماه گذشته است برای تزریق دوز سوم مراجعه کنند. تا چهارشنبه عصر (۱۹ آبان) حدود ۴۰۰ هزارنفر دوز سوم واکسن را تزریق کردند. با اتمام گروه سنی ۶۰ سال به بالا سایر گروه‌های سنی را هم برای دوز سوم اعلام خواهیم کرد. سیاست ما واکسیناسیون راحت با کاهش ازدحام است.»
بیماری‌های عفونی سومین عامل مرگ و میر در جهان
نوشین محمدحسینی مدیرکل دفتر نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو با بیان اینکه یکی از مهمترین دارایی‌های بشر آنتی‌بیوتیک‌ها هستند که باید از آنها محافظت شود گفت: «از این هفته در تمام دنیا به عنوان هفته محافظت و نگهداری از آنتی‌بیوتیک‌ها یاد می‌شود. زیرا پیش از کشف پنی‌سیلین، سومین عامل مرگ‌ومیر در دنیا، مرگ بر اثر بیماری‌های عفونی بوده است.»
وی افزود: «باید توجه کرد برای اینکه یک دارو وارد عرصه مصرف شود، زمان طولانی برای آن نیاز است. درست سه سال بعد از اینکه آنتی‌بیوتیک‌ها وارد چرخه مصرف شدند، اولین گزارش‌ها در زمینه پاندمی که در مقابل پنی‌سیلین مقاوم شده بود، منتشر شدند. از همان زمان مسابقه انسان و میکروب‌ها آغاز شده است.»
محمد حسینی بیان کرد: «مقاومت میکروبی موضوعی اجتناب‌ناپذیر است، اما استفاده نامناسب از آنتی‌بیوتیک چه از سوی بیمار و چه از سوی تجویزکننده، این مقاومت را افزایش می‌دهد. در عین حال فقط مقاومت میکروبی در رابطه با مصرف بالای آنتی‌بیوتیک رخ نمی‌دهد، بلکه کسانی هم که آنتی‌بیوتیک‌شان را بی‌موقع یا به محض احساس بهبودی قطع می‌کنند، به مقاومت میکروبی کمک می‌کنند. بنابراین هم کم مصرف کردن آنتی‌بیوتیک و هم زیاد مصرف کردن آن می‌تواند بسیار خطرناک باشد.»
محمدحسینی با اشاره به سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰ که زمان کشف آنتی‌بیوتیک‌ها بوده‌اند، گفت: «در این دو دهه طلایی ۲۰ آنتی‌بیوتیک جدید کشف شده است، اما از سال ۱۹۸۷ تاکنون، هیچ آنتی‌بیوتیک جدیدی کشف نشده است که به این معناست که دارایی و گنجینه آنتی‌بیوتیک ما بسیار محدود شده و دیگر آنتی‌بیوتیک جدیدی نداریم. در این شرایط مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک به این معناست که شما ثروت‌تان را دور ریخته و خودتان را به خطر اندازید. در کنار هر دو این‌ها، موضوع مهم دیگر دور ریختن آنتی‌بیوتیک‌هاست. آنتی‌بیوتیک‌ها را در طبیعت نریزید. در غیر این صورت آنتی‌بیوتیک از طریق آب باران و... در طبیعت حرکت کرده و مجددا وارد چرخه حیات شده، به گیاه سرایت کرده، حیوانی آن گیاه را می‌خورد و مجددا مقاومت میکروبی بر اثر دور ریختن نادرست آنتی‌بیوتیک‌ها احتمالا ایجاد می‌شود.»
