نیاز است.» این در حالی است که مسئولان دولتی حالا دم از باز شدن مدارس و دانشگاه‌ها میزنند بدون اینکه در نظر بگیرند واکسیناسیون در کشور در چه مرحله‌ای است!

مرداد ماه سال گذشته ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه اعلام کرد که روسیه با ساخت واکسن «اسپوتنیک وی»، اولین واکسن قطعی کرونای جهان را به ثبت رسانده است. این واکسن که با سرمایه‌گذاری صندوق سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه به سرانجام رسید به‌رغم تردیدهای اولیه درباره صحت نتایج آزمایشات بالینی انجام شده از سوی روسیه، اثر بخشی آن بعدا توسط مجله پزشکی «لنست» تایید شد و بیش از ۲۶کشور مجوز استفاده از آن را صادر کردند. طبق نتایج اعلام شده، واکسن اسپوتنیک در پیشگیری از بستری شدن در بیمارستان و مرگ بر اثر کرونا هم کاملا موثر بوده و عارضه جانبی خاصی نیز مشاهده نشده است.

اما اولین واکسنی که توسط سازمان غذا و داروی آمریکا تایید اضطراری شد، واکسن «فایزر-بایون‌تک» بود که با همکاری یک شرکت آمریکایی با یک شرکت آلمانی تولید شده است و برای اولین‌بار از تکنولوژی جدید «ام‌آران‌ای» در تولید آن استفاده شده است. میزان اثربخشی این واکسن ۹۵ درصد اعلام شده است. واکسن شرکت آمریکایی مدرنا دومین واکسنی بود که سازمان غذا و دارو آمریکا با تایید اضطراری، مجوز استفاده از آن را صادر کرد. در این واکسن نیز از تکنولوژی مشابه واکسن شرکت فایزر-بایون‌تک استفاده شده است. واکسن «آکسفورد-آسترازنکا» یکی دیگر از واکسن‌های مورد استفاده در جهان است. آسترازنکا یک شرکت داروسازی بریتانیایی - سوئدی است که مقر آن در لندن قرار دارد و در همکاری با دانشگاه آکسفورد این واکسن را به تولید رسانده است. این واکسن نسبت به نمونه‌های آمریکایی دارای مزیت‌هایی مثل قیمت پایین‌تر و سرمای کمتر برای نگهداری و انتقال است. چین نیز از قافله جا نمانده و واکسن‌هایی را به تولید رسانده است. شرکت دارویی «سینوفارم» و شرکت «سینوواک» دو شرکت چینی هستند که به این کار مبادرت ورزیده‌اند. واکسن‌هایی که در چین تولید شده‌اند را می‌توان در دمای یخچال‌های معمولی نگهداری کرد و به این دلیل در مقایسه با واکسن‌های «فایزر» یا «مدرنا» که باید در برودت شدید و یخچال‌های مخصوص نگهداری و توزیع شوند برای استفاده در کشورهای فقیر و در حال توسعه مناسب‌تر خواهند بود.

یک میلیارد دوز واکسن برای کشورهای فقیر؛ این وعده‌ای است که اخیرا از سوی کشورهای ثروتمند گروه هفت برای کمک به شکست همه‌گیری کووید-۱۹ در جهان مطرح شد اما سیاست‌های منفعت طلبانه آن‌ها در کنار مشکلات عدیده لجستیکی، دنیا را به نبرد بر سر واکسن کشانده و حالا تهدید سویه‌های جدید ویروس بر خود این کشورها هم سایه افکنده است. آمار مبتلایان و تلفات ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹ در جهان همچنان رو به افزایش است.

