مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد: شورای عالی آمایش سرزمین در اسفندماه سال گذشته «سند ملی آمایش سرزمین در افق 1424» ایران را به تصویب رساند. این برنامه که دستورکار کشور تا سال 1424 خواهد بود، کمتر در رسانه‌ها از آن بحث شده است. اما سند ملی آمایش سرزمین چه اهدافی دارد و اصلا چرا مهم است؟ برای پاسخ به این سوال‌ها ضروری است اهداف برنامه آمایش سرزمین را تشریح کنیم. اولین تلاش‌ها در جهان درخصوص آمایش سرزمین از دهه 1950 به بعد شکل گرفت و در ایران نیز، اولین برنامه آمایش سرزمین ایران (طرح ستیران) در سال 1354 تهیه شد. براساس تعاریف، آمایش سرزمین درواقع شامل اقدامات ساماندهی و نظام‌بخشی به فضای طبیعی، اجتماعی، اقتصادی در سطوح ملی و منطقه‌ای است که براساس تدوین اصلی‌ترین جهت‌گیری‌های توسعه پایدار درقالب تلفیق بر برنامه‌ریزی‌هایی از بالا و پایین و با تکیه بر قابلیت‌ها، توانمندی‌ها و محدودیت‌های منطقه‌ای در یک برنامه‌ریزی هماهنگ و بلندمدت صورت می‌گیرد. این رویکرد زمینه تعامل میان سه عنصر 1- انسان (جمعیت)، 2- فضا (مناطق جغرافیایی کشور) و 3- فعالیت (اقتصاد) و ارائه چیدمان منطقی فعالیت‌ها در عرصه سرزمین را فراهم می‌کند. اهداف آمایش سرزمین توسعه متوازن و توسعه عادلانه و استفاده بهینه از منابع برای توسعه و پیشرفت مناطق سرزمینی است. دستیابی به توسعه منطقه‌ای، متوازن و یکپارچه امری ضروری معطوف به استفاده درست از قابلیت‌های سرزمین، سازماندهی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و محیط‌زیستی برای تحقق آینده مطلوب مناطق است، به همین منظور یک برنامه‌ریزی استراتژیک آمایش سرزمین با درنظر گرفتن تمامی فاکتورهای توسعه پایدار می‌تواند به نتیجه مطلوب بینجامد؛ چراکه آمایش سرزمین روشی است که در برخورد با عدم‌تعادل در محیط طبیعی انعطاف‌پذیری خوبی دارد. از آنجایی که درحال‌حاضر تمرکز شدید جمعیت و فعالیت‌ها در یک یا چند نقطه جغرافیایی از مشخصه‌های بارز کشورمان است و همچنین یکی از معضلات گریبانگر کشور، عدم‌توجه به برنامه‌های بلندمدت و تکیه سیاستگذاران به برنامه‌های توسعه‌بخشی و بعضا سطحی است، لازم است برای تحقق توسعه متوازن در کشور، دولت سیزدهم به مفهوم واقعی «سند ملی آمایش سرزمین» را سند دستورکار خود قرار داده و براساس تکالیف آن حرکت کند.

