جلال الدین سادات آل احمد مشهور به جلال آل احمد در 11 آذر 1302 خورشیدی در تهران چشم به جهان گشود و پس از پایان دوره ابتدایی به درخواست پدر سید احمد حسینی طالقانی به منظور فراگیری درس های حوزوی به مدرسه مروی رفت و بعد از آن به دلیل علاقه فراوان به یادگیری دیگر علوم در کلاس های شبانه مدرسه دارالفنون حضور یافت.
وی برای تحصیل در علوم دینی در 1322 خورشیدی راهی نجف اشرف شد اما پس از چندماه به کشور بازگشت و با ورود به دانشسرای عالی تهران در رشته ادبیات فارسی تحصیل کرد و دو سال بعد با چاپ داستان «زیارت» در مجله «سخن» به عرصه نویسندگی راه یافت و به آفرینش آثار ماندگار و ارایه نظریه های نو پرداخت.
آل احمد در 1328 خورشیدی با سیمین دانشور نویسنده و مترجم برجسته ازدواج کرد و در کنار همسر ادیب خویش و با حمایت های او به کارهای ادبی خود ادامه داد. او در این میان به فعالیت های سیاسی نیز مبادرت می ورزید اما وقتی که پس از کودتای 28 مرداد 1332خورشیدی به وسیله دادستان حکومت نظامی احضار و یک روز بازداشت شد، حضور خود را در این زمینه محدود ساخت و گاهی مقاله های سیاسی- اجتماعی را به صورت مستقل و برای مجله ها می نگاشت و در این مدت کتابی را با عنوان «سرگذشت کندوها» به چاپ رساند.
کناره گیری این متفکر توانا در این سال ها از سیاست سبب شد، به دور از تمام جریان های سیاسی خود را از نو بشناسد و آثاری مانند «اورازان، تات نشین های بلوک زهرا و جزیره خارک» را خلق کند و داستان «مدیر مدرسه» را نیز به چاپ برساند. او در 1342 خورشیدی به حج رفت و بدین شکل سفرنامه ای را با عنوان «خسی در میقات» با تاثیرپذیری از رویکرد تازه خویش به نگارش درآورد.
«از رنجی که می بریم، نون والقلم، غرب زدگی، سنگی بر گوری، یک چاه و دو چاله و در خدمت و خیانت روشنفکران» از دیگر آثاری است که آل احمد از خود به یادگار گذاشت، همچنین ترجمه کتاب هایی مانند «قمارباز، سوءتفاهم، بیگانه و دست های آلوده» نیز در زمره فعالیت های وی به شمار می رود.
سرانجام این ادیب توانا و متفکر سیاستمدار در 18 شهریور 1348 خورشیدی در اسالم گیلان درگذشت و به دیار حق شتافت.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بهانه سالروز درگذشت جلال آل احمد با «محمد حسین دانایی» خواهرزاده جلال آل احمد و نویسنده کتاب «دو برادر» که شرحی بر خاطره های وی از جلال و شمس آل احمد است، به گفت و گو پرداخت.
دانایی درباره ویژگی های فکری و ادبی جلال آل احمد گفت: وی تنها یک نویسنده و مترجم نبود به همین دلیل نمی توان فقط به آثار ادبی و هنری او پرداخت زیرا این ادیب در زمینه های گوناگون از جامعیت خاصی برخوردار بود و به دلیل ورود به حوزه های سیاسی به صورت علمی و نظری و ارایه نظریه های اجتماعی و فرهنگی به عنوان یک متفکر و یک نظریه پرداز شناخته می شود. بر این پایه می توان از آل احمد به عنوان هیجان انگیزترین و بحث برانگیزترین نویسنده و متفکر معاصر نام برد که اندیشه ها، آثار و نوآوری های ادبی او در آن روزگار سبب ایجاد هیجان در جامعه می شد و اکنون نیز با وجود نزدیک به نیم سده از درگذشت وی، هنوز هم شاهد اثر گذاری این نویسنده توانمند بر سطح ها و لایه های مختلف جامعه هستیم.