بر اساس جدیدترین آمار شمار مبتلایان در جهان تاکنون به ۱۷۹ میلیون و ۲۵۹ هزار و ۵۶۴نفر رسیده و مرگ ۳ میلیون و ۸۸۲ هزار و ۱۰۷نفر نیز بر اثر ابتلا به این بیماری تایید شده است. تنها راه برای پایان‌دادن به همه‌گیری کووید-۱۹ ایمن‌سازی تعداد کافی از افراد در سراسر جهان است. اگر چه جهان در نبردی برای متوقف ساختن این همه‌گیری از جمله با اجرای تدابیر و پروتکل‌های قرنطینه و سلامت عمومی و اجرای واکسیناسیون به سر می‌برد و بسیاری از مقام‌ها و چهره‌ها در جهان خواهان کنار گذاشتن اختلافات بین کشورها و یکپارچه‌سازی تلاش‌ها در نبرد با کووید-۱۹ شده‌اند اما در واقعیت همچنان خود برتر بینی کشورهای ثروتمند و زورگویی‌های آن‌ها در کنار مشکلات دیگری نظیر قاچاق، دزدی و مصادره واکسن و لوازم پزشکی سبب ناکارآمدی و کم اثر بودن تلاش‌ها علیه این ویروس جهان‌گیر شده است. این در حالی است که زنگ خطر نسبت به بروز موج جدیدی از همه‌گیری کرونا با شیوع سویه جدید موسوم به «دلتا» در جهان به صدا درآمده است؛ سویه‌ای به شدت مسری که نخستین بار در هندوستان ظاهر شد اما پس از آن به سرعت در ۶۲ کشور شیوع یافته است. شیوع سویه جدیدی از ویروس در هر جای جهان می‌تواند باعث ایجاد نوع جدیدی از ویروس کرونا شود که در برابر واکسن‌ها مقاوم است و این اتفاق ما را مجبور به بازگشت به شرایط طاقت‌فرسای قرنطینه سراسری می‌کند. با وجود افزایش خوش‌بینی‌ها نسبت به بازگشت به شرایط عادی اما روند تولید واکسن در جهان جلوی این خوش‌بینی زودهنگام را می‌گیرد. بر اساس برآوردها برای توقف همه‌گیری ویروس کووید-۱۹ نیاز به ۱۰ تا ۱۵ میلیارد دوز واکسن در جهان است، اما میزان تولید امروز واکسن نزدیک به چنین رقمی هم نیست و گمانه‌زنی شده که با سرعت تولید فعلی، صدها میلیون نفر در کشورهای درحال‌توسعه حداقل تا سال ۲۰۲۳ بدون ایمنی باقی می‌مانند. بر اساس گزارش‌ها بیش از نیمی از جمعیت بزرگسال آمریکا هم اکنون به طور کامل در برابر کووید-۱۹ واکسینه شده‌اند اما وضعیت در کشورهای دیگر جهان متفاوت است. تا کنون بخش عمده واکسنهای کرونا روانه ثروتمندترین کشورهای جهان شده است و در بسیاری از کشورهای کم درآمد، کمتر از یک درصد جمعیت تنها یک دوز واکسن را دریافت کرده‌اند. قرار بود یک برنامه بین‌المللی موسوم به «کوواکس» تحت نظارت سازمان ملل این شکاف را پر کند.

هدف این برنامه این بوده که تا پایان سال جاری میلادی دو میلیارد دوز واکسن را توزیع کند، در حالی که خیلی عقب‌تر از برنامه است. یک بخش بزرگ این مشکل این است که کشورهای ثروتمند اقدام به خرید تمامی دوزهای واکسن قبل از آنکه بسیاری از واکسنها حتی تایید شوند، می‌کنند. کوواکس اعلام کرده بخشی از دلیل تاخیر در اجرای برنامه‌اش کمبود بودجه کافی در ابتدای برنامه به منظور کسب دوزهای واکسن بوده است. در این میان حتی در زمان موجود بودن واکسنها در کشورهای کم درآمد ممکن است این واکسنها کم اثرتر و با ایمنی کمتر نسبت به واکسنهای موجود در کشورهای ثروتمند تلقی شوند. به عنوان نمونه در جمهوری دموکراتیک کنگو، ۱.۷ میلیون دوز واکسن آسترازنکا در حالی که نهادهای تنظیمی حوزه دارو در اروپا مسئله ریسک لخته شدن خون مربوط به این واکسن را بررسی می‌کردند دست نخورده باقی ماندند اما زمانی که مجوز استفاده از این واکسنها صادر شد بسیاری از آن‌ها به تاریخ انقضایشان رسیده و بسیاری نیز به جاهای دیگر منتقل شدند. به نوشته پایگاه ساینتیفیک آمریکن، حتی اگر برنامه کوواکس به هدفش برسد تنها ۲۰ درصد از جمعیت هر کشوری را واکسینه می‌کند. بسیاری از کشورها مجبور به مذاکره با واکسن سازها به منظور معامله با آن‌ها شده‌اند. مسئله تولید واکسن کرونا باعث ورود به اصطلاح «ملی گرایی واکسن» به گفتمان روابط بین‌الملل شده است. ملی گرایی واکسن به عنوان شکلی از واقع‌گرایی سیاسی می‌تواند برتری ژئوپلتیکی یک کشور را تقویت کند.

