در مقطع كنوني شرايط آشفته ارتش جمهوري موسوم به آذربايجان قابل كتمان نيست. امروزه شهروندان آذري عادت كرده‌اند كه هر روز اخباري درباره نظاميان آذربايجان و وضع نابسامان آن بشنوند. وضع اسفبار حاكم بر قشر ارتش آذربايجان از زماني آشكار شد كه فيلم آزار و اذيت سربازان به وسيله مقامات مافوق در شبكه‌هاي اينترنتي در سال2008 پخش شد، اما آنچه مسلم است، آهنگ تند اين ناملايمات در سه ماهه اخير مي‌باشد. مقال پي آمده درصدد خوانشي اجمالي از اين شرايط است.

آشفتگي ارتش آذربايجان، سوژه‌اي جذاب براي رسانه‌هاي داخل و خارج از اين كشور
ارتش آذربايجان اكنون به يك سوژه خبري جذاب، براي مطبوعات و رسانه‌هاي داخلي و خارجي آن كشور تبديل شده است و مردم هر روز خبرهايي در خصوص آزارهاي گوناگون سربازان، سوء تغذيه، بيگاري گرفتن از سربازان در امور شخصي از جمله امور ساختماني، عدم اهتمام به امور بهداشتي در اماكن نظامي، شكنجه سربازان، افزايش خودكشي‌ها، نبودن انضباط اخلاقي و شيوع رشوه در محيط‌‌هاي نظامي گرفته تا اسير شدن اختياري برخي نظاميان به دست ارمنيان، به علت وجود مشكلات فراوان و افزايش بي‌رويه فساد دولتمردان و فرماندهان ارتش و ضعف ساختار نظامي اين كشور مي‌شنوند. اين مسئله به قدري حاد شده كه انتقاد شديد احزاب، سازمان‌هاي دولتي، گروه‌هاي اپوزيسيون آذربايجان و حتي اشخاص و گروه‌هاي بين‌المللي را در پي داشته و دولت اين كشور را به بررسي عملكرد مقامات ارتش اين كشور وادار كرده است و در آستانه فرا رسيدن انتخابات رياست جمهوري، منجر به هشدار نهاد رياست جمهوري به صفر ابي‌اف شده است. در اين مورد، واحد علي‌اف مشاور امور نظامي رئيس‌جمهور، بنا به دستور رئيس دولت، درباره نظر منفي افكار عمومي كشور نسبت به قتل‌هاي صورت گرفته در ارتش هشدار داد. صفر ابي‌اف وزير دفاع به همين علت به نهاد رياست جمهوري فرا خوانده شد و به واسطه مشاور امور نظامي، در مورد بررسي جدي عامل مرگ‌هاي اخير در ارتش و اعلام مسببان آن دستور گرفت. قتل‌ها در ارتش و هر حادثه مؤثر در نقض ثبات سياسي كشور (قتل برادرزاده حسين بالا ميرعلم‌اف، نماينده مجلس در يك شركت متعلق به وي) به خاطر اينكه مي‌تواند مورد سوءاستفاده رقبا قرار گيرد، موجب نگراني سران اين كشور شده است. از طرف ديگر، تشديد كشمكش بين گروه‌هاي داخلي حكومت و افزايش نارضايتي‌هاي اجتماعي، خطر نقض ثبات داخلي كشور را افزايش داده است. دولت به علت ترس از اينگونه پيشامدها نسبت به يكي از بزرگ‌ترين تهديدها، يعني وضعيت ارتش بسيار حساس شده است.

آمار بالاي مرگ و مير سربازان در دوره آتش بس!
اقبال آقازاده نماينده مجلس و رئيس حزب اميد آذربايجان نيز با ابراز نگراني در اين باره، در مصاحبه با سايت فاكت خبر مي‌گويد: با اينكه در چندماه گذشته، تعداد خودكشي‌ها در ارتش آذربايجان به سطح بحراني رسيده است، اما در ميان نمايندگان مجلس، اتحادي براي بازخواست از وزير دفاع وجود ندارد و من هم مي‌ترسم كه بيشتر از اين درباره اين موضوع اظهارنظر كنم! صوي مي‌افزايد: وضعيت سياسي- اجتماعي در جمهوري آذربايجان به گونه‌اي است كه حتي نمايندگان مجلس و رؤساي احزاب نيز براي اظهارنظر در خصوص مطالبات مردم اين كشور واهمه دارند!