تصویر ایران در سال 1424

در ماده 5 سند ملی آمایش سرزمین مصوب اسفند 1399 سازمان فضایی مطلوب ایران در سال‌های آینده این‌گونه ترسیم شده است، شبکه چندسطحی، چندمرکزی و چندعملکردی، اقتصاد متنوع و دریاپایه، نظام سکونتگاهی پویا و نقش‌آفرین، افزایش جمعیت و توسعه فعالیت در مناطق مستعد کم‌تراکم به‌ویژه در مناطق مرزی، جزایر راهبردی و سواحل جنوبی و پیوند مناسبات ایران با دنیا، از مهم‌ترین ویژگی‌های سازمان فضایی ایران در سال 1424 است که منجر به توسعه متعادل، متوازن و انسجام فضایی سرزمین خواهد شد. در این سند تصریح‌شده سرزمین ایران به‌عنوان قلب منطقه جنوب غرب آسیا، نقشی مفصل در مسیر گذرراه‌های ترانزیت بین‌المللی و منطقه‌ای و شبکه اطلاعات و ارتباطات آسیا و اروپا ایفا می‌کند، بهره‌مندی از این موقعیت راهبردی و مزایای اقتصادی آن، منجر به ارتقای وزن ژئوپلیتیک جمهوری اسلامی ایران در منطقه خواهد شد.  پیوند مناسبات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران با کشورهای منطقه و جهان در دو سطح برقرار است؛ در سطح اول، شهر تهران با نقش مدیریت، نظارت و راهبری ارتباطات بین‌المللی و با همکاری شهرهای تبریز، مشهد، کرمانشاه، اهواز، بندرعباس، شیراز، اصفهان، کرمان، زاهدان، چابهار، رشت و ساری تعامل کشور با جهان را برقرار ساخته و به شبکه شهرهای جهانی پیوسته‌اند. در سطح دوم با اعطای نقش مدیریت تعاملات میان‌مرزی به شهرهای پیرامونی سرزمین در استان‌های مرزی (به‌عنوان مرکز تسهیل و پشتیبانی تعاملات میان مرزی با کشورهای همسایه) ارتباط ایران با همسایگان دارای مرز مشترک آبی و خاکی برقرار خواهد شد. چابهار به‌عنوان درگاه اقیانوسی و دالان اقتصادی سرزمین، با ویژگی‌هایی نظیر کانون مبادلات اقتصادی دریاپایه، قطب تجارت و محور اصلی ترانزیت منطقه مکران در شبکه ارتباطات بین‌المللی نقش‌آفرینی خواهد کرد. زیرساخت‌های اتصال شهرهای مرزی به مبادی مرزی و مراکز توزیع و تامین کالا در دو سوی مرز تقویت شده و خدمات آموزشی-درمانی-گردشگری به شهروندان کشورهای همسایه در کانون‌های سکونتگاهی مرزی ارائه خواهد شد.
استقرار فعالیت و جمعیت در قلمروهای مستعد توسعه شکل‌گرفته و سازگار با محیط‌زیست و متناسب با اثرات تغییر اقلیم است. قلمروهای منحصربه‌فرد و ارزشمند طبیعی، به‌ویژه اکوسیستم‌های دریایی و ساحلی، جنگل‌های طبیعی، تالاب‌ها، رودخانه‌ها و پیکره‌های آبی کشور حفاظت و احیا شده است. خدمات اکوسیستمی سرزمین ارزش‌گذاری و در ارزیابی اقتصادی لحاظ شده است و آلاینده‌های محیطی به‌ویژه انواع پسماندها با فناوری‌های نوین مدیریت خواهند شد.
مدیریت جامع و یکپارچه حوضه‌های آبخیز تحقق یافته و رویکرد حکمروایی پایدار آب و تعادل‌بخشی کمی و کیفی بین منابع و مصارف جاری است. آب پایدار مورد نیاز استقرار فعالیت و جمعیت از طریق مدیریت هوشمند منابع آب و بهره‌برداری از منابع آب سبز، منابع آب نامتعارف مانند نمک‌زدایی آب دریا و بازچرخانی آب خاکستری تامین خواهد شد.  ایران به‌واسطه بهره‌مندی از منابع غنی انرژی‌های هیدروکربوری و تجدیدپذیر، تعاملی سازنده و دوجانبه با کشورهای همسایه و کشورهای واقع در عمق راهبردی حوزه‌های ژئوپلیتیک در زمینه صادرات و تبادلات انرژی دارد. همچنین با انعقاد پیمان‌ها و تفاهمنامه‌های بین‌المللی درسطح منطقه، ضمن دستیابی به بازارهای هدف در کشورهای همسایه، روابط فرهنگی و اجتماعی را تعمیق بخشیده و معضلات محیط‌زیستی منطقه به‌ویژه کانون‌های گردوغبار را مهار و پایداری منابع آب‌های مرزی را تضمین خواهد کرد.  کشور با تولید محصولات متنوع دانش‌بنیان با ارزش صادراتی بالا، ضمن کاهش خام‌فروشی، در زنجیره ارزش جهانی نقش‌آفرینی خواهد کرد. سیاست‌های منعطف و محلی در تولید و رقابت درعرصه روابط بین‌الملل اتخاذ و اقتصاد غیررسمی در مناطق مرزی ساماندهی خواهد شد. مراکز رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات و مناطق دیجیتالی توسعه‌یافته و زیست‌بوم‌های کارآفرینی نوآورانه ارتباط مطلوب دانشگاه و صنعت را برقرار خواهند کرد.  