پژوهش خبری صدا و سیما: با گذشت هشت سال از ارائه درخواست رسمی ایران برای عضویت دائم در شانزدهمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در تاشکند و در حالی که این بار گفته می‌شد فضا پس از توافق هسته‌ای ایران و 1+5 و خارج شدن تهران از لیست تحریم‌های غرب فراهم‌تر شده، سران کشورهای عضو این سازمان بر سر عضویت ایران به اجماع نرسیدند و همچنان درخواست جمهوری اسلامی مبنی بر تبدیل عضویت ایران از عضو ناظر به عضو کامل، ‌رسماً مطرح نشد. 

نبود اجماع برای عضویت ایران در شرایطی است که پاکستان در سال 2006، جمهوری اسلامی ایران در سال 2007 و هندوستان در سال 2010 درخواست عضویت دائم در این سازمان را ارائه کردند. لیکن نمایندگان هند و پاکستان با امضای یاداشت تفاهم در تاشکند، به عضویت دائم این سازمان در آمدند. پس از گذشت سه روز از اجلاس دو روزه شانگهای در تاشکند، به نظر می رسد به موضوع؛ چرایی مخالفت برخی اعضاء در تاشکند؟ کمتر پرداخته شده است.

 موافقان و مخالفان پیوستن ایران به شانگهای
جمهوری اسلامی ایران در سال 2005 به عنوان عضو ناظر به سازمان همکاری شانگهای پیوست و یک سال پس از آن، برای عضویت کامل در این سازمان درخواست داد. با این حال، با وجود مشارکت فعال ایران در اجلاس‌ها و دیگر فعالیت‌های مربوط به سازمان، طرح عضویت کامل ایران هیچ‌گاه اجازه مطرح شدن به صورت رسمی را پیدا نکرد. 

مهم‌ترین دلیلی که از‌‌ همان آغاز تاکنون از سوی اعضای سازمان شانگهای برای مخالفت با عضویت کامل ایران بیان شد، برمی گردد به موضوع تحریم های شورای امنیت علیه کشورمان که به نظر می رسید با اجرای برجام، این مانع نیز برطرف شده باشد. اما نتایج شانزدهمین اجلاس شانگهای حاکی از موضوع دیگری بود. هرچند به طور رسمی به نام کشورهای مخالف با عضویت ایران در این سازمان اشاره‌ای نشده و تنها به این جمله بسنده شده است که؛ «در کل» همه با عضویت ایران موافق‌اند ولی «اختلافات جزئی فنی» بر سر زمان‌بندی الحاق ایران وجود دارد. اما با موضع گیری آشکار برخی مقامات کشورهای عضو شاید بتوان یک دسته بندی صوری در این زمینه ارائه داد. 

گفته می‌شود، با وجود اصرار روسیه بر عضویت ایران، برخی دیگر از اعضا با این امر مخالفت کرده‌اند.  

1)موافقان 

روسیه: ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در سخنرانی رسمی خود در نشست سران شانگهای در تاشکند: «هیچ مانعی برای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای وجود ندارد... ایران از مدت­ها پیش و فعالانه در فعالیت­ های سازمان همکاری شانگهای به عنوان عضو ناظر حضور دارد و هیچ مانعی برای عضویت رسمی این کشور نمی بینم.»

قرقیزستان: الماس بیک اتامبایف، رئیس‌جمهور قرقیزستان در نشست سران شانگهای: «امضا و اجرای برجام شرایط عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای را در آینده‌ای نزدیک فراهم کرده است.» 

قزاقستان: نور سلطان محمد نظربایف 27 خرداد ماه سال جاری: «سازمان همکاری شانگهای که در نشست تاشکند عضویت رسمی هند و پاکستان را اعلام خواهد کرد، عضویت ایران را نیز در نظر گرفته است که این برنامه ها مرحله مهمی در گسترش فضای اقتصادی اوراسیایی خواهد بود.» 

گفته می ­شود به رغم موافقت روسیه، ازبکستان، قرقیزستان و قزاقستان از عضویت ایران در پیمان شانگهای، چین و تاجیکستان برای پیوستن ایران به این سازمان ملاحظاتی دارند. گفتنی است برای عضویت رسمی در سازمان شانگهای باید همه اعضا به اجماع برسند که در مورد ایران این اجماع وجود نداشت. 

2)مخالفان 

در ارتباط با مخالفان دیدگاه ­های متفاوتی وجود دارد. در حالی که عده­ ای مخالفت ازبکستان و تاجیکستان را خاطر نشان می­ کنند، برخی دیگر بر این باورند که کشورهای بزرگ، تأثیرگذاری بیشتری دارند و از این رو بر نقش چین تأکید دارند.

تاجیکستان

 شاید یکی از دلایل مخالفت تاجیکستان برای عضویت رسمی جمهوری اسلامی در شانگهای به حضور «محی الدین کبیری» رهبر حزب نهضت اسلامی در اجلاس کنفرانس اسلامی تهران مربوط باشد. البته 41 تغییر در قانون اساسی این کشور که به نوعی حاکی از رویکرد سکولار دولت امامعلی رحمان است را نیز نباید نادیده گرفت. در آخرین انتخابات تاجیکستان حزب حاکم به رهبری امامعلی رحمان توانست اکثریت پارلمانی را به دست آورد. احزاب اسلامگرای مخالف حتی نتوانستند حداقل 5 درصد کل آرا را به دست آورند و حداقل یک کرسی در پارلمان داشته باشند. افزون بر آن تاثیرپذیری دوشنبه از برخی کشورهای عربی افراطی و بنیاد گرای را نیز نمی ­توان منکر شد. رونمایی از یگان­ های داعشی تاجیک تبار در افغانستان جدیدترین این رویکرد است. 