علاوه بر آنچه در فوق رفت، اين اوضاع به حدي براي علي كريملي رئيس حزب جبهه خلق دهشتناك است كه وي مرگ و مير سربازان طي دوران آتش‌بس را بسيار نگران‌كننده عنوان كرده و تعداد اين مرگ و مير سربازان از ماه ژانويه تا آگوست2012 را 65 سرباز و افسر خوانده كه از اين تعداد، فقط13 نفر بر اثر تيراندازي دشمن كشته و52 نفر از اين افراد هم به علل نامعلومي كشته شده‌اند! درسال گذشته هم 99 نفر كشته شده بودند. كريملي مي‌گويد: در نيروهاي مسلح افسران از سربازان استفاده خصوصي مي‌كنند! اين مسائل نتيجه فعاليت‌هاي غيرقانوني و اقتدارگرايانه علي‌اف است و مسئوليت حوادث ارتش بر عهده وزارت دفاع و سران ارتش است و اراده سياسي براي حل اين مسئله وجود ندارد. همچنين ياشار جعفرلي رئيس اتحاديه افسران بازنشسته آذربايجان ضمن انتقاد شديد از بي‌توجهي به افزايش بعد سخت‌افزاري وزارت دفاع معتقد است در حالت كلي، ارتش آذربايجان از آمادگي رزمي برخوردار نيست و اين گناه وزارت دفاع است! تلمان ابي‌اف رئيس مؤسسه حقوق نظامي آذربايجان نيز بر اين باور است كه علت افزايش مرگ و مير در ارتش آذربايجان اين است كه در ارتش اين كشور، نيروهاي غيرحرفه‌اي استخدام مي‌شوند، چه اينكه اگر ارتش كمي حرفه‌اي بود، تعداد تلفات دوبرابر كاهش مي‌يافت! جسور ثمرينلي رئيس مؤسسه تحقيقات نظامي دكترين نيز آورده است: طي سال‌هاي2000 تا2012، در ارتش آذربايجان100 سرباز دست به خودكشي زده‌اند كه علت مرگ نيمي از اين سربازان ناشناخته مانده است! وي با بيان اينكه افزايش آمار حوادثي مثل قتل و جنايت و همين طور خودكشي در ارتش باعث سلب اعتماد مردم نسبت به فعاليت‌هاي وزارت دفاع و دادستاني نظامي مي‌شود، می‌گوید: ريشه اين مسئله، در اوضاع حاكم بر پايگاه‌هاي نظامي، به كار نبستن قانون در ارتش و به طور كلي نبود نهادهاي روانشناسي در ارتش است. با توجه به اوضاع فعلي كشور، نظاميان به مشاورها و كمك‌هاي رواني نياز زيادي دارند. در اين ميان، برخي كارشناسان معتقد به انعكاس اين معضلات در رسانه‌ها و برخي ديگر مخالف آن هستند. عيسي قنبر رئيس حزب مساوات هم در اين فقره گفته است: حاكميت به خوبي مي‌داند كه اگر نقایص را حل كند، از بسياري از درآمدهاي غيرقانوني محروم خواهد شد!
سربازان كشته شده از گرسنگي، بيش از سربازان كشته شده در جنگ قره‌باغ!
سرهنگ خانلارولي‌اف، دادستان نظامي آذربايجان، فزوني اين تخلفات، اشتباهات و سهل‌انگاري‌ها را از يك سو به خصوصيات دوران جواني مرتبط مي‌سازد و از طرف ديگر، عملكردها و رفتارهاي غيرقانوني فرماندهان را مهم‌ترين علل جنايت در بين نظاميان مي‌داند.
اسماعيل ‌اف، سرهنگ بازنشسته وزارت امنيت باكو، اعلام كرد: تعداد سربازاني كه به عللي مانند گرسنگي و شكنجه جان خود را از دست مي‌دهند، از تعداد سربازاني كه در جبهه قره‌باغ كشته مي‌شوند بيشتر است! به عبارت ديگر، اسماعيل‌اف گفته كه فرماندهان ارتش باكو بسيار بي‌رحمانه‌تر از ارامنه سربازان خود را مي‌كشند! نهادهاي اجتماعي اين كشور از جمله نمايندگان مجلس بر لزوم تحكيم نظارت بر ارتش اين كشور تأكيد دارند و اين مسئله در آينده نزديك، مورد مذاكره قرار خواهد گرفت!... البته آينده نزديكي كه پس از سپري شدن 15 سال هنوز نرسيده است!