پهنه‌ها و قطب‌ها و کانون‌های فعالیتی کشاورزی سرزمین در افق توسعه‌یافتگی با بهره‌برداری از مزیت‌ها و قابلیت‌های سرزمین و تحولات فناورانه در مقیاس فراملی، ملی و منطقه‌ای در قالب شبکه‌های همکار در سرزمین نقش‌آفرینی خواهند کرد. تولید محصولات راهبردی و ویژه صادراتی با ارزش‌افزوده بالا در پهنه‌های مستعد توسعه، افزایش بهره‌وری تولید کشاورزی و تامین امنیت غذایی را فراهم خواهند کرد.  خام‌فروشی مواد معدنی متوقف شده و سهم ارزش‌افزوده صنعت و صنایع معدنی با کاربست رویکرد توسعه خوشه‌ای در افق 1424 تحقق خواهد یافت. مراکز فعالیت‌های صنعتی و معدنی اولویت‌دار ملی مبتنی‌بر تخصص‌ها و مزیت‌های منطقه‌ای در قالب شبکه همکار در پهنه سرزمین ایفای نقش خواهند کرد.  مزیت‌ها و قابلیت‌های گردشگری سرزمین در قالب پهنه‌ها، محورها و قطب‌های گردشگری جذاب، آوازه ایران را درحوزه گردشگری بین‌المللی ارتقا خواهند داد. استقرار برخی سکونتگاه‌های در حاشیه ‌مانده بر مدار گردشگری، عاملی مهم در توسعه مطلوب و خروج آنها از انزوا خواهد بود.
در سال 1424 تهران همچنان پایتخت سرزمین ایران است. تحدید جمعیت در منطقه کلانشهری تهران و تمرکززدایی فعالیتی از شهر عامل مهمی در تعدیل جمعیت تهران است. ارتقای جایگاه عملکردی و خدماتی شهرهای مشهد، اصفهان، تبریز، شیراز، کرمانشاه، اهواز، بندرعباس، کرمان، زاهدان، چابهار، رشت و ساری با توزیع جغرافیایی مطلوبی که دارند عاملی مهم در کاهش تمرکز فعالیت‌های صنعتی و جمعیت در شهر تهران خواهد بود و نظام سکونتگاهی و سلسله مراتب خدمات‌رسانی پهنه کشور را به تعادل خواهد رساند. شبکه شهرهای سطح دو و مجموعه شهرهای همکار آنها که در پیوند عملکردی و خدماتی با شهرهای سطح یک قرار دارند منجر به استقرار متعادل فعالیت و جمعیت در سرزمین ایران خواهند شد و با فعالیت‌های هم پیوند در قالب محورها و پهنه‌های عملکردی هم‌افزا در سطوح فراملی، ملی و منطقه‌ای نقش‌آفرینی خواهند کرد.  شهرمنطقه‌ها به‌عنوان سطح فضایی جدید برنامه‌ریزی در مقیاسی فراتر از مناطق کلانشهری با نقش‌آفرینی در پهنه‌های شمال و جنوب، شرق و غرب و میانه سرزمین، عامل اصلی انسجام و تعادل فضایی در سازمان فضایی سرزمین خواهند بود. در راستای جلوگیری از تشدید پدیده تمرکز در سرزمین و ممانعت از گسترش کالبدی و پراکنده‌رویی مناطق کلانشهری، تمرکززدایی از مناطق کلانشهری به مهم‌ترین سیاست مدیریت مناطق کلانشهری به‌ویژه در شهرهای تهران، اصفهان، کرج، مشهد، رشت، تبریز و شیراز تبدیل خواهد شد. به همین منظور رشد جمعیتی و کالبدی در شهرهای مادر همه مناطق کلانشهری کشور باید محدود شود. نظام بهداشت و درمان و آموزش عالی کشور متناسب با سطوح یک و دو نظام سکونتگاهی، خدمات تخصصی سطح یک و دو را در حوزه نفوذ عملکردی این شهرها ارائه می‌کنند و با توزیع فضایی مناسبی که صورت گرفته، سازمان مطلوب و متعادلی از خدمات‌رسانی بهداشت و درمان و آموزش عالی در پهنه سرزمین برقرار خواهد شد.  شبکه پیوسته حمل‌ونقل ترکیبی و لجستیک متناسب با کانون‌های استقرار فعالیت و جمعیت سازماندهی خواهد شد. مراکز لجستیکی در جهت بهینه‌سازی فرآیندهای زنجیره تامین و توزیع بار و کاهش هزینه‌ها در سه سطح بین‌المللی، ملی، منطقه‌ای و مراکز لجستیک تخصصی کشاورزی و صنعتی متناسب با الگوی استقرار فعالیت و جمعیت در سرزمین ایجاد خواهد شد. میرجاوه، میلک، ماهیرود، دوغارون، سرخس، اینچه‌برون، آستارا، بازرگان، سیران‌بند، باشماق، خسروی، شلمچه، چابهار، جاسک، بندرعباس، بوشهر، بندر امام خمینی(ره)، بندر امیرآباد و بندر انزلی به‌عنوان دروازه‌های اصلی ارتباطی کشور با شبکه جریان‌های بین‌المللی، برخی از مراکز لجستیک در سطح بین‌المللی هستند.

