به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو؛ محمدحسین لک؛ حدود یک ماه پیش یکی از بزرگترین اعتراضات مجازی نسبت به طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی شکل گرفت و در این بین بیش از یک میلیون امضاء برای مخالفت با هرگونه طرح محدود‌کننده‌ی فضای مجازی در سایتی به نام "کارزار" جمع‌آوری شد که بدون شک بیشترین تعداد امضاء برای یک مطالبه مدنی تا به امروز است. سوالی که پیش می‌آید این است که این یک میلیون امضاء نشان‌دهنده چیست و در روند تصمیم‌گیری‌های حاکمیت چه تاثیری دارد، آیا این نوع مطالبات شیوه حکمرانی را در حوزه‌های مختلف تغییر می‌دهد؟
کارزاری برای مشارکت
در نظام‌های سیاسی که بر مبنای رای شهروندان بنا می‌شوند اساسا مشارکت شهروندان فقط در انتخاباتهای پارلمان و ریاست جمهوری نیست بلکه در طول دورههای مختلف و به صورت روزمره مواجهه‌ی شهروندان با دستگاه حاکمیت ممکن است مناقشاتی را ایجاد کند و تعدادی از شهروندان مطالبهی به خصوصی داشته باشند و بخواهند صدای خود را به گوش تصمیم‌گیران برسانند.
در دوران جدید سیاست‌ورزی، مطالبات مدنی شیوهی جدیدتری پیدا کرده و تکنولوژی نیز به کمک شهروندان و حاکمیت آمده و مقوله جدیدی به نام E-petiton یا همان مطالبه‌گری در بستر فضای مجازی شکل گرفته که چیزی شبیه به طومار نویسی‌های قدیمی است اما در بستر اینترنت و به صورت همگانی‌تر.
مطالبات مدنی زيادي در سالیان اخیر بوده که از این طریق پیگیری شده و در فضاي مجازي و سايت‌هاي خبري بازتابهاي بسياري داشته و بعضا نيز موفقيت‌هايي را به همراه داشته است.
در واقع E-petiton دریچه‌ی جدیدی برای مشارکت شهروندان در تصمیمات و سیاست‌های دولت است که در سال‌های اخیر پیشرفت‌های بسیاری در جهان داشته و تحولاتی را در مشارکت سیاسی-اجتماعی به وجود آورده است؛ معروفترین E-petiton که در سطح جهان مورد استفاده قرار میگیرد سایت change.org است و در ایران نیز پلتفرمهای داخلي مانند "فارس من"، "کارزار"، "مردم نما" و... کار جمع آوری امضاء و پیگیری مطالبه را انجام می‌دهند.
مشاركت در انتخابات؛ پسيني يا پيشيني؟
هر وقت كه از مشاركت مردمي صحبت ميكنيم ذهنها ناخودآگاه به سمت انتخابات و فرايندهاي آن ميرود اما آيا مشاركت مردم فقط در انتخاب رئيس جمهور، نماينده مجلس و اعضاي شوراي شهر است يا مشاركت فرايندي است در روزمره وجود دارد؟
حامد بيدي، فعال اجتماعي و موسس سايت كارزار در گفتگو با دانشجو درباره رابطه مشاركت مردمي و انتخابات به اين مسئله اشاره کرد و گفت:«مشارکتی که در انتخابات‌ها به صورت رسمی اتفاق می‌افتد در اصل میوه مشارکت‌های قبلی است که به وجود آمده؛ هر چهار سال انتخابات ریاست‌جمهوری یا مجلس برگزار میشود که یک فرایند چهار ساله است؛ اگر مشارکت و فعالیت مدنی در فاصله‌ی بین انتخابات‌ها به بلوغ برسد، ما در نهایت میوه آن را در انتخابات می‌چینیم.»
او در ادامه درباره اینکه ممکن است سرنوشت انتخابات در یکی دو هفته مشخص شود و در این شرایط پدیده پوپولیسم یا همان عوام فریبی تجلی پیدا کند اظهار داشت:«اگر جامعه از قبل در قالب این فعالیت‌ها و کنشگری‌های مدنی وارد عمل شده باشد وقتی به نقطه انتخابات برسد خیلی شرایط پیچیده نمیشود و برای او مشخص است که اگر فردی فلان ادعا را می‌کند، می‌خواهد ما را فریب دهد و ما در چند فعالیت مدنی فهمیدیم که این راهکار درست نیست.»