با این حال این رویه نیز در کنار احساسات مهاجرستیز و ظهور سیاستهای راستگرایانه در بسیاری از کشورها در حال تقویت شدن است. واکسنهای کووید-۱۹ عمدتا از سوی کشورهای به لحاظ پزشکی پیشرفته تولید می‌شوند. مشکل جایی شروع می‌شود که یک کشور تولیدکننده از تامین کشورهای دیگر تا زمان تکمیل برنامه تلقیح واکسن خود سرباز می‌زند. آمریکا و انگلیس تا پیش از اجلاس چند روز پیش گروه هفت تعهدی نسبت به ارائه محموله‌های واکسن خود حتی به قدیمی‌ترین هم‌پیمانانشان در سمت جنوب مطرح نکردند. واکسنهای ساخت چین شامل سینوفارم و سینوواک تاکنون به حدود ۷۰ کشور «جنوب» در پنج قاره رسیده‌اند و در این میان کشورهای ثروتمند گروه هفت نیز با مسئله حقوق مالکیت معنوی واکسنها درگیر بوده‌اند. «دیپلماسی واکسن» جلوه‌ای از رقابت میان ابرقدرت‌ها است. اگرچه مسئله تولید واکسن و دسترسی به آن جزو «منفعت عمومی جهانی» است، همراستایی دیپلماتیک همچون عاملی قوی و تعیین‌کننده در تامین واکسن از تولیدکننده‌ها است. با نگاه به الگوی توزیع جهانی واکسن در میابیم که مسئله تامین واکسن تقریبا همواره مطابق با حوزه نفوذ یک کشور صورت گرفته است. به عنوان مثال کشورهایی مثل مجارستان، اسلواکی و جمهوری چک متعلق به بلوک شرق سابق، با وجود آنکه آژانس دارویی اروپا هنوز واکسن «اسپوتنیک وی» روسیه را تایید نکرده اما این واکسن را انتخاب کرده‌اند. در این وضعیت به اصطلاح «جنگ واکسن»، صنایع دارو و واکسن‌سازی جایشان را به مجتمع نظامی-صنعتی به عنوان ساختار پشت رقابت ابرقدرت‌ها داده‌اند. مدیر کل سازمان بهداشت جهانی اخیرا از کشورهای گروه هفت خواست تا حق مالکیت معنوی برای واکسنهای کووید-۱۹ را لغو کنند. در صورت رخ دادن این اتفاق دیگر کشورها از جمله از طریق بلوکهای منطقه‌ای می‌توانند برنامه‌ای برای تولید مشترک یک واکسن برای حوزه منطقه خود در نظر بگیرند. کمبود واکسن کرونا ویروس در کشورهای کم درآمد ناشی از اصرار تولیدکنندگان بزرگ واکسن بر حفظ انحصار و سود خودشان بوده است. دو شرکت مشهور فایزر و مدرنا تاکنون به درخواست‌های متعدد تولیدکنندگان واجد شرایط برای در اختیار قراردادن حقوق مالکیت معنوی این واکسن‌ها پاسخ منفی داده‌اند. در همین حال روسیه و چین تا کنون نه‌تنها واکسن‌های خود را در دسترس کشورهای دیگر قرار داده‌اند بلکه در انتقال فناوری و دانش تولید واکسن و همچنین تسریع در روند واکسیناسیون جهانی هم مشارکت قابل توجهی داشته‌اند. لغو انحصار تولید واکسن از نظر سیاسی باعث می‌شود تا روسیه و چین بتوانند برتری ژئوپلتیکی بر غرب داشته باشند اما مسلما لغو انحصار واکسن یک تغییر اساسی در بازار ایجاد خواهد کرد و به همین دلیل شرکت‌های دارویی به شدت با آن مخالفت می‌کنند. آنگونه که کارشناسان و مقامهای دست اندرکار در جهان هشدار داده‌اند، همه‌گیری کرونا در صورت گسترش ویروس در مکانهای درگیر با مسئله کمبود واکسن پایان نخواهد یافت و همچنان به رغم این هشدار نبرد و چالش بر سر تامین واکسن در نقاط مختلف جهان ادامه دارد. سران کشورهای قاره اروپا تا همین چند وقت پیش درگیر یارکشی و جنگ بر سر تامین واکسن بودند و اگرچه رهبران اتحادیه اروپا مکررا خواستار سرعت بخشیدن به واکسیناسیون کرونا در این قاره شده‌اند اما کشمکش‌ها بر سر صادرات واکسن شرکت انگلیسی-سوئدی آسترازنکا به پاشنه آشیل اجرای طرح یادشده تبدیل شده است. در جدیدترین تحول مربوط به جنگ واکسن در قاره سبز، اتحادیه اروپا در نزاع حقوقی برای وادار کردن شرکت آسترازنکا برای عرضه ۱۲۰ میلیون دوز واکسن کووید-۱۹ تا پایان ماه ژوئن شکست خورد. اتحادیه اروپا چندی پیش بعد از آنکه این شرکت ارسال محموله واکسن را عقب انداخت به دادگاه شکایت کرد. آسترازنکا ابتدا قول عرضه ۳۰۰ میلیون دوز واکسن تا این تاریخ را داده بود با این حال قاضی