 تقویت نقش مفصلی ایران در منطقه و جهان

ازجمله راهبردهای برنامه ملی آمایش سرزمین مصوب سال 1399، تقویت نقش مفصلی کشور در شبکه گذرراه‌های ترانزیتی منطقه‌ای و بین‌المللی است. در این خصوص چشم‌انداز آتی به این صورت ترسیم شده که: الف- جریان‌های بین‌المللی شرق به غرب و شمال به جنوب با گذر از سرزمین ایران پیوند خورده و ایران 1- گذرراه اتصال شرق آسیا به غرب آسیا و اروپا (یک کمربند-یک جاده، راه ابریشم، بزرگراه‌های آسیایی، اتصال اروپا-آسیا EATL، جنوبی آسیا و ...) با اولویت یک کمربند-یک جاده باشد.
2- گذرراه اتصال دریای عمان و خلیج فارس به کشورهای آسیای میانه، حاشیه دریای کاسپین، قفقاز، اروپا و حاشیه دریای مدیترانه (گذرراه شمال-جنوب، گذرراه کشورهای عضو اکو ECO، گذرراه اتصال ایران- عراق-سوریه- دریای مدیترانه، گذرراه ایران- ترکیه- دریای مدیترانه، گذرراه دریایی اتصال کشورهای حاشیه دریای کاسپین و ...) با اولویت گذرراه شمال- جنوب باشد.
ب- ارتباطات هوایی و دریایی منطقه‌ای و جهانی فعالسازی و تقویت شود. در این راستا 1- ظرفیت فرودگاه‌های تهران -امام خمینی(ره)-، مشهد، تبریز، اصفهان، شیراز و چابهار به‌عنوان هاب ارتباطات بین‌المللی تقویت و فعالسازی شود.
2- ظرفیت فرودگاه‌های شهرهای سطح یک در شبکه فرودگاه‌های منطقه فراملی فعالسازی و تقویت شود.
3- زیربناها و روبناهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری پروازهای برنامه‌ای فرودگاه‌های مرزی کشور با فرودگاه‌های همجوار کشورهای همسایه تقویت شود.
4- زیربناها و روبناهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری حمل‌ونقل بار هوایی طراحی و اجرا شود.
5- برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و کشورهای همسایه در فرودگاه‌های کشور در زمینه جابه‌جایی مسافر و بار زمینه‌سازی شود.
6- ارتباطات دریایی منطقه‌ای و بین‌المللی، به‌ویژه با کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و دریای کاسپین فعالسازی و تقویت شود.

تنوع‌بخشی به اقتصاد ایران

تنوع‌بخشی به اقتصاد متناسب با مزیت‌ها، قابلیت‌ها و تخصص‌های سرزمین دیگر راهبرد مهم برنامه ملی آمایش سرزمین مصوب سال 1399 است. در این راستا چشم‌انداز آتی به این صورت است که اقدامات، برنامه‌ریزی‌ها و عملکردها باید منجر به موارد زیر شود: 1- افزایش ارزش‌افزوده در زنجیره صنایع نفت، گاز و پتروشیمی در جهت کاهش خام‌فروشی، 2- پیشتازی اقتصاد دانش‌بنیان و دریامحور، 3- توسعه دانش و فناوری‌های نوین بهره‌برداری پایدار از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های دریا، 4- کاهش خام‌فروشی مواد معدنی و افزایش ارزش‌افزوده بخش صنعت و صنایع معدنی از تولید ناخالص داخلی کشور، 6- تشکیل و تکمیل زنجیره ارزش و توسعه صادرات تولیدات صنعتی و صنایع معدنی با اولویت محصولات با ارزش‌افزوده بالا، 7- برندسازی و تجاری‌سازی محصولات دارای مزیت و خلق مزیت در بستر اقتصاد خالق 8- تطبیق برنامه‌های توسعه صنعتی (صنایع کشاورزی و صنایع مرتبط) با مزیت‌ها و ظرفیت‌های تولیدی محصولات کشاورزی در هر منطقه مبتنی‌بر توان اکولوژیک و آب قابل‌برنامه‌ریزی، 9- افزایش سهم گردشگری و تجاری‌سازی صنایع‌دستی در اقتصاد ملی با تاکید بر ارتقای زیرساخت‌های گردشگری و تسهیل سفر گردشگران داخلی و خارجی و 10- ساماندهی اقتصاد غیررسمی در مناطق مرزی.