به طور کلی مشارکت فرایندی مبنی بر مطالبهی شهروندان از حاکمیت است و از این طریق مردم در حکمرانی نقش ویژهای پیدا میکنند؛ اما آنچه مهم است به کار بردن روش‌های "کنشگری جمعیِ خشونت پرهیز" است که E-petiton ها مهمترین آن‌ها محسوب می‌شوند و مشارکت فعال شهروندان را تقویت میکنند و در نهایت تجلی این مشارکت در انتخابات خواهد بود.
معیاری برای سنجش افکار عمومی
یکی از فواید E-petitonها نمایش دادن جو موجود در افکار عمومی است؛ اینکه یک مطالبهای صدرنشین شود و تعداد امضای زیادی را به دست بیاورد نشان از این دارد که جامعه روی این مسئله حساسیت دارد و برای افکار عمومی دارای اهمیت است. از این جهت بررسی این مطالبات و تعداد امضای آن برای پژوهشگران، تحلیلگران، اصحاب رسانه و مسئولین میتواند مفید باشد.
موسس سایت "کارزار" درباره این ویژگی پلتفرمهای مجازی بیان کرد:«پلتفرم کارزار کاملا تابع جو عمومی و یک دماسنج خوبی برای افکار عمومی است و این یک فرصت برای مسئولین و اصحاب رسانه است، بسیاری از وقتها مردم یک دغدغهای دارند و درباره یک مسئلهای در شبکههای اجتماعی حرف می‌زنند که در رسانه‌های رسمی نیست و این میتواند یک دماسنج خوبی باشد که نشان دهد كه جو جامعه چه دغدغههایی دارد.»
سلب یا ایجاب؛ چه گونه‌هایی از مطالبه را می‌بینیم؟!
به طور کلی مطالباتی که در E-petitonها مطرح میشود، دارای سه گونه است؛ گونه‌ی اول مطالبات سلبی است و در واقع نوعی به شمار می‌آید که در مخالفت با یک تصمیم، روند یا یک طرح صورت میگیرد و این نوع مطالبات با کلید واژه "نه به..." مطرح میشود و رایج‌ترین نوع مطالبات مدنی به شمار میرود؛ مثل مطالبهی نه به طرح صیانت از حقوق کاربران یا نه به سربازی اجباری و...
نوع دوم مطالباتی است که به صورت ایجابی مطرح میشود و در واقع نقش حمایتی از یک مسئله را دارد که البته از نوع اعتراضی موارد کمتری را به خود اختصاص می‌دهد؛ مانند درخواست تصویب قوانینی برای مقابله با سگ گردانی یا حمایت از یک فردی برای رسیدن به مسئولیت و...
نوع سوم مطالبات هم نوعی است که مخاطب آن مسئولین و دولت نیستند بلکه مرام‌نامه یا پیمان‌هایی است که بین مردم بسته میشود؛ این نوع مطالبه بیشتر در مسائل اجتماعی و فرهنگی کاربرد دارد مثل کمک به نیازمندان در دوران کرونا یا تحریم خرید کالایی به دلیل گرانی و...
از این سه گونه مطالبه، نوع اول بیشتر استفاده میشود؛ به این دلیل که معمولا صدای اعتراض بلندتر است و سازوکار و شرایط کشور باعث شده که اکثر مطالبات نوع سلبی را شامل شود اما پلتفرمها معمولا علاقه دارند که نوع ایجابی بیشتر شود؛ در این باره حامد بیدی گفت:«ما این دو نوع را خیلی کمتر داشتیم و ما پلتفرم هستیم و نمیتوانیم افکار عمومی را هدایت کنیم؛ بر همین اساس نوع سلبی و اعتراضی مطالبات بیشتر دیده میشود. ما در کارزار سعی داریم که با مراجعه به کنشگران با تجربه و سمنها، مطالبات مدنی را از سمت سلبی به ایجابی ببریم و خود این افراد مطالبات را بنویسند. گاهی پاسخ مسئولین به مطالبه «نه به ...» خیلی خطرناک است و میپرسند که اگر «نه به ...»، پس چی؟!»