این نویسنده چگونگی این اثرگذاری ها را متفاوت دانست و اظهار داشت: افرادی که از او تاثیر گرفته اند در یک طیف گسترده قرار دارند، بخشی از آنان هزاران تن از علاقه مندان و دوستداران این نویسنده به شمار می روند که هنوز هم خواننده آثار او هستند و می خواهند بیشتر از زندگی و اندیشه های آل احمد بدانند و وی را به عنوان یک نماد و سرمایه نمادین الگوی خود قرار دهند و در راستای گسترش این نوع تفکر در جامعه چند ناشر هنوز به انتشار و چاپ آثار این متفکر اقدام می کنند. علاوه بر این، قدرت اثرگذاری و ضریب نفود جلال آل احمد در میان روشنفکران و اهالی فرهنگ و ادبیات کشور همچنان گسترده است. در طرف دیگر، افرادی قرار گرفته اند که به دلیل برداشت نامناسب از نظریه های این متفکر معاصر مانند «نظریه غرب زدگی» از وی انتقاد دارند و از این جهت می توان بر هیجان انگیز بودن و زنده بودن الگوهای مطرح شده آل احمد تاکید داشت.
وی در ادامه تصریح کرد: یکی از اثرگذاری های آل احمد و گروهی از همفکران او به عنوان صحنه گردانان حوزه های فرهنگی در دهه های 30 و 40 خورشیدی را می توان تغییر گفتمان قالب در فضای فرهنگی کشور دانست. آنها در این میان توانستند یک رویکرد و گفتمان تازه را با عنوان ادبیات متعهد ارایه کنند. لازم است عنوان شود که پس از کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی و سرکوب جنبش های دموکراسی خواهانه و انزوای فعالان سیاسی و فرهنگی، جامعه ادبی کشور به دو گروه اصلی تقسیم شد، یک گروه که به اصطلاح از نظر علمی قوی تر بودند، جذب دربار و نهادهای حکومتی همچون رادیو، تلویزیون، وزارت فرهنگ، شرکت نفت و موسسه های دیگر شدند. یک گروه نیز که از لحاظ تخصصی در سطح پایین تری قرار داشتند به گفته جلال آل احمد جذب نشریه ها و رنگین نامه ها شدند و به دنبال مسایل رمانتیک، فانتزی و روزمره رفتند.
دانایی توضیح داد: در برابر دو تفکر مطرح شده در میان روشنفکران آن روزگار، آل احمد و برخی از همفکران وی با تاثیرپذیری از رویکردهای فرهنگی مدرن که به ویژه در فرانسه رشد چشمگیری داشت، به طرف ترجمه آثار، گسترش اندیشه ها و نظریه های فلاسفه و روشنفکرانی همچون «ژان پل سارتر، آلبرکامو، آندره ژید و فرانس فانون» گرایش پیدا کردند و با انتشار تفکر آنها در جامعه به طور عملی موج تازه ای از ادبیات متعهد را شکل دادند. این نوع اندیشه بر این امر تاکید دارد که ادبیات باید از حالت انفعال، اشرافی گری و سرگرمی خارج شود و در برابر مسایل جامعه حساس باشد، موضع گیری کند و مسوولانه نسبت به موضوع های اجتماعی و مردمی واکنش نشان دهد.
این نویسنده با اشاره به تاثیر دیگر جلال آل احمد در حوزه ادبیات، یادآور شد: پرداختن به مونوگرافی یا تک نگاری فعالیت تازه ای در حوزه ادبیات کشور به شمار می رفت که او به آن روی آورد. این ژانر ادبی تازه که نمونه های آن در روزگار گذشته در فعالیت های پژوهشی دانشمندان بلوک شرق وابسته به اتحاد جماهیر شوروی دیده می شد در ایران سابقه چندانی نداشت و آل احمد با تحقیقات در منطقه های روستایی همچون «اورازان، طالقان، بوئین زهرا و خارک» به پژوهش اقدام و با نگارش آثاری همچون «تات نشین های بلوک زهرا» جریان تدوین تک نگاری را در ایران پایه گذاری کرد. افرادی مانند «غلامحسین ساعدی و سیروس طاهباز» نیز از این سبک بهره بردند و اینگونه جریان ادبی تازه ای شکل گرفت که آثار اجتماعی قابل توجهی داشت.