  مدیریت و تنوع‌بخشی به سبد انرژی

 ارتقای بهره‌وری، کاهش شدت انرژی و تنوع‌بخشی به منابع تولید انرژی از دیگر راهبردهای 24گانه برنامه آمایش سرزمین ایران است. در این راستا برنامه‌های توسعه‌ای کشور باید در جهت اهداف زیر تعریف و اجرایی شوند: 1-کاهش هدررفت در زنجیره تولید، انتقال و توزیع انرژی تا سطح استانداردهای بین‌المللی، 2- بازسازی و نوسازی واحدهای صنعتی، تاسیسات قدیمی و ناوگان حمل‌ونقل، 3- بهینه‌سازی مصرف انرژی، 4- تقویت و سازماندهی بازار رقابتی خدمات انرژی، 5- افزایش مشارکت عمومی و خصوصی در شبکه انرژی محلی، منطقه‌ای و ملی، 6- ظرفیت‌سازی برای گسترش کسب‌وکارهای دانش‌بنیان درحوزه خدمات انرژی، 7- بهینه‌سازی سبد سوخت مصرفی کشور از طریق تعیین سهم هریک از حامل‌های انرژی و افزایش سهم منابع انرژی کم‌کربن در سبد انرژی کشور، 8- استانداردسازی مصرف انرژی تولیدات داخلی، 9- افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در تولید و تامین بهینه انرژی هر منطقه از کشور متناسب با ظرفیت آن، 1۰- تغییر نگاه از توسعه سراسری خطوط لوله گاز طبیعی به‌تمامی پهنه سرزمین به بهره‌گیری حداکثری از منابع و ظرفیت‌های انرژی تجدیدپذیر محلی، 1۱- تولید انرژی بادی در مناطق مستعد ازجمله شمال سیستان‌وبلوچستان، جنوب خراسان جنوبی، جنوب استان خراسان رضوی و جنوب استان گیلان و 1۲- تولید انرژی خورشیدی در پهنه‌های مستعد کشور، به‌ویژه استان‌های مرکزی و جنوبی کشور.

از پویایی جمعیت تا جذب ایرانیان خارج از کشور

 ارتقای پویایی، سلامت، مهارت و ‌انگیزش سرمایه انسانی و حفظ جوانی جمعیت راهبردی دیگر برنامه آمایش سرزمین ایران است. براساس این راهبرد، برنامه‌های توسعه و مجموعه فرآیندهای برنامه‌ریزی در ایران باید درپی اهداف زیر باشند: 1- افزایش نرخ باروری به حداقل بیش از سطح جانشینی، 2- تربیت نیروی انسانی توانمند، خالق، مسئولیت‌پذیر و دارای روحیه مشارکت جمعی با تاکید بر فرهنگ جهادی، 3-ارتقای سطح آموزش، پژوهش و بهره‌وری نیروی کار در جهت افزایش سهم منابع انسانی در ترکیب عوامل موثر در تولید ثروت ملی متناسب با تخصص‌ها، ظرفیت‌ها و مزیت‌های منطقه‌ای، 4- بهره‌مندی از فرصت پنجره جمعیتی و ایجاد شرایط فعالسازی سرمایه‌های انسانی و علمی کشور، 5- اطمینان‌بخشی و تشویق ایرانیان خارج از کشور برای حضور و سرمایه‌گذاری و بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی، تحقیقاتی و مالی آنان در توسعه همه‌جانبه کشور، 6- تامین و بسط عدالت در برخورداری از فرصت‌های تعلیم و تربیت و 7- گسترش و ارتقای رویکردهای تقاضامحور آموزش فنی‌وحرفه‌ای و تنوع بخشی به شیوه‌های مهارت‌افزایی متناسب با تخصص‌ها و مزیت‌های هر منطقه.