تجویز بی‌رویه آنتی بیوتیک در نسخ پزشکی
وی با بیان اینکه سازمان غذا و دارو در زمینه تجویز منطقی آنتی‌بیوتیک اقداماتی را در دست دارد، گفت: «اولا که نسخ پزشکان را بررسی و در پایان هر فصل نتیجه را به آنها اعلام می‌کنیم تا بتوانند خودشان را در زمینه میزان تجویز آنتی‌بیوتیک مقایسه کنند. متاسفانه میزان تجویز آنتی‌بیوتیک در نسخ پزشکان ما بیش از اندازه است. پیشنهاد سازمان جهانی بهداشت حدود ۳۰ درصد تجویز است، اما از سال ۱۳۷۵ که کمیته‌های تجویز و مصرف منطقی دارو، شروع به فعالیت کردند، بالای ۵۵ درصد نسخ ما حاوی آنتی‌بیوتیک بوده است که این میزان تا سال گذشته به ۳۸ درصد کاهش یافته است، اما هنوز بالاست. متاسفانه این موضوع در پاندمی کووید، مجددا افزایش یافته و به ۵۰ درصد رسید.»
تشکیل کمیته صیانت از تجویز آنتی بیوتیک در بیمارستان‌ها
محمدحسینی تاکید کرد: «برای اینکه جلوی انتشار شدید مقاومت میکروبی را بگیریم، تا حد ممکن برای پزشکان دوره‌های آموزشی برگزار می‌کنیم. در این زمینه تدوین پروتکل هم کمک‌کننده است. پروتکل‌های تدوین شده برای ۹ دارو، خوشبختانه بسیار موثر بوده است. در کنار آن تدوین دستورالعمل هشدار ارزیابی مجدد برای آنتی‌بیوتیک‌های تجویز شده در نظر گرفته شده است. همچنین برخی آنتی‌بیوتیک‌ها از سطح داروخانه‌ها جمع آوری و فقط به بیمارستان‌ها منتقل شدند تا در مصرف آنها دقت بیشتری انجام شود. همچنین کمیته صیانت از تجویز آنتی‌بیوتیک در بیمارستان‌ها تشکیل شد.»
وی یادآور شد: «در حدود سال‌های ۲۰۰۰، آموکسی‌سیلین بالاترین آنتی‌بیوتیکی بوده که در کشور ما استفاده می‌شد که میزان مصرف آن بالا و ۴۶.۶ درصد بوده است. دارویی مانند سیکلوفلوکساسین مصرفش در کشور زیاد نیست و حدود ۲.۲ درصد است. در سال ۲۰۲۰ متاسفانه آموکسی‌سیلین همچنان هنوز آنتی‌بیوتیک اول ما است، اما به ۲۹ درصد تغییر کرده و مصرفش کمتر شده است. درحالی که متاسفانه آنتی‌بیوتیک‌های آزیترومایسین، سفکسیم، سیپروفلوکساسین و لووفلوکساسین بالا آمدند. در حالیکه قبلا جزو ۱۰ داروی مصرفی اول ما نبودند. این‌ها آنتی‌بیوتیک‌هایی هستند که پتانسیل ایجاد مقاومت در آنها بسیار زیاد است. درخواست من این است که از مصرف بی‌رویه این نوع آنتی‌بیوتیک‌ها، کاملا پرهیز شود. بر این اساس ما اکنون در هشت دانشگاه علوم پزشکی داریم به صورت پایلوت بررسی می‌کنیم برای اینکه این‌ها را شناسایی کنیم و برای پزشکان دوره‌های آموزشی بگذاریم و جایگزین‌ها را معرفی کنیم.»
محمدحسینی اظهار کرد: «انتظار داریم که پزشکان متخصص بیماری‌های عفونی بیشترین آنتی‌بیوتیک‌ها را تجویز کنند، اما می‌بینیم که پزشکان عمومی با ۵۵ درصد تقریبا بیشترین میزان آنتی‌بیوتیک را تجویز می‌کنند و این به این معناست که باید مقداری در تجویز همکاران پزشک عمومی دقت بیشتری انجام شود. علاوه بر این متاسفانه اگر به آمار فروش آنتی‌بیوتیک‌مان نگاه کنیم و تفاوتش را با آمار تجویز نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها هم در کشور بالاست که برای کنترل آن هم یکسری برنامه‌های آموزشی داریم که یکسری از آنها را با همکاری همکاران‌مان در معاونت بهداشت داریم انجام می‌دهیم.»
مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک درمبتلایان کرونا
صاحب‌خبر -
نظر شما