دادگاهی در بروکسل درخواست اتحادیه اروپا را اجابت نکرد. قاضی ضرب‌الاجلی را برای ارائه بیش از ۸۰میلیون دوز واکسن در طول تابستان از سوی آسترازنکا اعمال کرد و این شرکت در غیر این صورت با جریمه هنگفتی مواجه خواهد شد. کمیسیون اروپا که سفارش واکسن را برای ۲۷کشور اتحادیه اروپا هماهنگ می‌کند چندی پیش انگلیس را متهم کرده بود که با خودداری از صدور واکسن‌های تولیدی در خاک خود به بقیه اروپا، همکاری دوطرفه را خدشه‌دار کرده است. اوضاع در کشورهای دیگر جهان به لحاظ اجرای برنامه واکسیناسیون نیز مناسب نیست. هند از جمله کشورهای عمده تولیدکننده واکسن در جهان است و وضعیت بدی را به لحاظ درگیر شدن با همه‌گیری کووید ۱۹ تجربه کرده اما تا کنون تنها کمتر از پنج درصد از هندی‌ها کاملا واکسینه شده‌اند. مقامهای هندی در مواجهه با انتقادها از سوءمدیریت‌ها در این کشور در قبال مقابله با همه‌گیری اعلام کردند که از امروز هر فرد بزرگسال هندی می‌تواند یک دوز از واکسن کرونا که از سوی دولت فدرال خریداری شده را دریافت کند. این تغییر در سیاست‌ها که از سوی نارندرا مودی، نخست وزیر هند اعلام شد قرار است به یک سیستم پیچیده خرید واکسن که منجر به بدتر شدن نابرابری‌ها در تزریق واکسن شده پایان دهد، با این حال روند توزیع واکسن در این کشور با اما و اگرهایی مواجه است و برنامه ریزی‌های ضعیف مقامات آن همچنان از احتمال تداوم روند کمبود واکسن در آنجا خبر میدهد. جهش در موارد ابتلای به کووید-۱۹ و شایع شدن سویه‌های مسری‌تر همزمان با کمبود فلج‌کننده واکسن باعث وحشت در فقیرترین کشورهای جهان شده است. این بحران در ضمن وجود میلیونها فرد واکسینه نشده در این کشورها به ویژه افراد کم درآمدی که عمدتا از اقتصاد غیررسمی و خارج از آمارها ارتزاق کرده و از بیمه‌های بهداشت و درمان برخوردار نیستند، زنگ خطر را برای مقامهای بهداشت عمومی به صدا در آورده است. شهرهایی در این کشورها که شدیدا درگیر همه‌گیری شده‌اند شاهد پر شدن تختهای بخشهای مراقبتهای ویژه در بیمارستانها هستند و در این شرایط یک بیماری شدید می‌تواند به مثابه یک حکم مرگ باشد. آفریقا از این بابت آسیب‌پذیری ویژه‌ای دارد. ۱.۳ میلیارد جمعیت این قاره معادل ۱۸ درصد از جمعیت جهان هستند اما این قاره تاکنون تنها دو درصد از همه دوزهای واکسن که تا کنون در سطح جهانی تزریق شده را دریافت کرده است. برخی کشورهای آفریقایی هنوز یک مورد هم تزریق واکسن نداشته‌اند. جان نکنگاسونگ، یک ویروس‌شناس کامرونی و رئیس مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری آفریقا گفت: ما همگی در طی این همه‌گیری گفته‌ایم ما تا زمانی که همگی ایمن نباشیم، ایمن نیستیم. در ابتدای همه‌گیری بسیاری از کشورهای شدیدا فقیر با سیستم‌های بهداشت و درمان ضعیف ظاهرا به بدترین وضعیت گرفتار نشدند اما این روند در حال تغییر است. ماتشیدیسو موئتی، مدیر آفریقا در سازمان بهداشت جهانی هشدار داده: روند تامل برانگیز موارد رو به افزایش ابتلا باید هر کسی را به اقدام فوری وادارد. او گفت که در هفته گذشته موارد جدید ابتلا در این قاره حدود سی درصد افزایش یافته است. براساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، حدود ۹۰ درصد از کشورهای آفریقایی از هدف جهانی واکسینه کردن ۱۰ درصد از جمعیت‌شان تا ماه سپتامبر باز خواهند ماند و یک دلیل عمده این مشکل گرفتار شدن برنامه کوواکس به کمبود جدی واکسن است. چند روز پیش کشورهای گروه هفت اعلام کردند که بر سر ارائه دست کم یک میلیارد دوز واکسن کووید-۱۹ به کشورهای کم درآمد طی سال آینده میلادی توافق کرده‌اند. با این حال بسیاری از کشورهای فقیر همچنان چشم انتظار و نگران هستند و تا زمانی که همه واکسینه نشوند، خطر ویروس و همه‌گیری سویه‌های جدید، همه را تهدید می‌کند.روزنامه آفتاب یزد