از نظر عبدالله جعفراف تحليلگر مسائل نظامي و سياسي، وقتي بر فضاي يك ارتش، اخلاق، اعتقاد به ارزش‌هاي اصيل معنوي و ملي و انضباط انساني حاكم نباشد، نبايد انتظار داشت كه با سربازان مانند يك انسان رفتار شود! وي مي‌گويد: در ارتش باكو پديده‌هايي مانند شراب‌خواري (مشروب‌خواري در ارتش جمهوري آذربايجان، آزاد و متعارف است)، رشوه‌خواري، اختلاس، سرقت و تجاوز جنسي رواج دارد و درجه‌داراني كه به مشروب و قمار معتادند، برايشان اخلاق انساني فاقد معناست.

نگراني خانواده‌هاي آذري، از فرستادن فرزندان خود به سربازي!
با توجه به اتفاقات قبلي و بحران‌هاي روي داده در ارتش ملي آذربايجان كه شمار و انواع آن زياد هستند، نگراني خانواده‌ها از فرستادن جوانان خود به خدمت سربازي، بي‌مورد نيست و اين مسئله مي‌تواند در درازمدت، توان نظامي(نيروي زميني و پياده‌نظام جمهوري آذربايجان) را دچار مشكل كند. اين مسئله وقتي حادتر مي‌شود كه مسئله اسارت داوطلبانه سربازان آذربايجان به ارامنه شنيده مي‌شود، بدين معنا كه عنوان شده است به دليل اعمال فشارها و اذيت‌هاي فرماندهان و مافوق‌هاي نظامي، برخي سربازان داوطلبانه اسير نيروهاي ارمنستاني شده‌اند كه البته اين مسئله از طرف وزارت دفاع جمهوري آذربايجان قوياً تكذيب شد! با اين همه و به گزارش خبرگزاري ترند نيوز سيران اوحانيان وزير دفاع ارمنستان، در مصاحبه‌اي با تأييد موضوع مذكور به خبرنگاران گفته بود: «رافق حسن‌اف، سرباز اسير آذربايجاني قصد بازگشت به وطن خود را ندارد و مي‌خواهد تبعه ارمنستان شود!»
اين در حالي است كه ادعاهاي سربازان فراري و والدين سربازان فوت شده، تصاوير تاريكي را از ارتش جمهوري آذربايجان نشان مي‌دهد. اظهارات والدين سربازان كشته شده ارتش آذربايجان، از جمله والدين پرويز اسكندرلي، در خصوص وجود آثار شكستگي در اعضاي بدن اين سرباز، به دار آويختن وي بعد از كشتن براي رد گم كردن، فروش اعضاي داخلي بدن سرباز و ديگر اقدامات غيرقانوني و باز ماندن پرونده اين سرباز، حساسيت‌هاي دوچنداني را در جمهوري آذربايجان به وجود آورده است. به گزارش بولتن نيوز، رحيم نمازاف نظامي سابق ارتش جمهوري آذربايجان كه به علت فشارهاي سياسي به شهر تولوز فرانسه مهاجرت کرده است، در نامه‌اي به نشريهteref. info، از جنايات غيرانساني در نيروهاي مسلح نخجوان و فروش اعضاي بدن مردگان پرده برداشته است! بنا بر اين گزارش، وي در مدت خدمت سربازي خويش در منطقه نخجوان، شاهد موارد متعدد قتل و خودكشي در ميان پرسنل ارتش اين كشور بوده است. نمازاف افزوده است: كرم مصطفي‌اف ژنرال ارتش، ياشار حسن‌اف دادستان نظامي نخجوان و واصف طالب‌اف رئيس منطقه خودمختار نخجوان در زمينه فروش اعضای بدن از جمله كليه سربازان ارتش آذربايجان فعاليت دارند! براي نمونه، بعد از مرگ افسري به نام اسپارتاك، اعضاي داخلي بدنش به واحد217 فرستاده شده است! نمازاف در نامه خود تصريح مي‌نمايد: در نخجوان هر روز حداقل دو حادثه در پادگان‌ها براي نظاميان اتفاق مي‌افتد، يا سربازان افسران را مورد اصابت گلوله قرار مي‌دهند يا افسران سربازان را گلوله‌باران مي‌كنند! بسياري از سربازان نيز در اثر فشارهاي رواني، دست به خودكشي مي‌زنند!
گفتني است اين بررسي‌ها و عطف توجه‌ها به مشكلات و مسائل مربوط به ارتش و بخش‌هاي نظامي، پس از ترور مبهم سرلشكر رائيل رضايف فرمانده نيروي‌ هوايي ارتش اين كشور، از دو سال قبل وارد مرحله جديدي شد و در بررسي پرونده‌ها پاي بسياري از سران ارتش به ميان كشيده شد و دهها مقام ارتش جمهوري آذربايجان به اتهام‌هاي مختلف دستگير و راهي زندان شدند. تفصيل ماجرا در برخي رسانه‌هاي اينترنتي آمده است.