مطالبات مدنيِ مجازي چگونه ميتواند جلوي اعتراضات خياباني را بگيرد؟
در مواردي كه اعتراضات، مطالبهگري و فعاليتهاي مدني مطرح ميشود يكي از مسائل و پرسشهای مهم قطعا درباره تبعات امنيتي آن است. كاري كه در اين پلتفرمها انجام ميگيرد، نوعي تجميع مسئله مورد اعتراض و معترضين است، در نگاه اول شايد اين مورد و نفس اعتراض حاكميت را تحت فشار قرار دهد اما با نگاهي ديگر رسميت بخشيدن به اعتراضات مخصوصا اعتراضات مجازي در بلندمدت براي حاكميت ثبات و امنيت ايجاد ميکند. در واقع بها دادن به مشاركت مردمي در تصميمات حاكميت، ظرف مشاركت را بزرگتر مي‌كند. طبيعتا وقتي جلوي مطالبات مدني خشونت پرهيز مانندE-petitonها گرفته شود اين افراد معترض مجبور ميشوند اعتراض خود را صرفا در كف خيابان با روشهايي توام با خشونت پيگيري كنند.
محمد فاضلي، عضو هيئت علمي دانشگاه شهيد بهشتي در يادداشتي درباره بحث اعتراضات و تبعات امنيتي آن نوشت:«بیماری عفونی که سراغ آدمیزاد بیاید، گلبول‌های سفید به عنوان بخشی از نظام ایمنی بدن به عاملان بیماری واکنش نشان می‌دهند. بدن تب می‌کند و نشانه‌های دیگر بروز می‌دهد تا فرد را نسبت به خطر آگاه کند. بدنی که گلبول سفید و اعصاب درد نداشته باشد، زود از پا در می‌آید. حق اعتراض، اختیار و توان انجام دادن و عملی کردن اعتراض به شیوه مؤثر هم برای جامعه درست عین گلبول سفید و اعصاب درد می‌ماند. حق اعتراض و عملی شدن آن است که نشان می‌دهد آنچه در حال بروز است، خوشایند جامعه نیست و بیماری وارد جامعه شده، نارضایتی و آسیب خلق می‌کند.»
در سطح جهان چه E-petitonهایی وجود دارد؟
نمونههاي متنوعي از E-petiton در كشورهاي مختلف جهان به وجود آمده اما بر خلاف تصور پلتفرمهاي مستقل از پلتفرمهای رسمی و دولتی موفقیت بیشتری از حیث کمی و کیفی داشته است. سایت change.org شناخته‌شده‌ترین پلتفرم در این حوزه در جهان است و مطالبات آن از هر نوعی از سراسر جهان ثبت میشود. سایت change.org از این لحاظ پلتفرم مستقلی محسوب میشود.
نوعی از E-petiton در کشور انگلستان توسط پارلمان این کشور شکل گرفته که در این پلتفرم هر مطالبهای به ده هزار امضاء برسد دولت موظف به پاسخگویی است و هر مطالبهای به صدهزار امضاء برسد پارلمان آن را بررسی می‌کند اما در این پلتفرم تعداد مطالبات فعال و تعداد امضاها با سایت change.org غیرقابل مقایسه است و تنها چند مطالبه فعال در این سایت وجود دارد.
در استرالیا و نیوزلند نمونه اولیهای از E-petiton طراحی شده است. در آمریکا نیز سایت وابسته به دولت آمریکا که کار جمع آوری امضاء را انجام میداد، در سال 2018 به دستور دونالد ترامپ منحل شد!
به طور کلی ظرفیت مطالبه‌گری الکترونیک یکی از بسترهای نوین مشارکت مردمی به شمار می‌آید و در کشورهای مختلف نیز به کار بسته میشود تا مطالبات مردمی را پیش از به خشونت کشیده شدن، حل و فصل کند؛ در ایران نیز چند سالی است که سامانه‌های مختلفی برای جمع‌آوری مطالباتِ کاربران راه‌اندازی شده و اکنون زمان مناسبی برای ارزیابی، به رسمیت شناخته شدن آن در لایه‌ی حاکمیتی و تاثیرگذاری بیشتر است.
نظر شما