وی با بیان اینکه خلق سبک تازه ای از نگارش که بعدها به عنوان تلگرافی یا شلاقی مشهور شد، دیگر فعالیت مهم آل احمد در حوزه ادبیات شناخته می شود، اظهار داشت: این نویسنده چیره دست از نظر شخصیتی فردی راستگو و صریح به شمار می رفت و روح کنجکاو و جستجوگری داشت. همچنین از یک طرف از ادبیات کلاسیک ایران مانند تاریخ بیهقی و از جهت دیگر از ادبیات اروپا به ویژه فردیناند سلین نویسنده مشهور فرانسوی تاثیر پذیرفته بود. مجموعه ویژگی های فردی و علاقه مندی های او سبب شد تا نوآوری هایی را در زمینه شیوه نگارش ارایه کند که به سبک شلاقی شهرت یافت. در این شیوه جمله ها کوتاه و منقطع شده است و فعل ها و بخش های اضافه از جمله حذف می شوند و کلمه ها به سرعت انتقال می یابد. این سبک با روح پرخروش آل احمد هماهنگ بود و از آنجایی که نوشتن درباره حاشیه در آن کاربرد نداشت، سبب شد نویسنده بدون هیچ اتلاف وقتی اندیشه های خود را به خواننده منتقل کند و جریان ارتباط فکری میان آنان سریع باشد. بر این پایه جامعه از سبک تلگرافی استقبال کرد و در طول سال های گوناگون نویسندگان کوشیده اند تا از این سبک نگارش اقتباس کنند.
نویسنده کتاب «دو برادر» تصریح کرد: آل احمد همواره برای متشکل کردن نویسندگان، مترجمان و ویراستاران کشور پیشگام بود و برای دستیابی به این هدف، کانون نویسندگان ایران را به عنوان نخستین نهاد صنفی مستقل در 1347 خورشیدی با تلاش و همراهی سیمین دانشور و بسیاری از فعالان این عرصه تشکیل داد که آثار و پیامدهای اجتماعی فراوانی را به دنبال داشت.
دانایی مهم ترین نقش آل احمد به عنوان یک روشنفکر را طرح نظریه غرب زدگی عنوان کرد و توضیح داد: این متفکر توانا بر این باور بود که ملت های شرق در برخورد با تمدن مدرن غرب یعنی کشورهای پیشرفته هنوز نتوانسته اند در یک ارتباط کنشی و واکنشی مثبت و سازنده قرار بگیرند و همچنان در معرض هجوم اندیشه ها، آراء، نظریه ها، دیدگاه ها و آرمان ها قرار دارند و باید بکوشند که خود را در برابر این عوامل محافظت کنند. همچنین او اعتقاد داشت که برای دریافت مزیت ها و فضیلت های تمدن فرهنگ غرب نباید داشته ها و دارایی های سنتی و بومی خود را قربانی کنند بلکه باید هوشمندانه با حفظ داشته های ذاتی و بومی خویش از دستاوردهای مفید و مدرن غرب بهره بگیرند.
این نویسنده در ادامه افزود: این رویکرد که به «نظریه بازگشت به خویش» محمد اقبال لاهوری بسیار نزدیک است، اگرچه به خوبی درک نشد و در مواردی نیز برخی با آن مغرضانه برخورد کردند و آن را به مخالفت با دستاوردهای تمدنی غرب به ویژه مخالفت با آزادی و دموکراسی تقلیل دادند اما باز هم تاثیرگذاری قابل توجهی داشت و موافقان و مخالفان زیادی درباره آن اظهارنظر کردند، مشاهده می شود هنوز هم به عنوان مساله ای قابل بحث در جمع های روشنفکری مطرح است و دانشمندان و نظریه پردازان بزرگ به این امر می پردازند و کتاب ها و مقاله های متعددی درباره موضوع غرب زدگی به چاپ می رسانند. برخی افراد نیز در نوشته های خود این بحث را به طور عمقی تری مطرح می کنند و بعضی دیگر نیز شاخه های فرعی را به آن اضافه کرده یا آن را در زمینه روابط بین الملل، فرهنگی، علمی و ... عنوان می کنند.