 راهکار تامین آب پایدار برای ایران

تامین آب پایدار موردنیاز برمبنای الگوی مطلوب استقرار فعالیت و جمعیت یکی دیگر از راهبردهای برنامه ملی آمایش سرزمین ایران است. براساس این راهبرد، دولت جمهوری اسلامی ایران از سال 1400 تا 1424 باید در چارچوب زیر به تامین آب پایدار برای کشور اقدام کند؛ 1- بهره‌برداری پایدار از منابع آب سبز و منابع آب نامتعارف مانند نمک‌زدایی آب دریا و آب خاکستری، 2- ارائه مشوق‌های لازم برای سرمایه‌گذاری و به‌کارگیری فناوری‌های نوین در طرح‌های نمک‌زدایی مقرون‌به‌صرفه از آب دریا برای تامین آب صنعت (براساس الگوی مطلوب استقرار فعالیت‌ها) مناطق واقع در پسکرانه سواحل جنوبی کشور، فلات مرکزی، نوار شرقی کشور و جزایر و آب شرب مناطق واقع در پسکرانه سواحل با درنظرگیری ملاحظات محیط‌زیستی و پدافند غیرعامل، 3- بازچرخانی و استفاده مجدد از پساب حاصل از فاضلاب با رویکرد تصفیه درجا با تاکید بر مشارکت عمومی و خصوصی و رعایت استانداردهای کیفی آب، به‌ویژه در محدوده کلانشهرها، 4- ارتقای بهره‌وری و توجه به ارزش اقتصادی و امنیتی و سیاسی آب در استحصال و عرضه و نگهداری و مصرف آن، 5- ظرفیت‌سازی و توسعه بازارها و بانک آب، 6- افزایش تراز مثبت آب مجازی در تجارت کالا، 7- ایجاد تعادل بین سرمایه اقتصادی، سرمایه طبیعی (محیط‌زیست)، سرمایه اجتماعی و سرمایه انسانی، 8- افزایش کارآیی و کاهش تلفات آب در کلیه مراحل زنجیره استحصال تا مصرف، و 9- مدیریت مصرف آب کشور براساس آمار و ارقام مصوب آب قابل برنامه‌ریزی.

 نحوه استقرار صنایع کشور

ساماندهی استقرار صنایع کشور و شکل‌دهی به زنجیره فعالیت‌های صنعتی راهبرد دیگری است که برنامه آمایش سرزمین ایران به آن توجه داشته است. سند ملی آمایش زمین مصوب سال 1399 برای هدایت صحیح استقرار صنایع کشور چندین مورد را توصیه کرده است که باید در چارچوب برنامه‌های ملی و منطقه و محلی مدنظر قرار گیرد؛ 1- کاربست رویکرد توسعه خوشه‌ای در شهرک‌ها، نواحی صنعتی و معدنی، 2- شبکه‌سازی و ایجاد زنجیره فعالیت‌های تولیدی در پیوند با شبکه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی تولید، 3- استفاده حداکثری از ظرفیت موجود شهرک‌ها و نواحی صنعتی در گسترش فعالیت‌های صنعتی، 4- تقویت زنجیره‌های فعالیتی مبتنی‌بر صنایع دریامحور در محور ساحلی شمال و جنوب (لجستیک و بازرگانی)، 5- توسعه صنایع بازیافتی به‌منظور استفاده مجدد از پسماندهای صنعتی و شهری، 6- توسعه صنایع کوچک و متوسط با تاکید بر استقرار در مناطق مرزی، و 7- استقرار فعالیت‌های صنعتی و معدنی اولویت‌دار ملی مبتنی‌بر تخصص‌ها و مزیت‌های منطقه‌ای شامل: ساخت محصولات در صنایع پایین‌دستی از نفت و گاز مبتنی‌بر دانش پایه و فناوری‌های جدید با اولویت ساخت محصولات شیمیایی و پتروپالایشگاه‌ها، به‌ویژه در شبکه همکار جنوب غربی و پسکرانه‌های جنوب کشور؛ ساخت محصولات دانش‌بنیان و با ارزش افزوده بالا با اولویت ساخت مواد و محصولات دارویی، به‌ویژه در شبکه همکار شمال غربی، مرکزی، شمالی (نواحی غربی) و میانی (نواحی غربی) و شرقی؛ ساخت محصولات مبتنی‌بر دانش و روش‌های نوین تولید و تکمیل‌کننده زنجیره ارزش با اولویت ساخت محصولات از مواد کانی غیرفلزی؛ به‌ویژه در شبکه همکار شرق و شمال‌شرقی، غرب و شمال‌غربی، میانی (نواحی شرقی)، مرکزی (نواحی شرقی)؛ ساخت محصولات در صنایع بالادستی، مبتنی‌بر دانش پایه و فناوری‌های جدید با اولویت ساخت فلزات اساسی و استخراج نفت و گاز به‌ویژه در شبکه همکار پسکرانه‌های جنوب؛ توسعه صنایع سبک مبتنی‌بر روش‌های نوین تولید با اولویت منسوجات، پوشاک و محصولات چرمی، به‌ویژه در شبکه همکار شمال، غرب و شمال‌غربی، شرق و شمال‌شرقی و میانی؛ ساخت ماشین‌آلات، تجهیزات با تکنولوژی متوسط و پیشرفته با اولویت ساخت تجهیزات برقی به‌ویژه در شبکه همکار مرکزی، میانی و غربی؛ با اولویت ماشین‌آلات الکترونیکی، رایانه‌ای و نوری به‌ویژه در شبکه همکار مرکزی، میانی و شرقی؛ با اولویت ماشین‌آلات مکانیکی با کاربرد عام و خاص به‌ویژه در شبکه همکار شرق و شمال‌شرقی، غرب و شمال‌غربی؛ ساخت وسایل نقلیه با روش‌های تولید مبتنی‌بر آینده‌پژوهشی صنعت، با اولویت وسایل نقلیه موتوری، تریلر و نیمه‌تریلر، به‌ویژه در شبکه همکار میانی و تجهیزات حمل‌ونقل دریایی به‌خصوص در شبکه همکار شمالی و جنوبی و ساخت محصولات تبدیلی و تکمیلی کشاورزی در قلمروهای تولید محصولات کشاورزی.