جنگ قدرت بين مقامات ارتش جمهوري آذربايجان
در نتيجه اين اتفاقات، دستگيري‌ها و استعفاهاي روي داده ساليان اخير در ارتش جمهوري آذربايجان، مطبوعات و رسانه‌هاي آذري، حمله‌هاي شديدي به مقامات ارشد وزارت دفاع و در رأس آن صفر ابي‌اف را شروع كرده‌اند. علاوه بر آنچه ذكر شد، بسياري از كارشناسان و اهالي رسانه جمهوري آذربايجان به كارگزاران ساختار نظامي اعتراض كرده‌اند. مطبوعات آذري كه به تغييرات جدي در مورد مقامات ارشد نظامي در راستاي انطباق با استانداردهاي ناتو اميدوارند، افرادي را نيز براي تصدي سمت‌هاي مختلف، از جمله وزارت دفاع و جانشيني صفر ابي‌اف در نظر گرفته‌اند. از منظر آنها به‌خصوص مطبوعات غربگرا و طرفدار امريكا - كه كم هم نيستند- مقامات فعلي وزارت دفاع، تحصيلكرده دانشگاه‌هاي شوروي و داراي افكار روس‌گرايانه هستند. به باور آنها چرخش نخبگان در اين بخش از حكومت عملي نمي‌شود، چراكه مقامات ارتش اين كشور بيش از10 سال است كه در مسند قدرت هستند و حتي اخيراً در جهت به دست آوردن قدرت زياد، به جان هم افتادند و نياز شديد به تصدي‌گري قشر جوان احساس مي‌شود. آنها معتقد به جايگزيني شيران (نخبگان جوان) به جاي روباهان(نخبگان قديمي) براي عملي كردن اصلاحات مورد نظر ناتو و سامان بخشيدن به اين بخش از بدنه دولت هستند. رسانه‌هاي مذكور كه مي‌خواهند استانداردهاي ناتو را در جمهوري آذربايجان پياده كنند، در راستاي پيشنهادهاي ناتو طرفدار تعيين يك فرد غيرنظامي در رأس امور ارتش هستند و همانطور كه گفته شد، براي اين منصب، افرادي نيز از جانب مطبوعات و كارشناسان نظامي آذري عنوان شده‌اند. حتي سازمان ناتو نيز كه عملي شدن پروسه اصلاحات در ارتش جمهوري آذربايجان را در تغيير كادر مي‌داند، مذاكرات محرمانه‌اي با الهام علي‌اف رئيس‌جمهور اين كشور، در اين خصوص انجام مي‌دهد. بنابراين تأييدات دو طرفه دولت و ناتو مي‌تواند فرد خاصي را بر اين سمت بگمارد. در اين زمينه عنوان شده كه ناتو قوياً خواستار انتصاب مسئولان كاملاً متفاوت با مسئولان فعلي براي وزارت دفاع آذربايجان و تسريع در روند اصلاحات در ارتش جمهوري آذربايجان جهت انطباق با استانداردهاي ناتوست و اظهارنظرهاي اخير مسئول امور كشورهاي قفقاز ناتو در خصوص رضايتبخش نبودن سازمان نظامي آذربايجان نيز گواه اين ادعاست. ناگفته نماند كه پارلمان جمهوري آذربايجان در مذاكرات خود با مقامات ناتو قول تدوين و بهسازي «دكترين نظامي» را داده است.