وی در بررسی آثار جلال آل احمد از کتاب «در خدمت و خیانت روشنفکران» به عنوان نمونه ای ارزشمند از تحلیل نام برد و عنوان کرد: این ادیب با نوشتن این کتاب به مسایل روشنفکری کشور و به طور دقیق تر به نقد عمیق و دقیق جریان روشنفکری ایران پرداخت. جریانی که همزمان با انقلاب مشروطه شروع شد و بخش قابل توجهی از فضای حاکمیت را به تاثیر واداشت و پس از آن در رخدادهای اجتماعی و سیاسی مختلف، رو به جلو حرکت کرد و بدین گونه در رویدادهایی همچون «تغییر سلطنت قاجار به پهلوی، رویدادهای دوران جنگ جهانی دوم، ملی شدن صنعت نفت کشور، ماجرای کودتای 28 مرداد و پس از آن در قیام 15 خرداد 1342 خورشیدی و ...» روشنفکران به نقش آفرینی پرداختند.
آل احمد با پژوهش در این باره و چاپ کتاب «در خدمت و خیانت روشنفکران»، حرکت تازه ای را در این زمینه آغاز کرد و اثر مهمی در رفتارهای بعدی روشنفکران کشور بر جای گذاشت، به گونه ای که عده زیادی از این قشر در برابر این نظریه نقاط ضعف خود را دریافتند، تعداد بسیاری هم به اصلاح رفتارهای خویش مبادرت ورزیدند و برخی دیگر در برابر این رویکرد موضع گیری کردند و به دفاع از دیدگاه های پیشین خود در این زمینه پرداختند.
دانایی مهم ترین بخش نثر آل احمد و ویژگی آثار ادبی او را پیروی از سبک رئالیسم به ویژه در گزارش نویسی و سفرنامه نویسی دانست و با اشاره به داستان های وی گفت: قصه «مدیر مدرسه» یکی از شاهکارها و قصه «خواهرم و عنکبوت» از کارهای با ارزش آل احمد در حوزه ادبی محسوب می شوند اما صاحب نظران و افرادی که اهل نقد محتوایی آثار ادبی هستند، عقیده دارند که او گزارش نویس قابلی بود و کتاب «سنگی بر گوری» که گزارشی از شرح حال واقعی اش به شمار می رود و از داستان و خیال فاصله دارد نمونه قابل توجهی از گزارش نویسی این نویسنده توانا است.
در واقع می توان کتاب غرب زدگی را مهم ترین اثر این ادیب دانست و «خسی در میقات» را که گزارش وی ازحج محسوب می شود در زمره نوشته های ارزشمند وی به حساب آورد.
وی در پایان با اشاره به زندگی مشترک جلال آل احمد و سیمین دانشور و تعامل سازنده این دو هنرمند بیان کرد: یک جریان دوسویه میان آنها برقرار بود به این معنی که آل احمد سلطه فکری بر دانشور نداشت و عکس این رویداد هم اتفاق نیفتاد. آنان روشنفکر، نویسنده و صاحب نظر مستقل بودند که با دیدگاه های متفاوت از هم و حوزه های فرهنگی متفاوت از خانواده های متمایز برخاسته بودند و با وجود اینکه به لایه های متفاوتی از جامعه تعلق داشتند اما با همدیگر تفاهم داشتند و زندگی پربار و موفقیت آمیزی را با یکدیگر گذراندند.
آنان در جریان زندگی مشترک به دلیل دریافت های متعالی از حوزه اندیشه و فکر توانستند روی هم اثر مثبت بگذارند به طوری که آل احمد همیشه از چشمه جوشان ذوق و استعداد سیمین دانشور برخوردار می شد و آثار خود را اعتلا می بخشید و به طور متقابل دانشور هم از دقت نظر و کنجکاوی های سیاسی- اجتماعی همسر خویش بهره می گرفت، به طوری که رمان مشهور سیمین دانشور که همه اهل ادب آن را «سو و شون» می دانند به شدت از جریان فکری آل احمد و حتی از شخصیت وی تاثیر پذیرفت و همان طور که مشاهده می شود قهرمان رمان فردی بسیار شبیه به وی است.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9165**2002**9131