چین 

هرچند برخی مقامات و خبرگزاری های رسمی تلویحاً و یا حتی صریحاً مخالفت جمهوری خلق چین را در زمینه عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران رد کرده ­اند، اما برخی موضع گیری ­های مقامات چینی حکایت از نامهربانی چینی ­ها دارد. هر چند نماینده ویژه چین در نشست تاشکند از اظهارنظر در خصوص عضویت ایران خودداری کرد اما «وانگ یی» وزیر خارجه چین ماه گذشته گفته بود که پکن بیشتر مایل است ابتدا بحث الحاق هند و پاکستان نهایی شود.  چینی‌ها همواره نوعی احتیاط کاری را در سیاست خارجی خود اعمال کرده اند و موضع‌گیری آن‌ها در ارتباط با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای نیز در سایه همین سیاست قابل تجزیه و تحلیل است. چین تلاش دارد که سازمان همکاری شانگهای و مسئله عضویت در آن به امری سیاسی تبدیل نشود و در همین ارتباط می‌توان به اظهارات چینی‌ها مبنی بر جلوگیری از ضد غربی شدن سازمان همکاری شانگهای اشاره کرد.  کشورهای دیگر مانند پاکستان نیز در رابطه با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای ملاحظاتی دارند. پاکستان و هند، رقابت دیرینه‌ای با یکدیگر دارند و به نظر می‌رسد که نزدیکی روابط تهران- دهلی‌نو بر موضع‌گیری غیرعلنی پاکستان در مورد عضویت ایران در سازمان مورد بحث، تأثیرگذار بوده است.با احتساب هند و پاکستان، سازمان همکاری‌های منطقه‌ای شانگهای که کارکردی نظامی- سیاسی- اقتصادی برای آن طرح‌ریزی شده، 8 عضو اصلی و 4 عضو ناظر دارد. ایران در کنار افغانستان، مغولستان و بلاروس، از اعضای ناظر این سازمان است. 

جمع بندی

در اوضاع کنونی بین‌المللی و در شرایطی که از یک سو خطر گروه‌های تروریست تکفیری به طور جدی نه تنها منطقه، بلکه جامعه بین‌المللی را تهدید می‌کند و از سوی دیگر، روسیه که در روند تقابلی با غرب قرار گرفته، رد کردن دوباره درخواست ایران برای عضویت، غیرمنطقی به نظر می‌رسد. لیکن بازبینی و بازنگری در مباحث فوق در این باره ضروری است.

1-در بیانی کلی، باید گفت که موضوع درخواست عضویت ایران در سازمان شانگهای طی سال‌های اخیر، در اصل از موضعی انفعالی صورت گرفته که بیشتر القاگر نیاز ایران به عضویت در این سازمان بوده است. این در حالی است که مواردی همچون برخورداری ایران از منابع غنی نفت و گاز که می‌تواند سازمان شانگهای را به بزرگ‌ترین قطب انرژی جهان تبدیل کند و همچنین موقعیت ویژه ژئوپلیتیکی ایران در زمینه­ های گوناگون بویژه در توانایی بالای مبارزه با نیروهای مورد نظر سازمان شانگهای، مواردی بوده که تأکید بر آن‌ها می‌توانسته اهمیت ایران را برای سازمان مورد تأکید قرار داده و زمینه بهتری ‌برای عضویت ایران فراهم کند. بی‌تردید، در پیش گرفتن یک دیپلماسی فعال در قبال سازمان شانگهای، عاملی کلیدی است که می‌توان موفقیت ایران را در قبال این سازمان در شرایط کنونی بین‌المللی تضمین کند. 

2-موضع مبهم چینی ­ها درخصوص عضویت ایران به عنوان یکی از موسسین این سازمان، و این تصور که عضویت ایران می‌تواند ضمن تحریک غرب، زمینه را برای تبدیل سازمان شانگهای به یک بلوک بالفعل ضد غربی تبدیل کند، خود جای بحث دارد. براین اساس نگاه کارشناسانه و بررسی نقش دیپلماسی در تغییر این موضع از اهمیت ویژه­ای برخوردار است.

3-باید در نظر داشت که برخی از کشورهای جدا شده از اتحاد جماهیر شوری در واقع دچار نوعی "واهمگرایی منطقه ای" هستند. بدین مفهوم که این کشورها در حالی که با توجه به پیشینه خود نوعی همگرایی را بویژه با روسیه دارند اما در تلاشند که خود را به غرب نیز نزدیک کنند و بعضاً گره حل مشکلات داخلی خود را در آن سوی مرزها جستجو می کنند. این امر نیز به نوبه خود باعث تشتت و تفرق آرا در زمینه های گوناگون از جمله موضوع عضویت رسمی جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای، می ­شود.

4-البته  رفت و آمدهای مقامات رژیم صهیونیستی به برخی کشورهای منطقه، تلاش برای عادی سازی روابط ترکیه با روسیه و تحرکات اخیر قدرت­ های فرامنطقه ­ای را در این زمینه نمی ­شود نادیده انگاشت.در مجموع اگر فرضیات مطرح شده در این مبحث در طول زمان ثابت شود بی شک سازمان همکاری شانگهای اولاً از یک سازمان همکاری اقتصادی صرف فراتر نخواهد رفت و از سوی دیگر نمی ­تواند به یک سازمان تأثیرگذار فرامنطقه ای و جهانی تبدیل شود. 

پژوهشگر:فرشته مقدم