علاوه بر آنچه به عنوان مشكلات نظامي در اين نوشتار از آنها نام برده شد، بايد از صف‌بندي‌هاي مقامات نظامي نيز به عنوان يكي از عوامل اختلال در ارتش جمهوري آذربايجان نام برد. تنش‌زا بودن روابط خانلار ولي‌اف دادستان نظامي جمهوري آذربايجان با صفر ابي‌اف وزير دفاع جمهوري آذربايجان باعث به وجود آمدن گروه‌بندي‌هاي جديد در داخل سازمان‌هاي نظامي جمهوري آذربايجان شده است. وجود اين اختلافات، عملاً به مطبوعات و رسانه‌هاي جمعي نيز كشيده شده و دو طرف از هر اقدامي، حتي از طريق مطبوعات نيز ضد يكديگر سود مي‌جويند! حمايت تني چند از وزرا از دو طرف، دامنه اين اختلافات را گسترده‌تر هم كرده است. مطبوعات طرفدار خانلار ولي‌اف، ضمن اينكه وزير دفاع را به بي‌لياقتي متهم مي‌كنند، از كرد تبار و جاسوس بودن وي براي روسيه خبر مي‌دهند و قوياً خواستار استعفا يا بركناري او هستند. اما موضوع ديگري كه اخيراً درخصوص مشكلات ارتش باب شده، مسئله رشوه‌خواري است كه طرفداران دادستاني نظامي از آن به عنوان ابزاري ضد وزارت دفاع استفاده مي‌كنند. برجسته‌سازي مسئله دائمي رشوه‌خواري، آن هم در سازمان‌هاي نظامي و در چند سال اخير، حاكي از تلاش رسانه‌ها در جهت ضربه‌ زدن به مقامات وزارت دفاع است. البته اين تلاش‌ها در حالي تداوم دارند كه تيمور عبداله‌يف معاون سخنگوي وزارت دفاع، از واهي بودن ادعاهاي مطبوعات مبني بر بركناري مقامات وزارت دفاع خبر داده است.
فرار به جلوي مسئولان آذربايجان با وجود ارتشي نابسامان
در ماه‌هاي اخير، مسئولان كشور موسوم به جمهوري آذربايجان به رغم برخورداري از ارتشي با شرايط آشفته به ابراز وجود در برابر ايران دست زده‌اند! اين رفتار حتي نگراني ارباب پيشين اين كشور، يعني روسيه را نيز برانگيخته است. چه اينكه چندي پيش وزير امور خارجه روسيه نسبت به هرگونه اقدام نظامي عليه ايران هشدار داد و گفت: حمله نظامي به ايران، امنيت جمهوري آذربايجان و كشورهاي عربي را نيز تهديد مي‌كند! سرگي لاوروف پس از ملاقات با ادوارد نعلبنديان همتاي ارمني خود گفت: در صورتي كه بدترين اتفاق روي دهد، يعني گزينه نظامي عليه ايران در دستور كار قرار گيرد، اين مسئله نه تنها ارمنستان، بلكه جمهوري آذربايجان را نيز تهديد مي‌كند! برآورد عواقب چنين اتفاقي به دليل زياد بودن متغيرات آن بسيار سخت است، ولي اين واضح و شفاف است كه روي دادن چنين اتفاقي، بسيار منفي و خطرناك است! هنگامي كه سخناني را مي‌شنويم مبني بر اينكه همه گزينه‌ها در برابر ايران روي ميز قرار دارد، بايد اين توضيح را مطرح كنیم كه اين گزينه‌ها بايد قانوني و متكي به مشروعيت بين‌المللي باشند. قانون بين‌المللي به كارگيري زور را مجاز نمي‌داند، مگر در حالتي كه كشوري مورد تجاوز قرار گيرد. به همين دليل اميدوارم افرادي كه اين گزينه‌ها را بررسي مي‌كنند، مسئوليت خود را نشان دهند!
و كلام آخر
بر اساس آنچه بدان اشارت رفت، مي‌توان مهم‌ترين مشكلات كنوني ارتش جمهوري آذربايجان را در موارد ذيل خلاصه كرد:
1- قبل از اينكه مشكلات سخت‌افزاري باشند، نرم‌افزاري و مربوط به فقدان مديريت نظامي كارآمد و تأخر سرمايه‌هاي معنوي و فرهنگي نظاميان جمهوري آذربايجان، نسبت به سرمايه‌هاي مادي و اقتصادي هستند.
2- كشيده شدن يك رشته از عناصر فرهنگي غلط اجتماعي( كژكاركرد) از قبيل:
مشروب‌خواري، تن‌پروري، فرهنگ مردسالاري، زورگويي، رشوه‌خواري، قماربازي و تجاوز جنسي به داخل بدنه ارتش.
3- نهادينه نشدن فرهنگ بوروكراسي در جامعه و به تبع آن در ارتش كه در نتيجه آن طايفه‌بازي‌ها، پارتي‌بازي‌ها و بلوك‌بندي‌ها بين نظاميان حاكم شده است.
4- وابستگي شديد ارتش به حاكميت.
5- ساختار حاكميتي فاسد و ضعيف جمهوري آذربايجان.
6- فقدان دكترين نظامي ثابت و مبتني بر ارزش‌هاي جامعه كه منجر به سردرگمي و سياست‌هاي نظامي شده است.
7- سست بودن اخلاق، اعتقاد به ارزش‌هاي اصيل معنوي و ملي و انضباط انساني در ارتش.