کدام استان؛ کدام محصول کشاورزی

بازآرایی فضایی قلمروهای تولید محصولات کشاورزی نیز یکی دیگر از راهبردهای برنامه ملی آمایش سرزمین ایران است. براساس این راهبرد، تولید محصولات کشاورزی در ایران از سال 1400 تا 1424 باید به این موارد توجه کند؛ 1- تولید محصولات کشاورزی راهبردی در پهنه‌های مستعد توسعه با تاکید بر استفاده از فناوری‌های نوآورانه، 2- استان‌های فارس، کردستان، اردبیل، کرمانشاه، خوزستان، خراسان رضوی، کردستان، لرستان، همدان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، گلستان و زنجان با اولویت گندم و جو، 3- استان‌های آذربایجان غربی، خوزستان، خراسان شمالی، قزوین، لرستان، اردبیل، قزوین، کرمانشاه، گلستان و آذربایجان شرقی با اولویت دانه‌های روغنی، 4- استان‌های مازندران و گیلان با اولویت برنج، 5- استان‌های اصفهان، ایلام، کرمانشاه، خوزستان، خراسان رضوی و قزوین با اولویت ذرت دانه‌ای و علوفه‌ای، 6- تجاری‌سازی و برندسازی محصولات کشاورزی ویژه (صادراتی و ارزش افزوده بالا) با تاکید بر تولید خرما به‌ویژه در استان‌های کرمان، سیستان‌وبلوچستان، هرمزگان، بوشهر، فارس و خوزستان؛ تولید پسته به‌ویژه در استان‌های کرمان و سمنان؛ تولید زیتون به‌ویژه در استان‌های زنجان، گیلان و قزوین؛ زعفران، زرشک و عناب به‌ویژه در استان‌های خراسان جنوبی و خراسان رضوی و خراسان شمالی؛ محصولات گرمسیری (موز، انبه، پاپایا و...) در استان‌های سیستان‌وبلوچستان و هرمزگان؛ گیاهان دارویی و داروهای گیاهی کشور در مناطق مستعد، 7- تولید و توسعه اندام‌های تکثیری نظیر بذر، نهال و مواد ژنتیکی دامی، گیاهی و شیلاتی در زنجیره ارزش، 8- ساماندهی و توسعه زنجیره‌های ارزش و تامین محصولات دام و طیور، 9- ایجاد و توسعه زنجیره ارزش گوشت قرمز در مناطق مستعد با اولویت استان‌های خراسان رضوی، فارس، آذربایجان شرقی، مازندران، آذربایجان غربی، اصفهان، لرستان، خوزستان، تهران، قزوین، یزد، همدان، گلستان، قم، سیستان‌وبلوچستان، خراسان شمالی، ایلام، چهارمحال‌وبختیاری، کهگیلویه‌وبویراحمد و اردبیل، 9- ایجاد و توسعه زنجیره ارزش شیر در مناطق مستعد با اولویت استان‌های اصفهان، تهران، خراسان‌رضوی، فارس، قزوین، آذربایجان‌شرقی، مازندران، چهارمحال‌وبختیاری، اردبیل، مازندران، کهگیلویه‌وبویراحمد، کرمان و سیستان‌وبلوچستان، 10- ایجاد و توسعه زنجیره ارزش طیور در مناطق مستعد با اولویت استان‌های مازندران، گلستان، گیلان، اصفهان، خراسان رضوی، فارس، خوزستان، قم، آذربایجان شرقی، بوشهر، همدان، یزد، قزوین، اردبیل، ایلام، هرمزگان، سیستان‌وبلوچستان و کرمان، 11- ایجاد و توسعه زنجیره ارزش عسل در مناطق مستعد با اولویت استان‌های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، فارس، اردبیل، گیلان، قم، کردستان، کرمانشاه و لرستان، 12- ساماندهی و توسعه زنجیره ارزش و تامین شیلات با اولویت استان‌های سیستان‌وبلوچستان، هرمزگان، بوشهر، گیلان، مازندران، گلستان، کرمانشاه، خوزستان، کهگیلویه‌وبویراحمد، چهارمحال‌وبختیاری، کردستان و لرستان با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی، به‌ویژه ظرفیت تحمل بار آلودگی رودخانه، و 13- ایجاد زنجیره‌های ارزش محصولات کشاورزی فراملی و گسترش کشت‌های فراسرزمینی با تاکید بر تولید محصولات غیرتراریخته و آب‌بر.

مناطق مرزی در اولویت سرمایه‌گذاری

 افزایش جمعیت و توسعه فعالیت در مناطق مستعد کم‌تراکم به‌ویژه مناطق مرزی، جزایر راهبردی و سواحل جنوبی هم از دیگر راهبردهای برنامه ملی آمایش سرزمین مصوب سال 1399 است. این سند توسعه مقرر می‌دارد برای دستیابی به توسعه مناطق کمتربرخوردار و در عین حال کم‌تراکم، برنامه‌های توسعه‌ای باید منجر به موارد زیر شود؛ 1- تخصیص سهم درآمدی حاصله از استقرار فعالیت‌ها در جزایر و سواحل به توسعه این مناطق، 2- ارائه مشوق‌ها و تسهیل جذب سرمایه‌گذاری‌های ملی و بین‌المللی در استقرار فعالیت‌های جدید به‌ویژه در مناطق مرزی، 3- اتخاذ رویکرد منظومه‌ای و شبکه‌ای برای توسعه جزایر و مدیریت یکپارچه آنها، 4- ارتقای جایگاه، سطح و عملکرد رقابتی فرودگاه‌ها و بنادر در جزایر با اولویت کیش، قشم و ابوموسی، 5- تقویت و فعال‌سازی ظرفیت‌های رقابتی بانکرینگ (سوخت‌رسانی به کشتی‌ها) در جزیره قشم، 6- تعریف نقش خاص برای جزایر راهبردی در مجموعه نظام فعالیتی جزایر (توسعه فعالیت‌های دریامحور نظیر شیلات، انرژی‌های نو، گردشگری، تجارت، ترانزیت، خدمات بندری، سوخت‌رسانی، ساخت و تعمیرات کشتی)، 7- تقویت پیوند بین جزایر و سرزمین اصلی، 8- ایجاد و تقویت زیرساخت‌ها متناسب با نقش و عملکرد جزایر، 9- نقش‌آفرینی و مشارکت نظام‌مند جامعه محلی در توسعه جزایر، 10- تامین منابع پایدار آب و انرژی با تاکید بر استفاده از منابع تجدیدپذیر خورشیدی و امواج در جزایر، 11- هدایت هدفمند جریان‌های مهاجرتی به‌سمت مناطق مستعد کم‌تراکم؛ 12- تقویت زیرساخت‌ها و شبکه‌های زیربنایی نواحی شرقی و جنوبی کشور، 13- تامین منابع آب پایدار و ارائه خدمات آموزشی، بهداشتی و درمانی مناسب به‌ویژه نیمه شرقی و جنوب‌شرقی کشور، 14- نگهداشت و افزایش جمعیت در شهرهای کوچک و روستاهای مرزی، و 15- هدایت جریان سرمایه ناشی‌از مبادلات مرزی برای ایجاد زیرساخت‌ها و تقویت تولیدات محلی.